2. นิโมกฺขสุตฺตวณฺณนา

[2] อิทานิ ทุติยสุตฺตโต ปฏฺฐาย ปฐมมาคตญฺจ อุตฺตานตฺถญฺจ ปหาย ยํ ยํ อนุตฺตานํ, ตํ ตเทว วณฺณยิสฺสามฯ ชานาสิ โนติ ชานาสิ นุฯ นิโมกฺขนฺติอาทีนิ มคฺคาทีนํ นามานิ ฯ มคฺเคน หิ สตฺตา กิเลสพนฺธนโต นิมุจฺจนฺติ, ตสฺมา มคฺโค สตฺตานํ นิโมกฺโขติ วุตฺโตฯ ผลกฺขเณ ปน เต กิเลสพนฺธนโต ปมุตฺตา, ตสฺมา ผลํ สตฺตานํ ปโมกฺโขติ วุตฺตํฯ นิพฺพานํ ปตฺวา สตฺตานํ สพฺพทุกฺขํ วิวิจฺจติ, ตสฺมา นิพฺพานํ วิเวโกติ วุตฺตํฯ สพฺพานิ วา เอตานิ นิพฺพานสฺเสว นามานิฯ นิพฺพานญฺหิ ปตฺวา สตฺตา สพฺพทุกฺขโต นิมุจฺจนฺติ ปมุจฺจนฺติ วิวิจฺจนฺติ, ตสฺมา ตเทว ‘‘นิโมกฺโข ปโมกฺโข วิเวโก’’ติ วุตฺตํฯ ชานามิ ขฺวาหนฺติ ชานามิ โข อหํฯ อวธารณตฺโถ โขกาโร ฯ อหํ ชานามิเยวฯ สตฺตานํ นิโมกฺขาทิชานนตฺถเมว หิ มยา สมติํส ปารมิโย ปูเรตฺวา สพฺพญฺญุตญฺญาณํ ปฏิวิทฺธนฺติ สีหนาทํ นทติฯ พุทฺธสีหนาทํ นาม กิร เอตํ สุตฺตํฯ

นนฺทีภวปริกฺขยาติ นนฺทีมูลกสฺส กมฺมภวสฺส ปริกฺขเยนฯ นนฺทิยา จ ภวสฺส จาติปิ วฏฺฏติฯ ตตฺถ หิ ปุริมนเย นนฺทีภเวน ติวิธกมฺมาภิสงฺขารวเสน สงฺขารกฺขนฺโธ คหิโต, สญฺญาวิญฺญาเณหิ ตํสมฺปยุตฺตา จ ทฺเว ขนฺธาฯ เตหิ ปน ตีหิ ขนฺเธหิ สมฺปยุตฺตา เวทนา เตสํ คหเณน คหิตาวาติ อนุปาทิณฺณกานํ จตุนฺนํ อรูปกฺขนฺธานํ อปฺปวตฺติวเสน สอุปาทิเสสํ นิพฺพานํ กถิตํ โหติฯ เวทนานํ นิโรธา อุปสมาติ อุปาทิณฺณกเวทนานํ นิโรเธน จ อุปสเมน จฯ ตตฺถ เวทนาคหเณน ตํสมฺปยุตฺตา ตโย ขนฺธา คหิตาว โหนฺติ, เตสํ วตฺถารมฺมณวเสน รูปกฺขนฺโธปิฯ เอวํ อิเมสํ อุปาทิณฺณกานํ ปญฺจนฺนํ ขนฺธานํ อปฺปวตฺติวเสน อนุปาทิเสสํ นิพฺพานํ กถิตํ โหติฯ ทุติยนเย ปน นนฺทิคฺคหเณน สงฺขารกฺขนฺโธ คหิโต, ภวคฺคหเณน อุปปตฺติภวสงฺขาโต รูปกฺขนฺโธ, สญฺญาทีหิ สรูเปเนว ตโย ขนฺธาฯ เอวํ อิเมสํ ปญฺจนฺนํ ขนฺธานํ อปฺปวตฺติวเสน นิพฺพานํ กถิตํ โหตีติ เวทิตพฺพํฯ อิมเมว จ นยํ จตุนิกายิกภณฺฑิกตฺเถโร โรเจติฯ อิติ นิพฺพานวเสเนว ภควา เทสนํ นิฏฺฐาเปสีติฯ

นิโมกฺขสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

3. อุปนียสุตฺตวณฺณนา

[3] ตติเย อุปนียตีติ ปริกฺขียติ นิรุชฺฌติ, อุปคจฺฉติ วา, อนุปุพฺเพน มรณํ อุเปตีติ อตฺโถฯ ยถา วา โคปาเลน โคคโณ นียติ, เอวํ ชราย มรณสนฺติกํ อุปนียตีติ อตฺโถฯ ชีวิตนฺติ ชีวิตินฺทฺริยํฯ อปฺปนฺติ ปริตฺตํ โถกํฯ ตสฺส ทฺวีหากาเรหิ ปริตฺตตา เวทิตพฺพา สรสปริตฺตตาย จ ขณปริตฺตตาย จฯ สรสปริตฺตตายปิ หิ ‘‘โย, ภิกฺขเว, จิรํ ชีวติ, โส วสฺสสตํ อปฺปํ วา ภิยฺโย’’ติ (ที. นิ. 2.7; สํ. นิ. 2.143) วจนโต ปริตฺตํฯ ขณปริตฺตตายปิฯ ปรมตฺถโต หิ อติปริตฺโต สตฺตานํ ชีวิตกฺขโณ เอกจิตฺตปฺปวตฺติมตฺโตเยว ฯ ยถา นาม รถจกฺกํ ปวตฺตมานมฺปิ เอเกเนว เนมิปฺปเทเสน ปวตฺตติ, ติฏฺฐมานมฺปิ เอเกเนว ติฏฺฐติ, เอวเมวํ เอกจิตฺตกฺขณิกํ สตฺตานํ ชีวิตํ, ตสฺมิํ จิตฺเต นิรุทฺธมตฺเต สตฺโต นิรุทฺโธติ วุจฺจติฯ ยถาห – อตีเต จิตฺตกฺขเณ ชีวิตฺถ น ชีวติ น ชีวิสฺสติ, อนาคเต จิตฺตกฺขเณ ชีวิสฺสติ น ชีวติ น ชีวิตฺถ, ปจฺจุปฺปนฺเน จิตฺตกฺขเณ ชีวติ น ชีวิตฺถ น ชีวิสฺสติฯ

‘‘ชีวิตํ อตฺตภาโว จ, สุขทุกฺขา จ เกวลา;

เอกจิตฺตสมายุตฺตา, ลหุโส วตฺตเต ขโณฯ

‘‘เย นิรุทฺธา มรนฺตสฺส, ติฏฺฐมานสฺส วา อิธ;

สพฺเพปิ สทิสา ขนฺธา, คตา อปฺปฏิสนฺธิกาฯ

‘‘อนิพฺพตฺเตน น ชาโต, ปจฺจุปฺปนฺเนน ชีวติ;

จิตฺตภงฺคา มโต โลโก, ปญฺญตฺติ ปรมตฺถิยา’’ติฯ (มหานิ. 10);

ชรูปนีตสฺสาติ ชรํ อุปคตสฺส, ชราย วา มรณสนฺติกํ อุปนีตสฺสฯ น สนฺติ ตาณาติ ตาณํ เลณํ สรณํ ภวิตุํ สมตฺถา นาม เกจิ นตฺถิฯ เอตํ ภยนฺติ เอตํ ชีวิตินฺทฺริยสฺส มรณูปคมนํ, อายุปริตฺตตา, ชรูปนีตสฺส ตาณาภาโวติ ติวิธํ ภยํ ภยวตฺถุ ภยการณนฺติ อตฺโถฯ ปุญฺญานิ กยิราถ สุขาวหานีติ วิญฺญู ปุริโส สุขาวหานิ สุขทายกานิ ปุญฺญานิ กเรยฺยฯ อิติ เทวตา รูปาวจรชฺฌานํ สนฺธาย ปุพฺพเจตนํ อปรเจตนํ มุญฺจเจตนญฺจ คเหตฺวา พหุวจนวเสน ‘‘ปุญฺญานี’’ติ อาหฯ ฌานสฺสาทํ ฌานนิกนฺติํ ฌานสุขญฺจ คเหตฺวา ‘‘สุขาวหานี’’ติ อาหฯ ตสฺสา กิร เทวตาย สยํ ทีฆายุกฏฺฐาเน พฺรหฺมโลเก นิพฺพตฺตตฺตา เหฏฺฐา กามาวจรเทเวสุ ปริตฺตายุกฏฺฐาเน จวมาเน อุปปชฺชมาเน จ ถุลฺลผุสิตเก วุฏฺฐิปาตสทิเส สตฺเต ทิสฺวา เอตทโหสิ ‘‘อโหวติเม สตฺตา ฌานํ ภาเวตฺวา อปริหีนชฺฌานา กาลํ กตฺวา พฺรหฺมโลเก เอกกปฺป-ทฺเวกปฺป-จตุกปฺป-อฏฺฐกปฺป-โสฬสกปฺป-ทฺวตฺติํสกปฺป-จตุสฏฺฐิกปฺปปฺปมาณํ อทฺธานํ ติฏฺเฐยฺยุ’’นฺติฯ ตสฺมา เอวมาหฯ

อถ ภควา – ‘‘อยํ เทวตา อนิยฺยานิกํ วฏฺฏกถํ กเถตี’’ติ วิวฏฺฏมสฺสา ทสฺเสนฺโต ทุติยํ คาถมาหฯ