ราชา ยานํ เปเสตฺวา, ตสฺส พฺราหฺมณิํ อาหราเปตฺวา, อยฺยิกฏฺฐาเน ฐเปตฺวา ปุน ปุจฺฉิ – ‘‘อญฺโญปิ, ภนฺเต, อตฺถิ ปลิโพโธ’’ติ? นตฺถิ , มหาราชาติ วุตฺเต ราชาปิ จีวรทุสฺสานิ ทาเปตฺวา, ‘‘ภนฺเต, มม สนฺตกํ ตุมฺหากํ ภิกฺขุภาวํ ชานาถา’’ติ อาหฯ อาม, มหาราชาติฯ อถ นํ ราชา อาห – ‘‘ภนฺเต, จีวรปิณฺฑปาตาทโยปิ สพฺเพ ปจฺจยา อมฺหากํ สนฺตกา ภวิสฺสนฺติฯ ตุมฺเห ตถาคตสฺส มนํ คเหตฺวา สมณธมฺมํ กโรถา’’ติฯ เถโร ตเถว อปฺปมตฺโต สมณธมฺมํ กโรนฺโต นจิรสฺเสว อาสวกฺขยํ ปตฺโตติฯ ทสมํฯ

ปฐโม วคฺโคฯ

2. อุปาสกวคฺโค

1. กสิภารทฺวาชสุตฺตวณฺณนา

[197] ทุติยวคฺคสฺส ปฐเม มคเธสูติ เอวํนามเก ชนปเทฯ ทกฺขิณาคิริสฺมินฺติ ราชคหํ ปริวาเรตฺวา ฐิตสฺส คิริโน ทกฺขิณภาเค ชนปโท อตฺถิ, ตสฺมิํ ชนปเท, ตตฺถ วิหารสฺสาปิ ตเทว นามํฯ เอกนาฬายํ พฺราหฺมณคาเมติ เอกนาฬาติ ตสฺส คามสฺส นามํฯ พฺราหฺมณา ปเนตฺถ สมฺพหุลา ปฏิวสนฺติ, พฺราหฺมณโภโค เอว วา โสฯ ตสฺมา ‘‘พฺราหฺมณคาโม’’ติ วุจฺจติฯ

เตน โข ปน สมเยนาติ ยํ สมยํ ภควา มคธรฏฺเฐ เอกนาฬํ พฺราหฺมณคามํ อุปนิสฺสาย ทกฺขิณคิริมหาวิหาเร พฺราหฺมณสฺส อินฺทฺริยปริปากํ อาคมยมาโน วิหรติ, เตน สมเยนฯ กสิภารทฺวาชสฺสาติ โส พฺราหฺมโณ กสิํ นิสฺสาย ชีวติ, ภารทฺวาโชติ จสฺส โคตฺตํฯ ปญฺจมตฺตานีติ ปญฺจ ปมาณานิ, อนูนานิ อนธิกานิ ปญฺจนงฺคลสตานีติ วุตฺตํ โหติฯ ปยุตฺตานีติ โยชิตานิ, พลีพทฺทานํ ขนฺเธสุ ฐเปตฺวา ยุเค โยตฺเตหิ โยชิตานีติ อตฺโถฯ

วปฺปกาเลติ วปฺปนกาเล พีชนิกฺเขปสมเยฯ ตตฺถ ทฺเว วปฺปานิ กลลวปฺปญฺจ ปํสุวปฺปญฺจฯ ปํสุวปฺปํ อิธ อธิปฺเปตํ, ตญฺจ โข ปฐมทิวเส มงฺคลวปฺปํฯ

ตตฺถายํ อุปกรณสมฺปทา – ตีณิ พลิพทฺทสหสฺสานิ อุปฏฺฐาปิตานิ โหนฺติ, สพฺเพสํ สุวณฺณมยานิ สิงฺคานิ ปฏิมุกฺกานิ, รชตมยา ขุรา, สพฺเพ เสตมาลาหิ เจว คนฺธปญฺจงฺคุลีหิ จ อลงฺกตา ปริปุณฺณปญฺจงฺคา สพฺพลกฺขณสมฺปนฺนา, เอกจฺเจ กาฬา อญฺชนวณฺณา, เอกจฺเจ เสตา ผลิกวณฺณา, เอกจฺเจ รตฺตา ปวาฬวณฺณา, เอกจฺเจ กมฺมาสา มสารคลฺลวณฺณาฯ เอวํ ปญฺจสตา กสฺสกา สพฺเพ อหตเสตวตฺถา คนฺธมาลาลงฺกตา ทกฺขิณอํสกูเฏสุ ปติฏฺฐิตปุปฺผจุมฺพฏกา หริตาลมโนสิลาลญฺชนุชฺชลคตฺตา ทส ทส นงฺคลา เอเกกคุมฺพา หุตฺวา คจฺฉนฺติฯ นงฺคลานํ สีสญฺจ ยุคญฺจ ปโตทา จ สุวณฺณขจิตา ฯ ปฐมนงฺคเล อฏฺฐ พลีพทฺทา ยุตฺตา, เสเสสุ จตฺตาโร จตฺตาโร, อวเสสา กิลนฺตปริวตฺตนตฺถํ อานีตาฯ เอเกกคุมฺเพ เอเกกพีชสกฏํ เอเกโก กสติ, เอเกโก วปฺปติฯ

พฺราหฺมโณ ปน ปเคว มสฺสุกมฺมํ การาเปตฺวา นฺหายิตฺวา สุคนฺธคนฺเธหิ วิลิตฺโต ปญฺจสตคฺฆนกํ วตฺถํ นิวาเสตฺวา สหสฺสคฺฆนกํ เอกํสํ กริตฺวา เอเกกิสฺสา องฺคุลิยา ทฺเว ทฺเวติ วีสติ องฺคุลิมุทฺทิกาโย กณฺเณสุ สีหกุณฺฑลานิ สีเส พฺรหฺมเวฐนํ ปฏิมุญฺจิตฺวา สุวณฺณมาลํ กณฺเฐ กตฺวา พฺราหฺมณคณปริวุโต กมฺมนฺตํ โวสาสติฯ อถสฺส พฺราหฺมณี อเนกสตภาชเนสุ ปายาสํ ปจาเปตฺวา มหาสกเฏสุ อาโรเปตฺวา คนฺโธทเกน นฺหายิตฺวา สพฺพาลงฺการวิภูสิตา พฺราหฺมณีคณปริวุตา กมฺมนฺตํ อคมาสิฯ เคหมฺปิสฺส หริตุปลิตฺตํ วิปฺปกิณฺณลาชํ ปุณฺณฆฏกทลิธชปฏากาหิ อลงฺกตํ คนฺธปุปฺผาทีหิ สุกตพลิกมฺมํ, เขตฺตญฺจ เตสุ เตสุ ฐาเนสุ สมุสฺสิตทฺธชปฏากํ อโหสิฯ ปริชนกมฺมกาเรหิ สทฺธิํ โอสฏปริสา อฑฺฒเตยฺยสหสฺสา อโหสิ, สพฺเพ อหตวตฺถา, สพฺเพสํ ปายาสโภชนเมว ปฏิยตฺตํฯ

อถ พฺราหฺมโณ สุวณฺณปาติํ โธวาเปตฺวา ปายาสสฺส ปูเรตฺวา สปฺปิมธุผาณิเตหิ อภิสงฺขริตฺวา นงฺคลพลิกมฺมํ การาเปสิฯ พฺราหฺมณี ปญฺจนฺนํ กสฺสกสตานํ สุวณฺณรชตกํสตมฺพโลหมยานิ ภาชนานิ ทาเปตฺวา สุวณฺณกฏจฺฉุํ คเหตฺวา ปายาเสน ปริวิสนฺตี คจฺฉติฯ

พฺราหฺมโณ ปน พลิกมฺมํ กาเรตฺวา รตฺตพนฺธิกาโย อุปาหนาโย อาโรหิตฺวา รตฺตสุวณฺณทณฺฑกํ คเหตฺวา, ‘‘อิธ ปายาสํ เทถ, อิธ สปฺปิํ เทถ, อิธ สกฺขรํ เทถา’’ติ โวสาสมาโน วิจรติฯ อยํ ตาว กมฺมนฺเต ปวตฺติฯ

