ตตฺถ เอโกปิ อิสฺสาโส ทฺเว สเร เอกโต น ขิปติ, อิมา ปน อิตฺถิโย รูปารมฺมณาทิวเสน ปญฺจ ปญฺจ สเร เอกโต ขิปนฺติฯ เอวํ ขิปนฺติโย เอตา สเจปิ อติเรกสหสฺสา โหนฺติ, เนว มํ จาเลตุํ สกฺขิสฺสนฺตีติฯ

สกฺขี หิ เม สุตํ เอตนฺติ มยา หิ สมฺมุขา เอตํ สุตํฯ นิพฺพานคมนํ มคฺคนฺติ วิปสฺสนํ สนฺธายาหฯ โส หิ นิพฺพานสฺส ปุพฺพภาคมคฺโค, ลิงฺควิปลฺลาเสน ปน ‘‘มคฺค’’นฺติ อาหฯ ตตฺถ เมติ ตสฺมิํ เม อตฺตโน ตรุณวิปสฺสนาสงฺขาเต นิพฺพานคมนมคฺเค มโน นิรโตฯ ปาปิมาติ กิเลสํ อาลปติฯ มจฺจูติปิ ตเมว อาลปติฯ น เม มคฺคมฺปิ ทกฺขสีติ ยถา เม ภวโยนิอาทีสุ คตมคฺคมฺปิ น ปสฺสสิ, ตถา กริสฺสามีติฯ ปฐมํฯ

2. อรตีสุตฺตวณฺณนา

[210] ทุติเย นิกฺขมตีติ วิหารา นิกฺขมติฯ อปรชฺชุ วา กาเลติ ทุติยทิวเส วา ภิกฺขาจารกาเลฯ วิหารครุโก กิเรส เถโรฯ อรติญฺจ รติญฺจาติ สาสเน อรติํ กามคุเณสุ จ รติํฯ สพฺพโส เคหสิตญฺจ วิตกฺกนฺติ ปญฺจกามคุณเคหนิสฺสิตํ ปาปวิตกฺกญฺจ สพฺพากาเรน ปหายฯ วนถนฺติ กิเลสมหาวนํฯ กุหิญฺจีติ กิสฺมิญฺจิ อารมฺมเณฯ นิพฺพนโถติ นิกฺกิเลสวโนฯ อรโตติ ตณฺหารติรหิโตฯ

ปถวิญฺจ เวหาสนฺติ ปถวิฏฺฐิตญฺจ อิตฺถิปุริสวตฺถาลงฺการาทิวณฺณํ, เวหาสฏฺฐกญฺจ จนฺทสูริโยภาสาทิฯ รูปคตนฺติ รูปเมวฯ ชคโตคธนฺติ ชคติยา โอคธํ, อนฺโตปถวิยํ นาคภวนคตนฺติ อตฺโถฯ ปริชียตีติ ปริชีรติฯ สพฺพมนิจฺจนฺติ สพฺพํ ตํ อนิจฺจํฯ อยํ เถรสฺส มหาวิปสฺสนาติ วทนฺติฯ เอวํ สมจฺจาติ เอวํ สมาคนฺตฺวาฯ จรนฺติ มุตตฺตาติ วิญฺญาตตฺตภาวา วิหรนฺติฯ

อุปธีสูติ ขนฺธกิเลสาภิสงฺขาเรสุฯ คธิตาติ คิทฺธาฯ ทิฏฺฐสุเตติ จกฺขุนา ทิฏฺเฐ รูเป, โสเตน สุเต สทฺเทฯ ปฏิเฆ จ มุเต จาติ เอตฺถ ปฏิฆปเทน คนฺธรสา คหิตา, มุตปเทน โผฏฺฐพฺพารมฺมณํ ฯ โย เอตฺถ น ลิมฺปตีติ โย เอเตสุ ปญฺจกามคุเณสุ ตณฺหาทิฏฺฐิเลเปหิ น ลิมฺปติฯ

อถ สฏฺฐินิสฺสิตา สวิตกฺกา, ปุถู ชนตาย อธมฺมา นิวิฏฺฐาติ อถ ฉ อารมฺมณนิสฺสิตา ปุถู อธมฺมวิตกฺกา ชนตาย นิวิฏฺฐาติ อตฺโถฯ

น จ วคฺคคตสฺส กุหิญฺจีติ เตสํ วเสน น กตฺถจิ กิเลสวคฺคคโต ภเวยฺยฯ โน ปน ทุฏฺฐุลฺลภาณีติ ทุฏฺฐุลฺลวจนภาณีปิ น สิยาฯ ส ภิกฺขูติ โส เอวํวิโธ ภิกฺขุ นาม โหติฯ

ทพฺโพติ ทพฺพชาติโก ปณฺฑิโตฯ จิรรตฺตสมาหิโตติ ทีฆรตฺตํ สมาหิตจิตฺโตฯ นิปโกติ เนปกฺเกน สมนฺนาคโต ปริณตปญฺโญฯ อปิหาลูติ นิตฺตณฺโหฯ สนฺตํ ปทนฺติ นิพฺพานํฯ อชฺฌคมา มุนีติ อธิคโต มุนิฯ ปฏิจฺจ ปรินิพฺพุโต กงฺขติ กาลนฺติ นิพฺพานํ ปฏิจฺจ กิเลสปรินิพฺพาเนน ปรินิพฺพุโต ปรินิพฺพานกาลํ อาคเมติฯ ทุติยํฯ

3. เปสลสุตฺตวณฺณนา

[211] ตติเย อติมญฺญตีติ ‘‘กิํ อิเม มหลฺลกา? น เอเตสํ ปาฬิ, น อฏฺฐกถา, น ปทพฺยญฺชนมธุรตา, อมฺหากํ ปน ปาฬิปิ อฏฺฐกถาปิ นยสเตน นยสหสฺเสน อุปฏฺฐาตี’’ติ อติกฺกมิตฺวา มญฺญติฯ โคตมาติ โคตมพุทฺธสาวกตฺตา อตฺตานํ อาลปติฯ มานปถนฺติ มานารมฺมณญฺเจว มานสหภุโน จ ธมฺเมฯ วิปฺปฏิสารีหุวาติ วิปฺปฏิสารี อหุวา, อโหสีติ อตฺโถฯ มคฺคชิโนติ มคฺเคน ชิตกิเลโสฯ กิตฺติญฺจ สุขญฺจาติ วณฺณภณนญฺจ กายิกเจตสิกสุขญฺจฯ อขิโลธ ปธานวาติ อขิโล อิธ ปธานวา วีริยสมฺปนฺโนฯ วิสุทฺโธติ วิสุทฺโธ ภเวยฺยฯ อเสสนฺติ นิสฺเสสํ นววิธํฯ วิชฺชายนฺตกโรติ วิชฺชาย กิเลสานํ อนฺตกโรฯ สมิตาวีติ ราคาทีนํ สมิตตาย สมิตาวีฯ ตติยํฯ