4. อานนฺทสุตฺตวณฺณนา

[212] จตุตฺเถ ราโคติ อายสฺมา อานนฺโท มหาปุญฺโญ สมฺภาวิโต, ตํ ราชราชมหามตฺตาทโย นิมนฺเตตฺวา อนฺโตนิเวสเน นิสีทาเปนฺติฯ สพฺพาลงฺการปฏิมณฺฑิตาปิ อิตฺถิโย เถรํ อุปสงฺกมิตฺวา วนฺทิตฺวา ตาลวณฺเฏน พีเชนฺติ, อุปนิสีทิตฺวา ปญฺหํ ปุจฺฉนฺติ ธมฺมํ สุณนฺติฯ ตตฺถ อายสฺมโต วงฺคีสสฺส นวปพฺพชิตสฺส อารมฺมณํ ปริคฺคเหตุํ อสกฺโกนฺตสฺส อิตฺถิรูปารมฺมเณ ราโค จิตฺตํ อนุทฺธํเสติฯ โส สทฺธาปพฺพชิตตฺตา อุชุชาติโก กุลปุตฺโต ‘‘อยํ เม ราโค วฑฺฒิตฺวา ทิฏฺฐธมฺมิกสมฺปรายิกํ อตฺถํ นาเสยฺยา’’ติ จินฺเตตฺวา อนนฺตรํ นิสินฺโนว เถรสฺส อตฺตานํ อาวิกโรนฺโต กามราเคนาติอาทิมาหฯ

ตตฺถ นิพฺพาปนนฺติ ราคนิพฺพานการณํฯ วิปริเยสาติ วิปลฺลาเสนฯ สุภํ ราคูปสญฺหิตนฺติ ราคฏฺฐานิยํ อิฏฺฐารมฺมณํฯ ปรโต ปสฺสาติ อนิจฺจโต ปสฺสฯ มา จ อตฺตโตติ อตฺตโต มา ปสฺสฯ กายคตา ตฺยตฺถูติ กายคตา เต อตฺถุฯ อนิมิตฺตญฺจ ภาเวหีติ นิจฺจาทีนํ นิมิตฺตานํ อุคฺฆาฏิตตฺตา วิปสฺสนา อนิมิตฺตา นาม, ตํ ภาเวหีติ วทติฯ มานาภิสมยาติ มานสฺส ทสฺสนาภิสมยา เจว ปหานาภิสมยา จฯ อุปสนฺโตติ ราคาทิสนฺตตาย อุปสนฺโตฯ จตุตฺถํฯ

5. สุภาสิตสุตฺตวณฺณนา

[213] ปญฺจเม องฺเคหีติ การเณหิ, อวยเวหิ วาฯ มุสาวาทาเวรมณิอาทีนิ หิ จตฺตาริ สุภาสิตวาจาย การณานิ, สจฺจวจนาทโย จตฺตาโร อวยวาฯ การณตฺเถ จ องฺคสทฺเท ‘‘จตูหี’’ติ นิสฺสกฺกวจนํ โหติ, อวยวตฺเถ กรณวจนํฯ สมนฺนาคตาติ สมนุอาคตา ปวตฺตา ยุตฺตา จฯ วาจาติ สมุลฺลปนวาจา, ยา ‘‘วาจา คิรา พฺยปฺปโถ’’ติ (ธ. ส. 636) จ, ‘‘เนลา กณฺณสุขา’’ติ (ที. นิ. 1.9) จ อาคตาฯ ‘‘ยา ปน วาจาย เจ กตํ กมฺม’’นฺติ เอวํ วิญฺญตฺติ จ ‘‘ยา จตูหิ วจีทุจฺจริเตหิ อารติ…เป.… อยํ วุจฺจติ สมฺมาวาจา’’ติ (วิภ. 206) เอวํ วิรติ จ, ‘‘ผรุสวาจา, ภิกฺขเว, อาเสวิตา ภาวิตา พหุลีกตา นิรยสํวตฺตนิกา โหตี’’ติ (อ. นิ. 8.40) เอวํ เจตนา จ วาจาติ อาคตา, น สา อิธ อธิปฺเปตาฯ กสฺมา? อภาสิตพฺพโตฯ สุภาสิตาติ สุฏฺฐุ ภาสิตาฯ เตนสฺสา อตฺถาวหตํ ทีเปติฯ โน ทุพฺภาสิตาติ น ทุฏฺฐุ ภาสิตาฯ เตนสฺสา อนตฺถาวหนปหานตํ ทีเปติฯ อนวชฺชาติ ราคาทิวชฺชรหิตาฯ อิมินาสฺสา การณสุทฺธิํ จตุโทสาภาวญฺจ ทีเปติฯ อนนุวชฺชาติ อนุวาทวิมุตฺตา ฯ อิมินาสฺสา สพฺพาการสมฺปตฺติํ ทีเปติฯ วิญฺญูนนฺติ ปณฺฑิตานํฯ เตน นินฺทาปสํสาสุ พาลา อปฺปมาณาติ ทีเปติฯ