วิหาเร ปน ยตฺถ ยตฺถ พุทฺธา วสนฺติ, ตตฺถ ตตฺถ เนสํ เทวสิกํ ปญฺจ กิจฺจานิ ภวนฺติ, เสยฺยถิทํ – ปุเรภตฺตกิจฺจํ ปจฺฉาภตฺตกิจฺจํ ปุริมยามกิจฺจํ มชฺฌิมยามกิจฺจํ ปจฺฉิมยามกิจฺจนฺติฯ

ตตฺริทํ ปุเรภตฺตกิจฺจํ – ภควา หิ ปาโตว อุฏฺฐาย อุปฏฺฐากานุคฺคหตฺถํ สรีรผาสุกตฺถญฺจ มุขโธวนาทิปริกมฺมํ กตฺวา ยาว ภิกฺขาจารเวลา, ตาว วิวิตฺตาสเน วีตินาเมตฺวา ภิกฺขาจารเวลาย นิวาเสตฺวา กายพนฺธนํ พนฺธิตฺวา จีวรํ ปารุปิตฺวา ปตฺตมาทาย กทาจิ เอกโก กทาจิ ภิกฺขุสงฺฆปริวุโต คามํ วา นิคมํ วา ปิณฺฑาย ปวิสติ กทาจิ ปกติยา, กทาจิ อเนเกหิ ปาฏิหาริเยหิ วตฺตมาเนหิฯ เสยฺยถิทํ – ปิณฺฑาย ปวิสโต โลกนาถสฺส ปุรโต ปุรโต คนฺตฺวา มุทุคติโย วาตา ปถวิํ โสเธนฺติ, วลาหกา อุทกผุสิตานิ มุญฺจนฺตา มคฺเค เรณุํ วูปสเมตฺวา อุปริ วิตานํ หุตฺวา ติฏฺฐนฺติ, อปเร วาตา ปุปฺผานิ อุปหริตฺวา มคฺเค โอกิรนฺติฯ อุนฺนตา ภูมิปฺปเทสา โอนมนฺติ, โอนตา อุนฺนมนฺติฯ ปาทนิกฺเขปสมเย สมาว ภูมิ โหติ, สุขสมฺผสฺสานิ ปทุมปุปฺผานิ วา ปาเท สมฺปฏิจฺฉนฺติฯ อินฺทขีลสฺส อนฺโต ฐปิตมตฺเต ทกฺขิณปาเท สรีรา ฉพฺพณฺณรสฺมิโย นิกฺขมิตฺวา สุวณฺณรสสิญฺจนานิ วิย จิตฺรปฏปริกฺขิตฺตานิ วิย จ ปาสาทกูฏาคาราทีนิ กโรนฺติโย อิโต จิโต จ วิธาวนฺติฯ หตฺถิอสฺสวิหงฺคาทโย สกสกฏฺฐาเนสุ ฐิตาเยว มธุเรนากาเรน สทฺทํ กโรนฺติ , ตถา เภริวีณาทีนิ ตูริยานิ มนุสฺสานญฺจ กายูปคานิ อาภรณานิฯ เตน สญฺญาเณน มนุสฺสา ชานนฺติ ‘‘อชฺช ภควา อิธ ปิณฺฑาย ปวิฏฺโฐ’’ติฯ เต สุนิวตฺถา สุปารุตา คนฺธปุปฺผาทีนิ อาทาย ฆรา นิกฺขมิตฺวา อนฺตรวีถิํ ปฏิปชฺชิตฺวา ภควนฺตํ คนฺธปุปฺผาทีหิ สกฺกจฺจํ ปูเชตฺวา วนฺทิตฺวา – ‘‘อมฺหากํ, ภนฺเต, ทส ภิกฺขู, อมฺหากํ วีสติ, อมฺหากํ ภิกฺขุสตํ เทถา’’ติ ยาจิตฺวา ภควโตปิ ปตฺตํ คเหตฺวา อาสนํ ปญฺญาเปตฺวา สกฺกจฺจํ ปิณฺฑปาเตน ปฏิมาเนนฺติฯ

ภควา กตภตฺตกิจฺโจ เตสํ สนฺตานานิ โอโลเกตฺวา ตถา ธมฺมํ เทเสติ, ยถา เกจิ สรณคมเน ปติฏฺฐหนฺติ, เกจิ ปญฺจสุ สีเลสุ, เกจิ โสตาปตฺติสกทาคามิอนาคามิผลานํ อญฺญตรสฺมิํ, เกจิ ปพฺพชิตฺวา อคฺคผเล อรหตฺเตติ ฯ เอวํ มหาชนํ อนุคฺคเหตฺวา อุฏฺฐายาสนา วิหารํ คจฺฉติฯ ตตฺถ คนฺธมณฺฑลมาเฬ ปญฺญตฺตวรพุทฺธาสเน นิสีทติ ภิกฺขูนํ ภตฺตกิจฺจปริโยสานํ อาคมยมาโนฯ ตโต ภิกฺขูนํ ภตฺตกิจฺจปริโยสาเน อุปฏฺฐาโก ภควโต นิเวเทติฯ อถ ภควา คนฺธกุฏิํ ปวิสติฯ อิทํ ตาว ปุเรภตฺตกิจฺจํฯ

อถ ภควา เอวํ กตปุเรภตฺตกิจฺโจ คนฺธกุฏิยา อุปฏฺฐาเน นิสีทิตฺวา ปาเท ปกฺขาเลตฺวา ปาทปีเฐ ฐตฺวา ภิกฺขุสงฺฆํ โอวทติ – ‘‘ภิกฺขเว, อปฺปมาเทน สมฺปาเทถ, ทุลฺลโภ พุทฺธุปฺปาโท โลกสฺมิํ, ทุลฺลโภ มนุสฺสตฺตปฏิลาโภ, ทุลฺลภา สทฺธาสมฺปตฺติ, ทุลฺลภา ปพฺพชฺชา, ทุลฺลภํ สทฺธมฺมสฺสวน’’นฺติฯ ตตฺถ เกจิ ภควนฺตํ กมฺมฏฺฐานํ ปุจฺฉนฺติฯ ภควา เตสํ อตฺตโน จริยานุรูปํ กมฺมฏฺฐานํ เทติฯ ตโต สพฺเพปิ ภควนฺตํ วนฺทิตฺวา อตฺตโน อตฺตโน รตฺติฏฺฐานทิวาฏฺฐานานิ คจฺฉนฺติ, เกจิ อรญฺญํ, เกจิ รุกฺขมูลํ, เกจิ ปพฺพตาทีนํ อญฺญตรํ, เกจิ จาตุมหาราชิกภวนํ…เป.… เกจิ วสวตฺติภวนนฺติฯ ตโต ภควา คนฺธกุฏิํ ปวิสิตฺวา สเจ อากงฺขติ, ทกฺขิเณน ปสฺเสน สโต สมฺปชาโน มุหุตฺตํ สีหเสยฺยํ กปฺเปติฯ อถ สมสฺสาสิตกาโย อุฏฺฐหิตฺวา ทุติยภาเค โลกํ โวโลเกติฯ ตติยภาเค ยํ คามํ วา นิคมํ วา อุปนิสฺสาย วิหรติ, ตตฺถ มหาชโน ปุเรภตฺตํ ทานํ ทตฺวา ปจฺฉาภตฺตํ สุนิวตฺโถ สุปารุโต คนฺธปุปฺผาทีนิ อาทาย วิหาเร สนฺนิปตติฯ ตโต ภควา สมฺปตฺตปริสาย อนุรูเปน ปาฏิหาริเยน คนฺตฺวา ธมฺมสภายํ ปญฺญตฺตวรพุทฺธาสเน นิสชฺช ธมฺมํ เทเสติ กาลยุตฺตํ สมยยุตฺตํฯ อถ กาลํ วิทิตฺวา ปริสํ อุยฺโยเชติ, มนุสฺสา ภควนฺตํ วนฺทิตฺวา ปกฺกมนฺติฯ อิทํ ปจฺฉาภตฺตกิจฺจํฯ

