โอฆสฺสาติ จตุโรฆสฺสฯ อเนกวิหิตนฺติ สติปฏฺฐานาทิวเสน อเนกวิธํฯ ตสฺมิํ จ อมเต อกฺขาเตติ ตสฺมิํ เตน อกฺขาเต อมเตฯ ธมฺมทฺทสาติ ธมฺมสฺส ปสฺสิตาโรฯ ฐิตา อสํหีราติ อสํหาริยา หุตฺวา ปติฏฺฐิตาฯ

อติวิชฺฌาติ อติวิชฺฌิตฺวาฯ สพฺพฏฺฐิตีนนฺติ สพฺเพสํ ทิฏฺฐิฏฺฐานานํ วิญฺญาณฏฺฐิตีนํ วา ฯ อติกฺกมมทฺทสาติ อติกฺกมภูตํ นิพฺพานมทฺทสฯ อคฺคนฺติ อุตฺตมธมฺมํฯ อคฺเคติ วา ปาโฐ, ปฐมตรนฺติ อตฺโถฯ ทสทฺธานนฺติ ปญฺจนฺนํ, อคฺคธมฺมํ ปญฺจวคฺคิยานํ, อคฺเค วา ปญฺจวคฺคิยานํ ธมฺมํ เทเสสีติ อตฺโถฯ ตสฺมาติ ยสฺมา เอส ธมฺโม สุเทสิโตติ ชานนฺเตน จ ปมาโท น กาตพฺโพ, ตสฺมาฯ อนุสิกฺเขติ ติสฺโส สิกฺขา สิกฺเขยฺยฯ อฏฺฐมํฯ

9. โกณฺฑญฺญสุตฺตวณฺณนา

[217] นวเม อญฺญาสิโกณฺฑญฺโญติ ปฐมํ ธมฺมสฺส อญฺญาตตฺตา เอวํ คหิตนาโม เถโรฯ สุจิรสฺเสวาติ กีวจิรสฺส? ทฺวาทสนฺนํ สํวจฺฉรานํฯ เอตฺตกํ กาลํ กตฺถ วิหาสีติฯ ฉทฺทนฺตภวเน มนฺทากินิโปกฺขรณิยา ตีเร ปจฺเจกพุทฺธานํ วสนฏฺฐาเนฯ กสฺมา? วิหารครุตายฯ โส หิ ปญฺญวา มหาสาวโกฯ ยเถว ภควโต, เอวมสฺส ทสสหสฺสจกฺกวาเฬ เทวมนุสฺสานํ อพฺภนฺตเร คุณา ปตฺถฏาวฯ เทวมนุสฺสา ตถาคตสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา คนฺธมาลาทีหิ ปูชํ กตฺวา ‘‘อคฺคธมฺมํ ปฏิวิทฺธสาวโก’’ติ อนนฺตรํ เถรํ อุปสงฺกมิตฺวา ปูเชนฺติฯ สนฺติกํ อาคตานญฺจ นาม ตถารูปา ธมฺมกถา วา ปฏิสนฺถาโร วา กาตพฺโพ โหติฯ เถโร จ วิหารครุโก, เตนสฺส โส ปปญฺโจ วิย อุปฏฺฐาติฯ อิติ วิหารครุตาย ตตฺถ คนฺตฺวา วิหาสิฯ

อปรมฺปิ การณํ – ภิกฺขาจารเวลายํ ตาว สพฺพสาวกา วสฺสคฺเคน คจฺฉนฺติฯ ธมฺมเทสนากาเล ปน มชฺฌฏฺฐาเน อลงฺกตพุทฺธาสนมฺหิ สตฺถริ นิสินฺเน ทกฺขิณหตฺถปสฺเส ธมฺมเสนาปติ, วามหตฺถปสฺเส มหาโมคฺคลฺลานตฺเถโร นิสีทติ, เตสํ ปิฏฺฐิภาเค อญฺญาสิโกณฺฑญฺญตฺเถรสฺส อาสนํ ปญฺญาเปนฺติฯ เสสา ภิกฺขู ตํ ปริวาเรตฺวา นิสีทนฺติฯ