สุภาสิตํเยว ภาสตีติ ปุคฺคลาธิฏฺฐานาย เทสนาย จตูสุ วาจงฺเคสุ อญฺญตรนิทฺโทสวจนเมตํฯ โน ทุพฺภาสิตนฺติ ตสฺเสว วาจงฺคสฺส ปฏิปกฺขภาสนนิวารณํฯ โน ทุพฺภาสิตนฺติ อิมินา มิจฺฉาวาจปฺปหานํ ทีเปติฯ สุภาสิตนฺติ อิมินา ปหีนมิจฺฉาวาเจน ภาสิตพฺพวจนลกฺขณํฯ องฺคปริทีปนตฺถํ ปเนตฺถ อภาสิตพฺพํ ปุพฺเพ อวตฺวา ภาสิตพฺพเมวาหฯ เอส นโย ธมฺมํเยวาติอาทีสุปิฯ เอตฺถ จ ปฐเมน ปิสุณโทสรหิตํ สมคฺคกรณํ วจนํ วุตฺตํ, ทุติเยน สมฺผปฺปลาปโทสรหิตํ ธมฺมโต อนเปตํ มนฺตาวจนํ, อิตเรหิ ทฺวีหิ ผรุสาลิกรหิตานิ ปิยสจฺจวจนานิฯ อิเมหิ โขติ อาทินา ตานิ องฺคานิ ปจฺจกฺขโต ทสฺเสนฺโต ตํ วาจํ นิคเมติฯ ยญฺจ อญฺเญ ปฏิญฺญาทีหิ อวยเวหิ, นามาทีหิ ปเทหิ, ลิงฺควจนวิภตฺติกาลการกสมฺปตฺตีหิ จ สมนฺนาคตํ มุสาวาทาทิวาจมฺปิ สุภาสิตนฺติ มญฺญนฺติ, ตํ ปฏิเสเธติฯ อวยวาทิสมนฺนาคตาปิ หิ ตถารูปี วาจา ทุพฺภาสิตาว โหติ อตฺตโน จ ปเรสญฺจ อนตฺถาวหตฺตาฯ อิเมหิ ปน จตูหงฺเคหิ สมนฺนาคตา สเจปิ มิลกฺขุภาสาปริยาปนฺนา ฆฏเจฏิกาคีติกปริยาปนฺนาปิ โหติ, ตถาปิ สุภาสิตาว โลกิยโลกุตฺตรหิตสุขาวหตฺตาฯ ตถา หิ มคฺคปสฺเส สสฺสํ รกฺขนฺติยา สีหฬเจฏิกาย สีหฬเกเนว ชาติชรามรณยุตฺตํ คีติกํ คายนฺติยา สทฺทํ สุตฺวา มคฺคํ คจฺฉนฺตา สฏฺฐิมตฺตา วิปสฺสกา ภิกฺขู อรหตฺตํ ปาปุณิํสุฯ ตถา ติสฺโส นาม อารทฺธวิปสฺสโก ภิกฺขุ ปทุมสรสมีเปน คจฺฉนฺโต ปทุมสเร ปทุมานิ ภญฺชิตฺวา –

‘‘ปาโตว ผุลฺลิตโกกนทํ, สูริยาโลเกน ภิชฺชิยเต;