โส เอวํ นิฏฺฐิตปจฺฉาภตฺตกิจฺโจ สเจ คตฺตานิ โอสิญฺจิตุกาโม โหติ, พุทฺธาสนา วุฏฺฐาย นฺหานโกฏฺฐกํ ปวิสิตฺวา อุปฏฺฐาเกน ปฏิยาทิตอุทเกน คตฺตานิ อุตุํ คาหาเปติ ฯ อุปฏฺฐาโกปิ พุทฺธาสนํ อาเนตฺวา ปปฺโผเฏตฺวา คนฺธกุฏิปริเวเณ ปญฺญาเปติฯ

ภควา สุรตฺตทุปฏฺฏํ นิวาเสตฺวา กายพนฺธนํ พนฺธิตฺวา อุตฺตราสงฺคํ กตฺวา ตตฺถ อาคนฺตฺวา นิสีทติ เอกโกว มุหุตฺตํ ปฏิสลฺลีโนฯ อถ ภิกฺขู ตโต ตโต อาคมฺม ภควโต อุปฏฺฐานํ คจฺฉนฺติฯ ตตฺถ เอกจฺเจ ปญฺหํ ปุจฺฉนฺติ, เอกจฺเจ กมฺมฏฺฐานํ, เอกจฺเจ ธมฺมสฺสวนํ ยาจนฺติฯ ภควา เตสํ อธิปฺปายํ สมฺปาเทนฺโต ปุริมยามํ วีตินาเมติฯ อิทํ ปุริมยามกิจฺจํฯ

ปุริมยามกิจฺจปริโยสาเน ปน ภิกฺขูสุ ภควนฺตํ วนฺทิตฺวา ปกฺกมนฺเตสุ สกลทสสหสฺสิโลกธาตุเทวตาโย โอกาสํ ลภมานา ภควนฺตํ อุปสงฺกมิตฺวา ปญฺหํ ปุจฺฉนฺติ ยถาภิสงฺขตํ อนฺตมโส จตุรกฺขรมฺปิฯ ภควา ตาสํ ตาสํ เทวตานํ ปญฺหํ วิสฺสชฺเชนฺโต มชฺฌิมยามํ วีตินาเมติฯ อิทํ มชฺฌิมยามกิจฺจํฯ

ปจฺฉิมยามํ ปน ตโย โกฏฺฐาเส กตฺวา ปุเรภตฺตโต ปฏฺฐาย นิสชฺชาปีฬิตสฺส สรีรสฺส กิลาสุภาวโมจนตฺถํ เอกํ โกฏฺฐาสํ จงฺกเมน วีตินาเมติฯ ทุติยโกฏฺฐาเส คนฺธกุฏิํ ปวิสิตฺวา ทกฺขิเณน ปสฺเสน สโต สมฺปชาโน สีหเสยฺยํ กปฺเปติฯ ตติยโกฏฺฐาเส ปจฺจุฏฺฐาย นิสีทิตฺวา ปุริมพุทฺธานํ สนฺติเก ทานสีลาทิวเสน กตาธิการปุคฺคลทสฺสนตฺถํ พุทฺธจกฺขุนา โลกํ โอโลเกติฯ อิทํ ปจฺฉิมยามกิจฺจํฯ

ตทาปิ เอวํ โอโลเกนฺโต กสิภารทฺวาชํ พฺราหฺมณํ อรหตฺตสฺส อุปนิสฺสยสมฺปนฺนํ ทิสฺวา – ‘‘ตตฺถ มยิ คเต กถา ปวตฺติสฺสติ, กถาวสาเน ธมฺมเทสนํ สุตฺวา เอโส พฺราหฺมโณ สปุตฺตทาโร ตีสุ สรเณสุ ปติฏฺฐาย อสีติโกฏิธนํ มม สาสเน วิปฺปกิริตฺวา อปรภาเค นิกฺขมฺม ปพฺพชิตฺวา อรหตฺตํ ปาปุณิสฺสตี’’ติ ญตฺวา ตตฺถ คนฺตฺวา กถํ สมุฏฺฐาเปตฺวา ธมฺมํ เทเสสิฯ เอตมตฺถํ ทสฺเสตุํ อถ โข ภควาติอาทิ วุตฺตํฯ

ตตฺถ ปุพฺพณฺหสมยนฺติ ภุมฺมตฺเถ อุปโยควจนํ, ปุพฺพณฺหสมเยติ อตฺโถฯ นิวาเสตฺวาติ ปริทหิตฺวาฯ วิหารจีวรปริวตฺตนวเสเนตํ วุตฺตํฯ ปตฺตจีวรมาทายาติ ปตฺตํ หตฺเถหิ, จีวรํ กาเยน อาทิยิตฺวา, สมฺปฏิจฺฉิตฺวา ธาเรตฺวาติ อตฺโถฯ ภควโต กิร ปิณฺฑาย ปวิสิตุกามสฺส ภมโร วิย วิกสิตปทุมทฺวยมชฺฌํ, อินฺทนีลมณิวณฺณเสลมยปตฺโต หตฺถทฺวยมชฺฌํ อาคจฺฉติฯ ตํ เอวมาคตํ ปตฺตํ หตฺเถหิ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา จีวรญฺจ ปริมณฺฑลํ ปารุตํ กาเยน ธาเรตฺวาติ วุตฺตํ โหติฯ

เตนุปสงฺกมีติ เยน มคฺเคน กมฺมนฺโต คนฺตพฺโพ, เตน เอกโกว อุปสงฺกมิฯ กสฺมา ปน นํ ภิกฺขู นานุพนฺธิํสูติ? ยทา หิ ภควา เอกโกว กตฺถจิ คนฺตุกาโม โหติ, ยาว ภิกฺขาจารเวลา ทฺวารํ ปิทหิตฺวา อนฺโตคนฺธกุฏิยํ นิสีทติฯ ภิกฺขู ตาย สญฺญาย ชานนฺติ ‘‘อชฺช ภควา เอกโกว ปิณฺฑาย จริตุกาโม, อทฺธา กญฺจิ เอว วิเนตพฺพปุคฺคลํ อทฺทสา’’ติฯ เต อตฺตโน ปตฺตจีวรํ คเหตฺวา คนฺธกุฏิํ ปทกฺขิณํ กตฺวา วนฺทิตฺวา ภิกฺขาจารํ คจฺฉนฺติฯ ตทา จ ภควา เอวมกาสิ, ตสฺมา ภิกฺขู นานุพนฺธิํสูติฯ

ปริเวสนา วตฺตตีติ เตสํ สุวณฺณภาชนาทีนิ คเหตฺวา นิสินฺนานํ ปญฺจสตานํ กสฺสกานํ ปริวิสนา วิปฺปกตา โหติฯ เอกมนฺตํ อฏฺฐาสีติ ยตฺถ ฐิตํ พฺราหฺมโณ ปสฺสติ, ตถารูเป ทสฺสนูปจาเร กถาสวนผาสุเก อุจฺจฏฺฐาเน อฏฺฐาสิฯ ฐตฺวา จ รชตสุวณฺณรสปิญฺชรํ จนฺทิมสูริยานํ ปภํ อติโรจมานํ สมนฺตโต สรีรปฺปภํ มุญฺจิ, ยาย อชฺโฌตฺถฏตฺตา พฺราหฺมณสฺส กมฺมนฺตสาลาภิตฺติรุกฺขกสิตมตฺติกปิณฺฑาทโย สุวณฺณมยา วิย อเหสุํฯ อถ มนุสฺสา ภุญฺชนฺตา จ กสนฺตา จ สพฺพกิจฺจานิ ปหาย อสีติอนุพฺยญฺชนปริวารํ ทฺวตฺติํสมหาปุริสลกฺขณปฏิมณฺฑิตํ สรีรํ พฺยามปฺปภาปริกฺเขปวิภูสิตํ พาหุยุคลํ ชงฺคมํ วิย ปทุมสรํ, รสฺมิชาลสมุชฺชลิตตาราคณมิว คคนตลํ, วิชฺชุลตาวินทฺธมิว จ กนกสิขรํ สิริยา ชลมานํ สมฺมาสมฺพุทฺธํ เอกมนฺตํ ฐิตํ ทิสฺวา หตฺถปาเท โธวิตฺวา อญฺชลิํ ปคฺคยฺห สมฺปริวาเรตฺวา อฏฺฐํสุฯ เอวํ เตหิ สมฺปริวาริตํ อทฺทสา โข กสิภารทฺวาโช พฺราหฺมโณ ภควนฺตํ ปิณฺฑาย ฐิตํ, ทิสฺวาน ภควนฺตํ เอตทโวจ – อหํ โข, สมณ, กสามิ จ วปามิ จาติฯ