ทฺเว อคฺคสาวกา อคฺคธมฺมปฏิวิทฺธตฺตา จ มหลฺลกตฺตา จ เถเร สคารวา เถรํ มหาพฺรหฺมํ วิย อคฺคิกฺขนฺธํ วิย อาสีวิสํ วิย จ มญฺญมานา ธุราสเน นิสีทนฺตา โอตฺตปฺปนฺติ หรายนฺติฯ เถโร จินฺเตสิ – ‘‘อิเมหิ ธุราสนตฺถาย กปฺปสตสหสฺสาธิกํ อสงฺเขฺยยฺยํ ปารมิโย ปูริตา, เต อิทานิ ธุราสเน นิสีทนฺตา มม โอตฺตปฺปนฺติ หรายนฺติ, ผาสุวิหารํ เนสํ กริสฺสามี’’ติฯ โส ปติรูเป กาเล ตถาคตํ อุปสงฺกมิตฺวา ‘‘อิจฺฉามหํ, ภนฺเต, ชนปเท วสิตุ’’นฺติ อาห, สตฺถา อนุชานิฯ

เถโร เสนาสนํ สํสาเมตฺวา ปตฺตจีวรมาทาย ฉทฺทนฺตภวเน มนฺทากินิตีรํ คโตฯ ปุพฺเพ ปจฺเจกพุทฺธานํ ปาริจริยาย กตปริจยา อฏฺฐสหสฺสา หตฺถินาคา เถรํ ทิสฺวาว ‘‘อมฺหากํ ปุญฺญกฺเขตฺตํ อาคต’’นฺติ นเขหิ จงฺกมนํ นิตฺติณํ กตฺวา อาวรณสาขา หริตฺวา เถรสฺส วสนฏฺฐานํ ปฏิชคฺคิตฺวา วตฺตํ กตฺวา สพฺเพ สนฺนิปติตฺวา มนฺตยิํสุ – ‘‘สเจ หิ มยํ ‘อยํ เถรสฺส กตฺตพฺพํ กริสฺสติ, อยํ กริสฺสตี’ติ ปฏิปชฺชิสฺสาม, เถโร พหุญาติกคามํ คโต วิย ยถาโธเตเนว ปตฺเตน คมิสฺสติ, วาเรน นํ ปฏิชคฺคิสฺสาม, เอกสฺส ปน วาเร ปตฺเต เสเสหิปิ นปฺปมชฺชิตพฺพ’’นฺติ วารํ ฐปยิํสุฯ วาริกนาโค ปาโตว เถรสฺส มุโขทกญฺจ ทนฺตกฏฺฐญฺจ ฐเปติ, วตฺตํ กโรติฯ

มนฺทากินิโปกฺขรณี นาม เจสา ปณฺณาสโยชนา โหติฯ ตสฺสา ปญฺจวีสติโยชนมตฺเต ฐาเน เสวาโล วา ปณกํ วา นตฺถิ, ผลิกวณฺณํ อุทกเมว โหติฯ ตโต ปรํ ปน กฏิปฺปมาเณ อุทเก อฑฺฒโยชนวิตฺถตํ เสสปทุมวนํ ปณฺณาสโยชนํ สรํ ปริกฺขิปิตฺวา ฐิตํฯ ตทนนฺตรํ ตาว มหนฺตเมว รตฺตปทุมวนํ, ตทนนฺตรํ รตฺตกุมุทวนํ, ตทนนฺตรํ เสตกุมุทวนํ, ตทนนฺตรํ นีลุปฺปลวนํ, ตทนนฺตรํ รตฺตุปฺปลวนํ, ตทนนฺตรํ สุคนฺธรตฺตสาลิวนํ, ตทนนฺตรํ เอฬาลุกลาพุกุมฺภณฺฑาทีนิ มธุรรสานิ วลฺลิผลานิ, ตทนนฺตรํ อฑฺฒโยชนวิตฺถารเมว อุจฺฉุวนํ, ตตฺถ ปูครุกฺขกฺขนฺธปฺปมาณา อุจฺฉู, ตทนนฺตรํ กทลิวนํ, ยโต ทุเว ปกฺกานิ ขาทนฺตา กิลมนฺติ, ตทนนฺตรํ จาฏิปฺปมาณผลํ ปนสวนํ, ตทนนฺตรํ ชมฺพุวนํ, ตทนนฺตรํ อมฺพวนํ, ตทนนฺตรํ กปิตฺถวนนฺติฯ สงฺเขปโต ตสฺมิํ ทเห ขาทิตพฺพยุตฺตกํ ผลํ นาม นตฺถีติ น วตฺตพฺพํฯ กุสุมานํ ปุปฺผนสมเย วาโต เรณุวฏฺฏิํ อุฏฺฐาเปตฺวา ปทุมินิปตฺเตสุ ฐเปติ, ตตฺถ อุทกผุสิตานิ ปตนฺติฯ