เอวํ มนุสฺสตฺตํ คตา สตฺตา, ชราภิเวเคน มทฺทิยนฺตี’’ติฯ –

อิมํ คีติกํ คายนฺติยา เจฏิกาย สุตฺวา อรหตฺตํ ปตฺโตฯ

พุทฺธนฺตเรปิ อญฺญตโร ปุริโส สตฺตหิ ปุตฺเตหิ สทฺธิํ อฏวิโต อาคมฺม อญฺญตราย อิตฺถิยา มุสเลน ตณฺฑุเล โกฏฺเฏนฺติยา –

‘‘ชราย ปริมทฺทิตํ เอตํ, มิลาตฉวิจมฺมนิสฺสิตํ;

มรเณน ภิชฺชติ เอตํ, มจฺจุสฺส ฆาสมามิสํฯ

‘‘กิมีนํ อาลยํ เอตํ, นานากุณเปน ปูริตํ;

อสุจิสฺส ภาชนํ เอตํ, กทลิกฺขนฺธสมํ อิท’’นฺติฯ –

อิมํ คีติกํ สุตฺวา ปจฺจเวกฺขนฺโต สห ปุตฺเตหิ ปจฺเจกโพธิํ ปตฺโตฯ เอวํ อิเมหิ จตูหิ องฺเคหิ สมนฺนาคตา วาจา สเจปิ มิลกฺขุภาสาปริยาปนฺนา ฆฏเจฏิกาคีติกปริยาปนฺนาปิ โหติ, ตถาปิ สุภาสิตาติ เวทิตพฺพาฯ สุภาสิตตฺตา เอว จ อนวชฺชา จ อนนุวชฺชา จ วิญฺญูนํ อตฺถตฺถิกานํ อตฺถปฏิสรณานํ, โน พฺยญฺชนปฏิสรณานนฺติฯ

สารุปฺปาหีติ อนุจฺฉวิกาหิฯ อภิตฺถวีติ ปสํสิฯ น ตาปเยติ วิปฺปฏิสาเรน น ตาเปยฺย น วิพาเธยฺยฯ ปเรติ ปเรหิ ภินฺทนฺโต นาภิภเวยฺย น พาเธยฺยฯ อิติ อิมาย คาถาย อปิสุณวาจาวเสน ภควนฺตํ โถเมติฯ ปฏินนฺทิตาติ ปิยายิตาฯ ยํ อนาทายาติ ยํ วาจํ ภาสนฺโต ปเรสํ ปาปานิ อปฺปิยานิ ผรุสวจนานิ อนาทาย อตฺถพฺยญฺชนมธุรํ ปิยเมว ภาสติ, ตํ วาจํ ภาเสยฺยาติ ปิยวาจาวเสน อภิตฺถวิฯ

อมตาติ สาธุภาเวน อมตสทิสาฯ วุตฺตมฺปิ เหตํ – ‘‘สจฺจํ หเว สาทุตรํ รสาน’’นฺติ (สํ. นิ. 1.246) นิพฺพานามตปจฺจยตฺตา วา อมตาฯ เอส ธมฺโม สนนฺตโนติ ยา อยํ สจฺจวาจา นาม, เอส โปราโณ ธมฺโม จริยา ปเวณีฯ อิทเมว หิ โปราณานํ อาจิณฺณํ, น เต อลิกํ ภาสิํสุฯ เตเนวาห – สจฺเจ อตฺเถ จ ธมฺเม จ, อาหุ สนฺโต ปติฏฺฐิตาติฯ

ตตฺถ สจฺเจ ปติฏฺฐิตตฺตาว อตฺตโน จ ปเรสญฺจ อตฺเถ ปติฏฺฐิตา, อตฺเถ ปติฏฺฐิตตฺตา เอว ธมฺเม ปติฏฺฐิตา โหนฺตีติ เวทิตพฺพาฯ สจฺจวิเสสนเมว วา เอตํฯ อิทํ หิ วุตฺตํ โหติ – สจฺเจ ปติฏฺฐิตา, กีทิเส? อตฺเถ จ ธมฺเม จ, ยํ ปเรสํ อตฺถโต อนเปตตฺตา อตฺถํ อนุปโรธกรํ , ธมฺมโต อนเปตตฺตา ธมฺมํ ธมฺมิกเมว อตฺถํ สาเธตีติฯ อิติ อิมาย คาถาย สจฺจวจนวเสน อภิตฺถวิฯ