กสฺมา ปนายํ เอวมาห, กิํ สมนฺตปาสาทิเก ปสาทนีเย อุตฺตมทมถสมถมนุปฺปตฺเตปิ ตถาคเต อปฺปสาเทน, อุทาหุ อฑฺฒติยานํ ชนสหสฺสานํ ปายาสํ ปฏิยาเทตฺวาปิ กฏจฺฉุภิกฺขาย มจฺเฉเรนาติ? อุภยถาปิ โน, ภควโต ปนสฺส ทสฺสเนน อติตฺตํ นิกฺขิตฺตกมฺมนฺตํ ชนํ ทิสฺวา ‘‘กมฺมภงฺคํ เม กาตุํ อาคโต’’ติ อนตฺตมนตา อโหสิ, ตสฺมา เอวมาหฯ ภควโต จ ลกฺขณสมฺปตฺติํ ทิสฺวา – ‘‘สจายํ กมฺมนฺเต อปฺปโยชยิสฺส, สกลชมฺพุทีเป มนุสฺสานํ สีเส จูฬามณิ วิย อภวิสฺส, โก นามสฺส อตฺโถ น สมฺปชฺชิสฺสติ, เอวเมวํ อลสตาย กมฺมนฺเต อปฺปโยเชตฺวา วปฺปมงฺคลาทีสุ ปิณฺฑาย จรตี’’ติปิสฺส อนตฺตมนตา อโหสิฯ เตนาห – ‘‘อหํ โข, สมณ, กสามิ จ วปามิ จ, กสิตฺวา จ วปิตฺวา จ ภุญฺชามี’’ติฯ

อยํ กิรสฺส อธิปฺปาโย – มยฺหมฺปิ ตาว กมฺมนฺตา น พฺยาปชฺชนฺติ, น จมฺหิ ยถา ตฺวํ เอวํ ลกฺขณสมฺปนฺโน, ตฺวมฺปิ กสิตฺวา จ วปิตฺวา จ ภุญฺชสฺสุ, โก เต อตฺโถ น สมฺปชฺเชยฺย เอวํ ลกฺขณสมฺปนฺนสฺสาติฯ อปิจายํ อสฺโสสิ – ‘‘สกฺยราชกุเล กิร กุมาโร อุปฺปนฺโน, โส จกฺกวตฺติรชฺชํ ปหาย ปพฺพชิโต’’ติฯ ตสฺมา อิทานิ ‘‘อยํ โส’’ติ ญตฺวา ‘‘จกฺกวตฺติรชฺชํ ปหาย กิลนฺโตสี’’ติ อุปารมฺภํ อาโรเปนฺโต เอวมาหฯ อปิจ ติกฺขปญฺโญ เอส พฺราหฺมโณ, น ภควนฺตํ อปสาเทนฺโต ภณติ, ภควโต ปน รูปสมฺปตฺติํ ทิสฺวา ปุญฺญสมฺปตฺติํ สมฺภาวยมาโน กถาปวตฺตนตฺถมฺปิ เอวมาหฯ อถ ภควา เวเนยฺยวเสน สเทวเก โลเก อคฺคกสฺสกวปฺปกภาวํ อตฺตโน ทสฺเสนฺโต อหมฺปิ โข พฺราหฺมโณติอาทิมาหฯ

อถ พฺราหฺมโณ จินฺเตสิ – ‘‘อยํ สมโณ’’ ‘อหมฺปิ กสามิ จ วปามิ จา’ติ ภณติฯ น จสฺส โอฬาริกานิ ยุคนงฺคลาทีนิ กสิภณฺฑานิ ปสฺสามิ, กิํ นุ โข มุสา ภณตี’’ติ? ภควนฺตํ ปาทตลโต ปฏฺฐาย ยาว เกสคฺคา โอโลกยมาโน, องฺควิชฺชาย กตาธิการตฺตา ทฺวตฺติํสวรลกฺขณสมฺปตฺติมสฺส ญตฺวา, ‘‘อฏฺฐานเมตํ ยํ เอวรูโป มุสา ภเณยฺยา’’ติ สญฺชาตพหุมาโน ภควติ สมณวาทํ ปหาย โคตฺเตน ภควนฺตํ สมุทาจรมาโน น โข ปน มยํ ปสฺสาม โภโต โคตมสฺสาติอาทิมาหฯ ภควา ปน ยสฺมา ปุพฺพธมฺมสภาคตาย กถนํ นาม พุทฺธานํ อานุภาโว, ตสฺมา พุทฺธานุภาวํ ทีเปนฺโต สทฺธา พีชนฺติอาทิมาหฯ

กา ปเนตฺถ ปุพฺพธมฺมสภาคตา? นนุ พฺราหฺมเณน ภควา นงฺคลาทิกสิสมฺภารสมาโยคํ ปุฏฺโฐ อปุจฺฉิตสฺส พีชสฺส สภาคตาย อาห ‘‘สทฺธา พีช’’นฺติ, เอวญฺจ สติ กถาปิ อนนุสนฺธิกา โหติ? น หิ พุทฺธานํ อนนุสนฺธิกกถา นาม อตฺถิ, นปิ ปุพฺพธมฺมสฺส อสภาคตาย กเถนฺติฯ เอวํ ปเนตฺถ อนุสนฺธิ เวทิตพฺพา – พฺราหฺมเณน หิ ภควา ยุคนงฺคลาทิกสิสมฺภารวเสน กสิํ ปุจฺฉิโตฯ โส ตสฺส อนุกมฺปาย ‘‘อิทํ อปุจฺฉิต’’นฺติ อปริหาเปตฺวา สมูลํ สอุปการํ สสมฺภารํ สผลํ กสิํ ปญฺญาเปตุํ มูลโต ปฏฺฐาย ทสฺเสนฺโต ‘‘สทฺธา พีช’’นฺติอาทิมาหฯ ตตฺถ พีชํ กสิยา มูลํ, ตสฺมิํ สติ กตฺตพฺพโต, อสติ อกตฺตพฺพโต, ตปฺปมาเณน จ กตฺตพฺพโตฯ พีเช หิ สติ กสิํ กโรนฺติ, น อสติฯ พีชปฺปมาเณน จ กุสลา กสฺสกา เขตฺตํ กสนฺติ, น อูนํ ‘‘มา โน สสฺสํ ปริหายี’’ติ, น อธิกํ ‘‘มา โน โมโฆ วายาโม อโหสี’’ติฯ ยสฺมา จ พีชเมว มูลํ, ตสฺมา ภควา มูลโต ปฏฺฐาย กสิสมฺภารํ ทสฺเสนฺโต ตสฺส พฺราหฺมณสฺส กสิยา ปุพฺพธมฺมสฺส พีชสฺส สภาคตาย อตฺตโน กสิยา ปุพฺพธมฺมํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘สทฺธา พีช’’นฺติฯ เอวเมตฺถ ปุพฺพธมฺมสภาคตาปิ เวทิตพฺพาฯ