ตโต อาทิจฺจปาเกน ปจฺจิตฺวา ปกฺกปโยฆนิกา วิย ติฏฺฐติ, เอตํ โปกฺขรมธุ นาม , ตํ เถรสฺส อาหริตฺวา เทนฺติฯ มุฬาลํ นงฺคลสีสมตฺตํ โหติ, ตมฺปิ อาหริตฺวา เทนฺติฯ ภิสํ มหาเภริโปกฺขรปฺปมาณํ โหติ, ตสฺส เอกสฺมิํ ปพฺเพ ปาทฆฏกปฺปมาณํ ขีรํ โหติ, ตํ อาหริตฺวา เทนฺติฯ โปกฺขรฏฺฐีนิ มธุสกฺขราย โยเชตฺวา เทนฺติฯ อุจฺฉุํ ปาสาณปิฏฺเฐ ฐเปตฺวา ปาเทน อกฺกมนฺติฯ ตโต รโส ปคฺฆริตฺวา โสณฺฑิอาวาเฏ ปูเรตฺวา, อาทิจฺจปาเกน ปจฺจิตฺวา ขีรปาสาณปิณฺโฑ วิย ติฏฺฐติ, ตํ อาหริตฺวา เทนฺติฯ ปนสกทลิอมฺพปกฺกาทีสุ กถาว นตฺถิฯ

เกลาสปพฺพเต นาคทตฺโต นาม เทวปุตฺโต วสติฯ เถโร กาเลน กาลํ ตสฺส วิมานทฺวารํ คจฺฉติฯ โส นวสปฺปิโปกฺขรมธุจุณฺณยุตฺตสฺส นิรุทกปายาสสฺส ปตฺตํ ปูเรตฺวา เทติฯ โส กิร กสฺสปพุทฺธกาเล วีสติวสฺสสหสฺสานิ สุคนฺธสปฺปินา ขีรสลากํ อทาสิฯ เตนสฺเสตํ โภชนํ อุปฺปชฺชติฯ เอวํ เถโร ทฺวาทส วสฺสานิ วสิตฺวา อตฺตโน อายุสงฺขารํ โอโลเกนฺโต ปริกฺขีณภาวํ ญตฺวา ‘‘กตฺถ ปรินิพฺพายิสฺสามี’’ติ จินฺเตตฺวา – ‘‘หตฺถินาเคหิ มํ ทฺวาทส วสฺสานิ อุปฏฺฐหนฺเตหิ ทุกฺกรํ กตํ, สตฺถารํ อนุชานาเปตฺวา เอเตสํเยว สนฺติเก ปรินิพฺพายิสฺสามี’’ติ อากาเสน ภควโต สนฺติกํ อคมาสิฯ เตน วุตฺตํ ‘‘สุจิรสฺเสว เยน ภควา เตนุปสงฺกมี’’ติฯ

นามญฺจาติ กสฺมา นามํ สาเวติ? เถรญฺหิ เกจิ สญฺชานนฺติ, เกจิ น สญฺชานนฺติฯ ตตฺถ เถโร จินฺเตสิ – ‘‘เย มํ อชานนฺตา ‘โก เอส ปณฺฑรสีโส โอภคฺโค โคปานสิวงฺโก มหลฺลโก สตฺถารา สทฺธิํ ปฏิสนฺถารํ กโรตี’ติ จิตฺตํ ปทูเสสฺสนฺติ, เต อปายปูรกา ภวิสฺสนฺติฯ เย ปน มํ ชานนฺตา – ‘ทสสหสฺสจกฺกวาเฬ สตฺถา วิย ปญฺญาโต ปากโฏ มหาสาวโก’ติ จิตฺตํ ปสาเทสฺสนฺติ, เต สคฺคูปคา ภวิสฺสนฺตี’’ติ, สตฺตานํ อปายมคฺคํ ปิทหิตฺวา สคฺคมคฺคํ วิวรนฺโต นามํ สาเวติฯ