เขมนฺติ อภยํ นิรุปทฺทวํฯ เกน การเณนาติ เจฯ นิพฺพานปตฺติยา ทุกฺขสฺสนฺตกิริยาย, ยสฺมา กิเลสนิพฺพานํ ปาเปติ, วฏฺฏทุกฺขสฺส จ อนฺตกิริยาย สํวตฺตตีติ อตฺโถฯ อถ วา ยํ พุทฺโธ นิพฺพานปตฺติยา ทุกฺขสฺสนฺตกิริยายาติ ทฺวินฺนํ นิพฺพานธาตูนํ อตฺถาย เขมมคฺคปฺปกาสนโต เขมํ วาจํ ภาสติ, สา เว วาจานมุตฺตมาติ สา วาจา สพฺพวาจานํ เสฏฺฐาติ เอวเมตฺถ อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพฯ อิติ อิมาย คาถาย มนฺตาวจนวเสน ภควนฺตํ อภิตฺถวนฺโต อรหตฺตนิกูเฏน เทสนํ นิฏฺฐเปสีติฯ ปญฺจมํฯ

6. สาริปุตฺตสุตฺตวณฺณนา

[214] ฉฏฺเฐ โปริยาติ อกฺขราทิปริปุณฺณายฯ วิสฺสฏฺฐายาติ อวิพทฺธาย อปลิพุทฺธายฯ ธมฺมเสนาปติสฺส หิ กเถนฺตสฺส ปิตฺตาทีนํ วเสน อปลิพุทฺธวจนํ โหติ, อยทณฺเฑน ปหตกํสตาลโต สทฺโท วิย นิจฺฉรติฯ อเนลคลายาติ อเนลาย อคลาย นิทฺโทสาย เจว อกฺขลิตปทพฺยญฺชนาย จฯ เถรสฺส หิ กถยโต ปทํ วา พฺยญฺชนํ วา น ปริหายติฯ อตฺถสฺส วิญฺญาปนิยาติ อตฺถสฺส วิญฺญาปนสมตฺถายฯ ภิกฺขุนนฺติ ภิกฺขูนํฯ

สํขิตฺเตนปีติ ‘‘จตฺตาริมานิ, อาวุโส, อริยสจฺจานิฯ กตมานิ จตฺตาริ? ทุกฺขํ อริยสจฺจํ…เป.… อิมานิ โข, อาวุโส, จตฺตาริ อริยสจฺจานิ, ตสฺมาติห, อาวุโส, อิทํ ทุกฺขํ อริยสจฺจนฺติ โยโค กรณีโย’’ติ (สํ. นิ. 5.1096-1098) เอวํ สํขิตฺเตนปิ เทเสติฯ วิตฺถาเรนปีติ ‘‘กตมํ, อาวุโส, ทุกฺขํ อริยสจฺจ’’นฺติอาทินา (ม. นิ. 3.373) นเยน ตาเนว วิภชนฺโต วิตฺถาเรนปิ ภาสติฯ ขนฺธาทิเทสนาสุปิ เอเสว นโยฯ สาฬิกายิว นิคฺโฆโสติ ยถา มธุรํ อมฺพปกฺกํ สายิตฺวา ปกฺเขหิ วาตํ ทตฺวา มธุรสฺสรํ นิจฺฉาเรนฺติยา สาฬิกสกุณิยา นิคฺโฆโส, เอวํ เถรสฺส ธมฺมํ กเถนฺตสฺส มธุโร นิคฺโฆโส โหติฯ ปฏิภานํ อุทีรยีติ สมุทฺทโต อูมิโย วิย อนนฺตํ ปฏิภานํ อุฏฺฐหติฯ โอเธนฺตีติ โอทหนฺติฯ ฉฏฺฐํฯ