ปุจฺฉิตํเยว วตฺวา อปุจฺฉิตํ ปจฺฉา กิํ น วุตฺตนฺติ เจ? ตสฺส อุปการภาวโต จ ธมฺมสมฺพนฺธสมตฺถภาวโต จฯ อยํ หิ พฺราหฺมโณ ปญฺญวา, มิจฺฉาทิฏฺฐิกุเล ปน ชาตตฺตา สทฺธารหิโต, สทฺธารหิโต จ ปญฺญวา ปเรสํ สทฺธาย อตฺตโน อวิสเย อปฏิปชฺชมาโน วิเสสํ นาธิคจฺฉติ, กิเลสกาลุสฺสิยปรามฏฺฐาปิ จสฺส ทุพฺพลา สทฺธา พลวติยา ปญฺญาย สหสา วตฺตมานา อตฺถสิทฺธิํ น กโรติ หตฺถินา สทฺธิํ เอกธุเร ยุตฺโต โคโณ วิยฯ อิติสฺส สทฺธา อุปการิกาติ ตํ พฺราหฺมณํ สทฺธาย ปติฏฺฐาเปนฺเตน ปจฺฉาปิ วตฺตพฺโพ อยมตฺโถ เทสนากุสลตาย ปุพฺเพ วุตฺโตฯ พีชสฺส จ อุปการิกา วุฏฺฐิ, สา ตทนนฺตรํเยว วุจฺจมานา สมตฺถา โหติฯ เอวํ ธมฺมสมฺพนฺธสมตฺถภาวโต ปจฺฉาปิ วตฺตพฺโพ อยมตฺโถ, อญฺโญ จ เอวรูโป อีสาโยตฺตาทิ ปุพฺเพ วุตฺโตติ เวทิตพฺโพฯ

ตตฺถ สมฺปสาทลกฺขณา สทฺธา, โอกปฺปนลกฺขณา วาฯ พีชนฺติ ปญฺจวิธํ พีชํ มูลพีชํ ขนฺธพีชํ ผลุพีชํ อคฺคพีชํ พีชพีชเมว ปญฺจมนฺติฯ ตํ สพฺพมฺปิ วิรุหณฏฺเฐน พีชนฺเตว สงฺขํ คจฺฉติฯ

ตตฺถ ยถา พฺราหฺมณสฺส กสิยา มูลภูตํ พีชํ ทฺเว กิจฺจานิ กโรติ, เหฏฺฐา มูเลน ปติฏฺฐาติ, อุปริ องฺกุรํ อุฏฺฐาเปติ, เอวํ ภควโต กสิยา มูลภูตา สทฺธา เหฏฺฐา สีลมูเลน ปติฏฺฐาติ , อุปริ สมถวิปสฺสนงฺกุรํ อุฏฺฐาเปติฯ ยถา จ ตํ มูเลน ปถวิรสํ อาโปรสํ คเหตฺวา นาเฬน ธญฺญปริปากคหณตฺถํ วฑฺฒติ, เอวมยํ สีลมูเลน สมถวิปสฺสนารสํ คเหตฺวา อริยมคฺคนาเฬน อริยผลธญฺญปริปากคหณตฺถํ วฑฺฒติฯ ยถา จ ตํ สุภูมิยํ ปติฏฺฐหิตฺวา มูลงฺกุรปณฺณนาฬกณฺฑปสเวหิ วุทฺธิํ วิรูฬฺหิํ เวปุลฺลํ ปตฺวา ขีรํ ชเนตฺวา อเนกสาลิผลภริตํ สาลิสีสํ นิปฺผาเทติ, เอวเมสา จิตฺตสนฺตาเน ปติฏฺฐหิตฺวา ฉหิ วิสุทฺธีหิ วุทฺธิํ วิรูฬฺหิํ เวปุลฺลํ ปตฺวา ญาณทสฺสนวิสุทฺธิขีรํ ชเนตฺวา อเนกปฏิสมฺภิทาภิญฺญาภริตํ อรหตฺตผลํ นิปฺผาเทติฯ เตน วุตฺตํ ‘‘สทฺธา พีช’’นฺติฯ

กสฺมา ปน อญฺเญสุ ปโรปญฺญาสาย กุสลธมฺเมสุ เอกโต อุปฺปชฺชมาเนสุ สทฺธาว ‘‘พีช’’นฺติ วุตฺตาติ เจ? พีชกิจฺจกรณโตฯ ยถา หิ เตสุ วิญฺญาณํเยว วิชานนกิจฺจํ กโรติ, เอวํ สทฺธา พีชกิจฺจํฯ สา จ สพฺพกุสลานํ มูลภูตาฯ ยถาห – ‘‘สทฺธาชาโต อุปสงฺกมติ, อุปสงฺกมนฺโต ปยิรุปาสติ…เป.… ปญฺญาย จ นํ อติวิชฺฌ ปสฺสตี’’ติ (ม. นิ. 2.183)ฯ

อกุสลธมฺเม เจว กายญฺจ ตปตีติ ตโปฯ อินฺทฺริยสํวรวีริยธุตงฺคทุกฺกรการิกานํ เอตํ อธิวจนํ, อิธ ปน อินฺทฺริยสํวโร อธิปฺเปโตฯ วุฏฺฐีติ วสฺสวุฏฺฐิ วาตวุฏฺฐีติอาทิ อเนกวิธา, อิธ วสฺสวุฏฺฐิ อธิปฺเปตาฯ ยถา หิ พฺราหฺมณสฺส วสฺสวุฏฺฐิสมนุคฺคหิตํ พีชํ พีชมูลกญฺจ สสฺสํ วิรุหติ น มิลายติ นิปฺผตฺติํ คจฺฉติ, เอวํ ภควโต อินฺทฺริยสํวรสมนุคฺคหิตา สทฺธา, สทฺธามูลา จ สีลาทโย ธมฺมา วิรุหนฺติ, น มิลายนฺติ นิปฺผตฺติํ คจฺฉนฺติฯ เตนาห ‘‘ตโป วุฏฺฐี’’ติฯ

ปญฺญา เมติ เอตฺถ วุตฺโต เม-สทฺโท ปุริมปเทสุปิ โยเชตพฺโพ ‘‘สทฺธา เม พีชํ, ตโป เม วุฏฺฐี’’ติ เตน กิํ ทีเปติ? ยถา, พฺราหฺมณ, ตยา วปิเต เขตฺเต สเจ วุฏฺฐิ อตฺถิ, อิจฺเจตํ กุสลํฯ โน เจ อตฺถิ, อุทกมฺปิ ตาว ทาตพฺพํ โหติฯ

ตถา มยา หิริอีเส ปญฺญายุคนงฺคเล มโนโยตฺเตน เอกาพทฺเธ กเต วีริยพลีพทฺเท โยเชตฺวา สติปาจเนน วิชฺฌิตฺวา อตฺตโน จิตฺตสนฺตานเขตฺตมฺหิ สทฺธาพีเช วปิเต วุฏฺฐิยา อภาโว นาม นตฺถิ, อยํ ปน เม นิจฺจกาลํ อินฺทฺริยสํวรตโป วุฏฺฐีติฯ

ปญฺญาติ กามาวจราทิเภทโต อเนกวิธาฯ อิธ ปน สห วิปสฺสนาย มคฺคปญฺญา อธิปฺเปตาฯ ยุคนงฺคลนฺติ ยุคญฺจ นงฺคลญฺจ ยุคนงฺคลํฯ ยถา หิ พฺราหฺมณสฺส ยุคนงฺคลํ, เอวํ ภควโต ทุวิธาปิ วิปสฺสนา ปญฺญา จฯ ตตฺถ ยถา ยุคํ อีสาย อุปนิสฺสยํ โหติ, ปุรโต จ อีสาพทฺธํ โหติ, โยตฺตานํ นิสฺสยํ โหติ, พลีพทฺทานํ เอกโต คมนํ ธาเรติ, เอวํ ปญฺญา หิริปฺปมุขานํ ธมฺมานํ อุปนิสฺสยา โหติฯ ยถาห – ‘‘ปญฺญุตฺตรา สพฺเพ กุสลา ธมฺมา’’ติ (อ. นิ. 8.83; 10.58) จ, ‘‘ปญฺญา หิ เสฏฺฐา กุสลา วทนฺติ, นกฺขตฺตราชาริว ตารกาน’’นฺติ (ชา. 2.17.81) จฯ กุสลานํ ธมฺมานํ ปุพฺพงฺคมฏฺเฐน ปุรโต จ โหติฯ ยถาห – ‘‘สีลํ สิรี จาปิ สตญฺจ ธมฺโม, อนฺวายิกา ปญฺญวโต ภวนฺตี’’ติ หิริวิปฺปโยเคน อนุปฺปตฺติโต ปน อีสาพทฺโธ โหติฯ มโนสงฺขาตสฺส สมาธิโยตฺตสฺส นิสฺสยปจฺจยโต โยตฺตานํ นิสฺสโย โหติฯ อจฺจารทฺธาติลีนภาวปฏิเสธนโต วีริยพลีพทฺทานํ เอกโต คมนํ ธาเรติ, ยถา จ นงฺคลํ ผาลยุตฺตํ กสนกาเล ปถวิฆนํ ภินฺทติ, มูลสนฺตานกานิ ปทาเลติ, เอวํ สติยุตฺตา ปญฺญา วิปสฺสนากาเล ธมฺมานํ สนฺตติสมูหกิจฺจารมฺมณฆนํ ภินฺทติ, สพฺพกิเลสมูลสนฺตานกานิ ปทาเลติฯ สา จ โข โลกุตฺตราว, อิตรา ปน โลกิกาปิ สิยาฯ เตนาห ‘‘ปญฺญา เม ยุคนงฺคล’’นฺติฯ