พุทฺธานุพุทฺโธติ ปฐมํ สตฺถา จตฺตาริ สจฺจานิ พุชฺฌิ, ปจฺฉา เถโร, ตสฺมา พุทฺธานุพุทฺโธติ, วุจฺจติฯ ติพฺพนิกฺกโมติ พาฬฺหวีริโยฯ วิเวกานนฺติ ติณฺณํ วิเวกานํฯ เตวิชฺโช, เจโตปริยายโกวิโทติ ฉสุ อภิญฺญาสุ จตสฺโส วทติฯ อิตรา ทฺเว กิญฺจาปิ น วุตฺตา, เถโร ปน ฉฬภิญฺโญวฯ อิมิสฺสา จ คาถาย ปริโยสาเน ปริสา สนฺนิสีทิฯ

ปริสาย สนฺนิสินฺนภาวํ ญตฺวา เถโร สตฺถารา สทฺธิํ ปฏิสนฺถารํ กตฺวา ‘‘ปริกฺขีณา เม, ภนฺเต, อายุสงฺขารา, ปรินิพฺพายิสฺสามี’’ติ, ปรินิพฺพานกาลํ อนุชานาเปสิ ฯ กตฺถ ปรินิพฺพายิสฺสสิ โกณฺฑญฺญาติ? อุปฏฺฐาเกหิ เม, ภนฺเต, หตฺถินาเคหิ ทุกฺกรํ กตํ, เตสํ สนฺติเกติฯ สตฺถา อนุชานิฯ

เถโร ทสพลํ ปทกฺขิณํ กตฺวา – ‘‘ปุพฺพํ ตํ เม, ภนฺเต, ปฐมทสฺสนํ, อิทํ ปจฺฉิมทสฺสน’’นฺติ ปริเทวนฺเต มหาชเน สตฺถารํ วนฺทิตฺวา นิกฺขมิตฺวา, ทฺวารโกฏฺฐเก ฐิโต – ‘‘มา โสจิตฺถ, มา ปริเทวิตฺถ, พุทฺธา วา โหนฺตุ พุทฺธสาวกา วา, อุปฺปนฺนา สงฺขารา อภิชฺชนกา นาม นตฺถี’’ติ มหาชนํ โอวทิตฺวา ปสฺสนฺตสฺเสว มหาชนสฺส เวหาสํ อพฺภุคฺคมฺม มนฺทากินิตีเร โอตริตฺวา โปกฺขรณิยํ นฺหตฺวา นิวตฺถนิวาสโน กตุตฺตราสงฺโค เสนาสนํ สํสาเมตฺวา ผลสมาปตฺติยา ตโย ยาเม วีตินาเมตฺวา พลวปจฺจูสสมเย ปรินิพฺพายิฯ เถรสฺส สหปรินิพฺพานา หิมวติ สพฺพรุกฺขา ปุปฺเผหิ จ ผเลหิ จ โอนตวินตา อเหสุํฯ วาริกนาโค เถรสฺส ปรินิพฺพุตภาวํ อชานนฺโต ปาโตว มุโขทกทนฺตกฏฺฐานิ อุปฏฺฐเปตฺวา วตฺตํ กตฺวา ขาทนียผลานิ อาหริตฺวา จงฺกมนโกฏิยํ อฏฺฐาสิฯ โส ยาว สูริยุคฺคมนา เถรสฺส นิกฺขมนํ อปสฺสนฺโต ‘‘กิํ นุ โข เอตํ? ปุพฺเพ อยฺโย ปาโตว จงฺกมติ, มุขํ โธวติฯ อชฺช ปน ปณฺณสาลโตปิ น นิกฺขมตี’’ติ กุฏิทฺวารํ กมฺเปตฺวา โอโลเกนฺโต เถรํ นิสินฺนกเมว ทิสฺวา หตฺถํ ปสาเรตฺวา ปรามสิตฺวา อสฺสาสปสฺสาเส ปริเยสนฺโต เตสํ อปฺปวตฺติภาวํ ญตฺวา – ‘‘ปรินิพฺพุโต เถโร’’ติ โสณฺฑํ มุเข ปกฺขิปิตฺวา มหารวํ วิรวิฯ สกลหิมวนฺโต เอกนินฺนาโท อโหสิฯ อฏฺฐนาคสหสฺสานิ สนฺนิปติตฺวา เถรํ เชฏฺฐกนาคสฺส กุมฺเภ นิสีทาเปตฺวา สุปุปฺผิตรุกฺขสาขา คเหตฺวา ปริวาเรตฺวา สกลหิมวนฺตํ อนุวิจริตฺวา สกฏฺฐานเมว อาคตาฯ