หิรียติ ปาปเกหิ ธมฺเมหีติ หิรีฯ ตคฺคหเณน ตาย อวิปฺปยุตฺตํ โอตฺตปฺปมฺปิ คหิตเมว โหติฯ อีสาติ ยุคนงฺคลสนฺธาริกา รุกฺขลฏฺฐิฯ ยถา หิ พฺราหฺมณสฺส อีสา ยุคนงฺคลํ ธาเรติ, เอวํ ภควโตปิ หิรี โลกิยโลกุตฺตรปญฺญาสงฺขาตํ ยุคนงฺคลํ ธาเรติ หิริอภาเว ปญฺญาย อภาวโตฯ ยถา จ อีสาปฏิพทฺธยุคนงฺคลํ กิจฺจกรํ โหติ อจลํ อสิถิลํ, เอวํ หิริปฏิพทฺธา จ ปญฺญา กิจฺจการี โหติ อจลา อสิถิลา อพฺโพกิณฺณา อหิริเกนฯ เตนาห ‘‘หิรี อีสา’’ติฯ มุนาตีติ มโน, จิตฺตสฺเสตํ นามํฯ อิธ ปน มโนสีเสน ตํสมฺปยุตฺโต สมาธิ อธิปฺเปโตฯ โยตฺตนฺติ รชฺชุพนฺธนํฯ

ตํ ติวิธํ อีสาย สห ยุคสฺส พนฺธนํ, ยุเคน สห พลีพทฺทานํ พนฺธนํ, สารถินา สห พลีพทฺทานํ เอกาพนฺธนนฺติฯ ตตฺถ ยถา พฺราหฺมณสฺส โยตฺตํ อีสายุคพลีพทฺเท เอกาพทฺเธ กตฺวา สกกิจฺเจ ปฏิปาเทติ, เอวํ ภควโต สมาธิ สพฺเพว เต หิริปญฺญาวีริยธมฺเม เอการมฺมเณ อวิกฺเขปสภาเวน พนฺธิตฺวา สกกิจฺเจ ปฏิปาเทติฯ เตนาห ‘‘มโน โยตฺต’’นฺติฯ

จิรกตาทิมตฺถํ สรตีติ สติฯ ผาเลตีติ ผาโลฯ ปาเชนฺติ เอเตนาติ ปาชนํฯ ตํ อิธ ‘‘ปาจน’’นฺติ วุตฺตํฯ ปโตทสฺเสตํ นามํฯ ผาโล จ ปาจนญฺจ ผาลปาจนํฯ ยถา หิ พฺราหฺมณสฺส ผาลปาจนํ, เอวํ ภควโต วิปสฺสนาสมฺปยุตฺตา มคฺคสมฺปยุตฺตา จ สติฯ ตตฺถ ยถา ผาโล นงฺคลํ อนุรกฺขติ, ปุรโต จสฺส คจฺฉติ, เอวํ สติ กุสลากุสลานํ ธมฺมานํ คติโย สมนฺเวสมานา อารมฺมเณ วา อุปฏฺฐาปยมานา ปญฺญานงฺคลํ รกฺขติฯ เตเนเวสา ‘‘สตารกฺเขน เจตสา วิหรตี’’ติอาทีสุ (อ. นิ. 10.20) วิย อารกฺขาติ วุตฺตาฯ อปฺปมุสฺสนวเสน จสฺสา ปุรโต โหติฯ สติปริจิเต หิ ธมฺเม ปญฺญา ปชานาติ, โน ปมุฏฺเฐฯ ยถา จ ปาจนํ พลีพทฺทานํ วิชฺฌนภยํ ทสฺเสนฺตํ สํสีทิตุํ น เทติ, อุปฺปถคมนํ วาเรติ, เอวํ สติ วีริยพลีพทฺทานํ อปายภยํ ทสฺเสนฺตี โกสชฺชสํสีทนํ น เทติ, กามคุณสงฺขาเต อโคจเร จารํ นิวาเรตฺวา กมฺมฏฺฐาเน นิโยเชนฺตี อุปฺปถคมนํ วาเรติฯ เตนาห ‘‘สติ เม ผาลปาจน’’นฺติฯ

กายคุตฺโตติ ติวิเธน กายสุจริเตน คุตฺโตฯ วจีคุตฺโตติ จตุพฺพิเธน วจีสุจริเตน คุตฺโตฯ เอตฺตาวตา ปาติโมกฺขสํวรสีลํ วุตฺตํฯ อาหาเร อุทเร ยโตติ เอตฺถ อาหารมุเขน สพฺพปจฺจยานํ คหิตตฺตา จตุพฺพิเธปิ ปจฺจเย ยโต สํยโต นิรุปกฺกิเลโสติ อตฺโถฯ อิมินา อาชีวปาริสุทฺธิสีลํ วุตฺตํฯ อุทเร ยโตติ อุทเร ยโต สํยโต มิตโภชี, อาหาเร มตฺตญฺญูติ วุตฺตํ โหติฯ อิมินา โภชเน มตฺตญฺญุตามุเขน ปจฺจยปฏิเสวนสีลํ วุตฺตํฯ

เตน กิํ ทีเปติ? ยถา ตฺวํ, พฺราหฺมณ, พีชํ วปิตฺวา สสฺสปริปาลนตฺถํ กณฺฏกวติํ วา รุกฺขวติํ วา ปาการปริกฺเขปํ วา กโรสิ, เตน เต โคมหิํสมิคคณา ปเวสํ อลภนฺตา สสฺสํ น วิลุมฺปนฺติ, เอวมหมฺปิ ตํ สทฺธาพีชํ วปิตฺวา นานปฺปการกุสลสสฺสปริปาลนตฺถํ กายวจีอาหารคุตฺติมยํ ติวิธํ ปริกฺเขปํ กโรมิ , เตน เม ราคาทิอกุสลธมฺมโคมหิํสมิคคณา ปเวสํ อลภนฺตา นานปฺปการกํ กุสลสสฺสํ น วิลุมฺปนฺตีติฯ

สจฺจํ กโรมิ นิทฺทานนฺติ เอตฺถ ทฺวีหากาเรหิ อวิสํวาทนํ สจฺจํฯ นิทฺทานนฺติ เฉทนํ ลุนนํ อุปฺปาฏนํ ฯ กรณตฺเถ เจตํ อุปโยควจนํ เวทิตพฺพํฯ อยํ เหตฺถ อตฺโถ ‘‘สจฺเจน กโรมิ นิทฺทาน’’นฺติฯ กิํ วุตฺตํ โหติ – ‘‘ยถา ตฺวํ พาหิรํ กสิํ กตฺวา สสฺสทูสกานํ ติณานํ หตฺเถน วา อสิเตน วา นิทฺทานํ กโรสิ, เอวํ อหมฺปิ อชฺฌตฺติกํ กสิํ กตฺวา กุสลสสฺสทูสกานํ วิสํวาทนติณานํ สจฺเจน นิทฺทานํ กโรมี’’ติฯ ยถาภูตญาณํ วา เอตฺถ สจฺจนฺติ เวทิตพฺพํฯ เตน อตฺตสญฺญาทีนํ ติณานํ นิทฺทานํ กโรมีติ ทสฺเสติฯ อถ วา นิทฺทานนฺติ เฉทกํ ลาวกํ อุปฺปาฏกนฺติ อตฺโถฯ ยถา ตฺวํ ทาสํ วา กมฺมกรํ วา นิทฺทานํ กโรสิ, ‘‘นิทฺเทหิ ติณานี’’ติ ติณานํ เฉทกํ ลาวกํ อุปฺปาฏกํ กโรสิ, เอวมหํ สจฺจํ กโรมีติ ทสฺเสติ, อถ วา สจฺจนฺติ ทิฏฺฐิสจฺจํฯ ตมหํ นิทฺทานํ กโรมิ, ฉินฺทิตพฺพํ ลุนิตพฺพํ อุปฺปาเฏตพฺพํ กโรมีติฯ อิติ อิเมสุ ทฺวีสุ วิกปฺเปสุ อุปโยเคเนวตฺโถ ยุชฺชติฯ

โสรจฺจํ เม ปโมจนนฺติ เอตฺถ ยํ ตํ ‘‘กายิโก อวีติกฺกโม วาจสิโก อวีติกฺกโม’’ติ สีลเมว ‘‘โสรจฺจ’’นฺติ วุตฺตํ, น ตํ อธิปฺเปตํฯ ‘‘กายคุตฺโต’’ติอาทินา หิ ตํ วุตฺตเมวฯ อรหตฺตผลํ ปน อธิปฺเปตํฯ ตํ หิ สุนฺทเร นิพฺพาเน รตตฺตา ‘‘โสรจฺจ’’นฺติ วุจฺจติฯ ปโมจนนฺติ โยควิสฺสชฺชนํฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – ยถา ตว ปโมจนํ ปุนปิ สายนฺเห วา ทุติยทิวเส วา อนาคตสํวจฺฉเร วา โยเชตพฺพโต อปฺปโมจนเมว โหติ, น มม เอวํฯ น หิ มม อนฺตรา โมจนํ นาม อตฺถิฯ อหํ หิ ทีปงฺกรทสพลกาลโต ปฏฺฐาย ปญฺญานงฺคเล วีริยพลีพทฺเท โยเชตฺวา กปฺปสตสหสฺสาธิกานิ จตฺตาริ อสงฺเขฺยยฺยานิ มหากสิํ กสนฺโต ตาว น มุญฺจิํ, ยาว น สมฺมาสมฺโพธิํ อภิสมฺพุชฺฌิํฯ ยทา จ เม สพฺพํ ตํ กาลํ เขเปตฺวา โพธิมูเล อปราชิตปลฺลงฺเก นิสินฺนสฺส สพฺพคุณปริวารํ อรหตฺตผลํ อุทปาทิ, ตทา มยา ตํ สพฺพุสฺสุกฺกปฏิปฺปสฺสทฺธิยา ปมุตฺตํ, น ทานิ ปุน โยเชตพฺพํ ภวิสฺสตีติฯ เอตมตฺถํ สนฺธายาห ‘‘โสรจฺจํ เม ปโมจน’’นฺติฯ

วีริยํ เม ธุรโธรยฺหนฺติ เอตฺถ วีริยนฺติ กายิกเจตสิโก วีริยารมฺโภฯ ธุรโธรยฺหนฺติ ธุรายํ โธรยฺหํ, ธุราวหนฺติ อตฺโถฯ ยถา หิ พฺราหฺมณสฺส ธุรายํ โธรยฺหากฑฺฒิตํ นงฺคลํ ภูมิฆนํ ภินฺทติ, มูลสนฺตานกานิ จ ปทาเลติ, เอวํ ภควโต วีริยากฑฺฒิตํ ปญฺญานงฺคลํ ยถา วุตฺตํ ฆนํ ภินฺทติ, กิเลสสนฺตานกานิ จ ปทาเลติฯ เตนาห ‘‘วีริยํ เม ธุรโธรยฺห’’นฺติฯ อถ วา ปุริมธุราวหตฺตา ธุรา, มูลธุราวหตฺตา โธรยฺหา, ธุรา จ โธรยฺหา จ ธุรโธรยฺหาฯ อิติ ยถา พฺราหฺมณสฺส เอเกกสฺมิํ นงฺคเล จตุพลีพทฺทปเภทํ ธุรโธรยฺหํ วหนฺตํ อุปฺปนฺนุปฺปนฺนํ ติณมูลฆาตญฺเจว สสฺสสมฺปตฺติญฺจ สาเธติ, เอวํ ภควโต จตุสมฺมปฺปธานวีริยเภทํ ธุรโธรยฺหํ วหนฺตํ อุปฺปนฺนุปฺปนฺนํ อกุสลฆาตญฺเจว กุสลสมฺปตฺติญฺจ สาเธติฯ เตนาห ‘‘วีริยํ เม ธุรโธรยฺห’’นฺติฯ

โยคกฺเขมาธิวาหนนฺติ เอตฺถ โยเคหิ เขมตฺตา นิพฺพานํ โยคกฺเขมํ นาม, ตํ อธิกิจฺจ วาหียติ, อภิมุขํ วา วาหียตีติ อธิวาหนํ, โยคกฺเขมสฺส อธิวาหนํ โยคกฺเขมาธิวาหนนฺติฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – ยถา ตว ธุรโธรยฺหํ ปุรตฺถิมาทีสุ อญฺญตรทิสาภิมุขํ วาหียติ, ตถา มม ธุรโธรยฺหํ นิพฺพานาภิมุขํ วาหียตีติฯ เอวํ วาหียมานํว คจฺฉติ อนิวตฺตนฺตํฯ ยถา ตว นงฺคลํ วหนฺตํ ธุรโธรยฺหํ เขตฺตโกฏิํ ปตฺวา ปุน นิวตฺตติ, เอวํ อนิวตฺตนฺตํ ทีปงฺกรกาลโต ปฏฺฐาย คจฺฉเตวฯ ยสฺมา วา เตน เตน มคฺเคน ปหีนา กิเลสา น ปุนปฺปุนํ ปหาตพฺพา โหนฺติ, ยถา ตว นงฺคเลน ฉินฺนานิ ติณานิ ปุน อปรสฺมิํ สมเย ฉินฺทิตพฺพานิ โหนฺติ, ตสฺมาปิ เอวํ ปฐมมคฺควเสน ทิฏฺเฐกฏฺเฐ กิเลเส, ทุติยวเสน โอฬาริเก, ตติยวเสน อณุสหคเต, จตุตฺถวเสน สพฺพกิเลเส ปชหนฺตํ คจฺฉติ อนิวตฺตนฺตํฯ อถ วา คจฺฉติ อนิวตฺตนฺติ นิวตฺตนรหิตํ หุตฺวา คจฺฉตีติ อตฺโถฯ ตนฺติ ตํ ธุรโธรยฺหํฯ เอวเมตฺถ อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ เอวํ คจฺฉนฺตญฺจ ยถา ตว ธุรโธรยฺหํ น ตํ ฐานํ คจฺฉติ, ยตฺถ คนฺตฺวา กสฺสโก อโสโก วิรโช หุตฺวา น โสจติฯ เอตํ ปน ตํ ฐานํ คจฺฉติ ยตฺถ คนฺตฺวา น โสจติฯ ยตฺถ สติปาจเนน เอตํ วีริยธุรโธรยฺหํ โจเทนฺโต คนฺตฺวา มาทิโส กสฺสโก อโสโก วิรโช หุตฺวา น โสจติ, ตํ สพฺพโสกสลฺลสมุคฺฆาตภูตํ นิพฺพานํ นาม อสงฺขตํ ฐานํ คจฺฉตีติฯ