สกฺโก วิสฺสกมฺมํ อามนฺเตสิ – ‘‘ตาต, อมฺหากํ เชฏฺฐภาตา ปรินิพฺพุโต, สกฺการํ กริสฺสาม, นวโยชนิกํ สพฺพรตนมยํ กูฏาคารํ มาเปหี’’ติฯ โส ตถา กตฺวา เถรํ ตตฺถ นิปชฺชาเปตฺวา หตฺถินาคานํ อทาสิฯ

เต กูฏาคารํ อุกฺขิปิตฺวา ติโยชนสหสฺสํ หิมวนฺตํ ปุนปฺปุนํ อาวิชฺฌิํสุ ฯ เตสํ หตฺถโต อากาสฏฺฐกา เทวา คเหตฺวา สาธุกีฬิตํ กีฬิํสุฯ ตโต วสฺสวลาหกา สีตวลาหกา อุณฺหวลาหกา จาตุมหาราชิกา ตาวติํสาติ เอเตนุปาเยน ยาว พฺรหฺมโลกา กูฏาคารํ อคมาสิ, ปุน พฺรหฺมาโน เทวานนฺติ อนุปุพฺเพน หตฺถินาคานํเยว กูฏาคารํ อทํสุฯ เอเกกา เทวตา จตุรงฺคุลมตฺตํ จนฺทนฆฏิกํ อาหริ, จิตโก นวโยชนิโก อโหสิฯ กูฏาคารํ จิตกํ อาโรปยิํสุฯ ปญฺจ ภิกฺขุสตานิ อากาเสนาคนฺตฺวา สพฺพรตฺติํ สชฺฌายมกํสุฯ อนุรุทฺธตฺเถโร ธมฺมํ กเถสิ, พหูนํ เทวตานํ ธมฺมาภิสมโย อโหสิฯ ปุนทิวเส อรุณุคฺคมนเวลายเมว จิตกํ นิพฺพาเปตฺวา สุมนมกุฬวณฺณานํ ธาตูนํ ปริสาวนํ ปูเรตฺวา ภควติ นิกฺขมิตฺวา เวฬุวนวิหารโกฏฺฐกํ สมฺปตฺเต อาหริตฺวา สตฺถุ หตฺเถ ฐปยิํสุฯ สตฺถา ธาตุปริสาวนํ คเหตฺวา ปถวิยา หตฺถํ ปสาเรสิ, มหาปถวิํ ภินฺทิตฺวา รชตพุพฺพุฬสทิสํ เจติยํ นิกฺขมิฯ สตฺถา สหตฺเถน เจติเย ธาตุโย นิเธสิฯ อชฺชาปิ กิร ตํ เจติยํ ธรติเยวาติฯ นวมํฯ

10. โมคฺคลฺลานสุตฺตวณฺณนา

[218] ทสเม สมนฺเนสตีติ ปริเยสติ ปจฺจเวกฺขติฯ นคสฺสาติ ปพฺพตสฺสฯ มุนินฺติ พุทฺธมุนิํฯ ทุกฺขสฺส ปารคุนฺติ ทุกฺขปารํ คตํฯ สมนฺเนสนฺติ สมนฺเนสนฺโตฯ เอวํ สพฺพงฺคสมฺปนฺนนฺติ เอวํ สพฺพคุณสมฺปนฺนํฯ อเนกาการสมฺปนฺนนฺติ อเนเกหิ คุเณหิ สมนฺนาคตํฯ ทสมํฯ

11. คคฺคราสุตฺตวณฺณนา

[219] เอกาทสเม ตฺยาสฺสุทนฺติ เต อสฺสุทํฯ อสฺสุทนฺติ นิปาตมตฺตํฯ วณฺเณนาติ สรีรวณฺเณนฯ ยสสาติ ปริวาเรนฯ วิคตมโลว ภาณุมาติ วิคตมโล อาทิจฺโจ วิยฯ เอกาทสมํฯ