อิทานิ นิคมนํ กโรนฺโต เอวเมสา กสีติ คาถมาหฯ ตสฺสายํ สงฺเขปตฺโถ – ยสฺส, พฺราหฺมณ, เอสา สทฺธาพีชา ตโปวุฏฺฐิยา อนุคฺคหิตา กสี ปญฺญามยํ ยุคนงฺคลํ หิริมยญฺจ อีสํ มโนมเยน โยตฺเตน เอกาพทฺธํ กตฺวา ปญฺญานงฺคเลน สติผาลํ อาโกเฏตฺวา สติปาจนํ คเหตฺวา กายวจีอาหารคุตฺติยา โคเปตฺวา สจฺจํ นิทฺทานํ กตฺวา โสรจฺจปโมจนํ วีริยธุรโธรยฺหํ โยคกฺเขมาภิมุขํ อนิวตฺตนฺตํ วาหนฺเตน กฏฺฐา กสี กมฺมปริโยสานํ จตุพฺพิธํ สามญฺญผลํ ปาปิตา, สา โหติ อมตปฺผลา, สา เอสา กสี อมตปฺผลา โหติฯ อมตํ วุจฺจติ นิพฺพานํ, นิพฺพานานิสํสา โหตีติ อตฺโถฯ สา โข ปเนสา กสี น มเมเวกสฺส อมตปฺผลา โหติ, อถ โข โย โกจิ ขตฺติโย วา พฺราหฺมโณ วา เวสฺโส วา สุทฺโท วา คหฏฺโฐ วา ปพฺพชิโต วา เอตํ กสิํ กสติ, โส สพฺโพปิ เอตํ กสิตฺวาน สพฺพทุกฺขา ปมุจฺจตีติฯ

เอวํ ภควา พฺราหฺมณสฺส อรหตฺตนิกูเฏน นิพฺพานปริโยสานํ กตฺวา เทสนํ นิฏฺฐาเปสิฯ ตโต พฺราหฺมโณ คมฺภีรตฺถํ เทสนํ สุตฺวา – ‘‘มม กสิผลํ ภุญฺชิตฺวา ปุนปิ ทิวเสเยว ฉาโต โหติ, อิมสฺส ปน กสี อมตปฺผลา, ตสฺส ผลํ ภุญฺชิตฺวา สพฺพทุกฺขา ปมุจฺจตี’’ติ ญตฺวา ปสนฺโน ปสนฺนาการํ กโรนฺโต ภุญฺชตุ ภวํ โคตโมติอาทิมาหฯ ตํ สพฺพํ ตโต ปรญฺจ วุตฺตตฺถเมวาติฯ ปฐมํฯ

2. อุทยสุตฺตวณฺณนา

[198] ทุติเย โอทเนน ปูเรสีติ อตฺตโน อตฺถาย สมฺปาทิเตน สูปพฺยญฺชเนน โอทเนน ปูเรตฺวา อทาสิฯ ภควา กิร ปจฺจูสสมเย โลกํ โอโลเกนฺโตว ตํ พฺราหฺมณํ ทิสฺวา, ปาโตว สรีรปฏิชคฺคนํ กตฺวา, คนฺธกุฏิํ ปวิสิตฺวา, ทฺวารํ ปิธาย, นิสินฺโน ตสฺส โภชนํ อุปสํหริยมานํ ทิสฺวา, เอกโกว ปตฺตํ อํสกูเฏ ลคฺเคตฺวา, คนฺธกุฏิโต นิกฺขมฺม, นครทฺวาเร ปตฺตํ นีหริตฺวา, อนฺโตนครํ ปวิสิตฺวา, ปฏิปาฏิยา คจฺฉนฺโต พฺราหฺมณสฺส ทฺวารโกฏฺฐเก อฏฺฐาสิฯ พฺราหฺมโณ ภควนฺตํ ทิสฺวา, อตฺตโน สชฺชิตํ โภชนํ อทาสิฯ ตํ สนฺธาเยตํ วุตฺตํฯ ทุติยมฺปีติ ทุติยทิวเสปิฯ ตติยมฺปีติ ตติยทิวเสปิฯ ตานิ กิร ตีณิ ทิวสานิ นิรนฺตรํ พฺราหฺมณสฺส ฆรทฺวารํ คจฺฉนฺตสฺส ภควโต อนฺตรา อญฺโญ โกจิ อุฏฺฐาย ปตฺตํ คเหตุํ สมตฺโถ นาม นาโหสิ, มหาชโน โอโลเกนฺโตว อฏฺฐาสิฯ

เอตทโวจาติ พฺราหฺมโณ ตีณิ ทิวสานิ ปตฺตํ ปูเรตฺวา เทนฺโตปิ น สทฺธาย อทาสิ, ‘‘ฆรทฺวารํ อาคนฺตฺวา ฐิตสฺส ปพฺพชิตสฺส ภิกฺขามตฺตมฺปิ อทตฺวา ภุญฺชตี’’ติ อุปารมฺภภเยน อทาสิฯ ททนฺโต จ ทฺเว ทิวสานิ ทตฺวา กิญฺจิ อวตฺวาว นิวตฺโตฯ ภควาปิ กิญฺจิ อวตฺวาว ปกฺกนฺโตฯ ตติยทิวเส ปน อธิวาเสตุํ อสกฺโกนฺโต เอตํ ‘‘ปกฏฺฐโก’’ติอาทิวจนํ อโวจฯ ภควาปิ เอตํ วจนํ นิจฺฉาราปนตฺถเมว ยาว ตติยมคมาสิฯ ตตฺถ ปกฏฺฐโกติ รสคิทฺโธฯ

ปุนปฺปุนํ เจว วปนฺติ พีชนฺติ สตฺถา พฺราหฺมณสฺส วจนํ สุตฺวา, ‘‘พฺราหฺมณ, ตฺวํ ตีณิ ทิวสานิ ปิณฺฑปาตํ ทตฺวา โอสกฺกสิ, ปุนปฺปุนํ กาตพฺพา นาม โลกสฺมิํ โสฬส ธมฺมา’’ติ วตฺวา เต ธมฺเม ทสฺเสตุํ อิมํ เทสนํ อารภิฯ ตตฺถ ปุนปฺปุนํ เจว วปนฺตีติ เอกสฺมิํ สสฺสวาเร วุตฺตํ ‘‘อลเมตฺตาวตา’’ติ อโนสกฺกิตฺวา อปราปเรสุปิ สสฺสวาเรสุ จ วปนฺติเยวฯ ปุนปฺปุนํ วสฺสตีติ น เอกทิวสํ วสฺสิตฺวา ติฏฺฐติ, ปุนปฺปุนทิวเสสุปิ ปุนปฺปุนสํวจฺฉเรสุปิ วสฺสติเยว, เอวํ ชนปทา อิทฺธา โหนฺติฯ เอเตนุปาเยน สพฺพตฺถ นโย เวทิตพฺโพฯ

ยาจกาติ อิมสฺมิํ ปเท สตฺถา เทสนากุสลตาย อตฺตานมฺปิ ปกฺขิปิตฺวา ทสฺเสติฯ ขีรนิกาติ ขีรการกา โคโทหกาฯ น หิ เต เอกวารเมว ถนํ อญฺฉนฺติ, ปุนปฺปุนํ อญฺฉนฺตา เธนุํ ทุหนฺตีติ อตฺโถฯ กิลมติ ผนฺทติ จาติ อยํ สตฺโต เตน อิริยาปเถน กิลมติ เจว ผนฺทติ จฯ คพฺภนฺติ โสณสิงฺคาลาทีนมฺปิ ติรจฺฉานคตานํ กุจฺฉิํฯ สิวถิกนฺติ สุสานํ, มตํ มตํ สตฺตํ ตตฺถ ปุนปฺปุนํ หรนฺตีติ อตฺโถฯ มคฺคญฺจ ลทฺธา อปุนพฺภวายาติ อปุนพฺภวาย มคฺโค นาม นิพฺพานํ, ตํ ลภิตฺวาติ อตฺโถฯ

เอวํ วุตฺเตติ เอวํ ภควตา อนฺตรวีถิยํ ฐตฺวาว โสฬส ปุนปฺปุนธมฺเม เทเสนฺเตน วุตฺเตฯ