3. กิสาโคตมีสุตฺตวณฺณนา

[164] ตติเย กิสาโคตมีติ อปฺปมํสโลหิตตาย กิสา, โคตมีติ ปนสฺสา นามํฯ ปุพฺเพ กิร สาวตฺถิยํ เอกสฺมิํ กุเล อสีติโกฏิธนํ สพฺพํ องฺคาราว ชาตํฯ กุฏุมฺพิโก องฺคารชาตานิ อนีหริตฺวา – ‘‘อวสฺสํ โกจิ ปุญฺญวา ภวิสฺสติ, ตสฺส ปุญฺเญน ปุน ปากติกํ ภวิสฺสตี’’ติ สุวณฺณหิรญฺญสฺส จาฏิโย ปูเรตฺวา อาปเณ ฐเปตฺวา สมีเป นิสีทิฯ อเถกา ทุคฺคตกุลสฺส ธีตา – ‘‘อฑฺฒมาสกํ คเหตฺวา ทารุสากํ อาหริสฺสามี’’ติ วีถิํ คตา ตํ ทิสฺวา กุฏุมฺพิกํ อาห – ‘‘อาปเณ ตาว ธนํ เอตฺตกํ, เคเห กิตฺตกํ ภวิสฺสตี’’ติฯ กิํ ทิสฺวา อมฺม เอวํ กเถสีติ? อิมํ หิรญฺญสุวณฺณนฺติฯ โส ‘‘ปุญฺญวตี เอสา ภวิสฺสตี’’ติ ตสฺสา วสนฏฺฐานํ ปุจฺฉิตฺวา อาปเณ ภณฺฑํ ปฏิสาเมตฺวา ตสฺสา มาตาปิตโร อุปสงฺกมิตฺวา เอวมาห – ‘‘อมฺหากํ เคเห วยปฺปตฺโต ทารโก อตฺถิ, ตสฺเสตํ ทาริกํ เทถา’’ติฯ กิํ สามิ ทุคฺคเตหิ สทฺธิํ เกฬิํ กโรสีติ? มิตฺตสนฺถโว นาม ทุคฺคเตหิปิ สทฺธิํ โหติ, เทถ นํ, กุฏุมฺพสามินี ภวิสฺสตีติ นํ คเหตฺวา ฆรํ อาเนสิฯ สา สํวาสมนฺวาย ปุตฺตํ วิชาตาฯ ปุตฺโต ปทสา อาหิณฺฑนกาเล กาลมกาสิฯ สา ทุคฺคตกุเล อุปฺปชฺชิตฺวา มหากุลํ คนฺตฺวาปิ ‘‘ปุตฺตวินาสํ ปตฺตามฺหี’’ติ อุปฺปนฺนพลวโสกา ปุตฺตสฺส สรีรกิจฺจํ วาเรตฺวา ตํ มตกเฬวรํ อาทาย นคเร วิปฺปลปนฺตี จรติฯ

เอกทิวสํ มหติยา พุทฺธวีถิยา ทสพลสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา – ‘‘ปุตฺตสฺส เม อโรคภาวตฺถาย เภสชฺชํ เทถ ภควา’’ติ อาหฯ คจฺฉ สาวตฺถิํ อาหิณฺฑิตฺวา ยสฺมิํ เคเห มตปุพฺโพ นตฺถิ, ตโต สิทฺธตฺถกํ อาหร, ปุตฺตสฺส เต เภสชฺชํ ภวิสฺสตีติฯ สา นครํ ปวิสิตฺวา ธุรเคหโต ปฏฺฐาย ภควตา วุตฺตนเยน คนฺตฺวา สิทฺธตฺถกํ ยาจนฺตี ฆเร ฆเร, ‘‘กุโต ตฺวํ เอวรูปํ ฆรํ ปสฺสิสฺสสี’’ติ วุตฺตา กติปยานิ เคหานิ อาหิณฺฑิตฺวา – ‘‘สพฺเพสมฺปิ กิรายํ ธมฺมตา, น มยฺหํ ปุตฺตสฺเสวา’’ติ สาลายํ ฉวํ ฉฑฺเฑตฺวา ปพฺพชฺชํ ยาจิฯ สตฺถา ‘‘อิมํ ปพฺพาเชตู’’ติ ภิกฺขุนิอุปสฺสยํ เปเสสิฯ สา ขุรคฺเคเยว อรหตฺตํ ปาปุณิฯ อิมํ เถริํ สนฺธาย ‘‘อถ โข กิสาโคตมี’’ติ วุตฺตํฯ

เอกมาสีติ เอกา อาสิฯ รุทมฺมุขีติ รุทมานมุขี วิยฯ อจฺจนฺตํ มตปุตฺตามฺหีติ เอตฺถ อนฺตํ อตีตํ อจฺจนฺตํ, ภาวนปุํสกเมตํฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – ยถา ปุตฺตมรณํ อนฺตํ อตีตํ โหติ, เอวํ มตปุตฺตา อหํ, อิทานิ มม ปุน ปุตฺตมรณํ นาม นตฺถิฯ

ปุริสา เอตทนฺติกาติ ปุริสาปิ เม เอตทนฺติกาว ฯ โย เม ปุตฺตมรณสฺส อนฺโต, ปุริสานมฺปิ เม เอเสวนฺโต, อภพฺพา อหํ อิทานิ ปุริสํ คเวสิตุนฺติฯ สพฺพตฺถ วิหตา นนฺทีติ สพฺเพสุ ขนฺธายตนธาตุภวโยนิคติฐิตินิวาเสสุ มม ตณฺหานนฺที วิหตาฯ ตโมกฺขนฺโธติ อวิชฺชากฺขนฺโธฯ ปทาลิโตติ ญาเณน ภินฺโนฯ ตติยํฯ

4. วิชยาสุตฺตวณฺณนา

[165] จตุตฺเถ ปญฺจงฺคิเกนาติ อาตตํ วิตตํ อาตตวิตตํ ฆนํ สุสิรนฺติ เอวํ ปญฺจงฺคสมนฺนาคเตนฯ นิยฺยาตยามิ ตุยฺเหวาติ สพฺเพ ตุยฺหํเยว เทมิฯ นาหํ เตนตฺถิกาติ นาหํ เตน อตฺถิกาฯ ปูติกาเยนาติ สุวณฺณวณฺโณปิ กาโย นิจฺจํ อุคฺฆริตปคฺฆริตฏฺเฐน ปูติกาโยว, ตสฺมา เอวมาหฯ ภินฺทเนนาติ ภิชฺชนสภาเวนฯ ปภงฺคุนาติ จุณฺณวิจุณฺณํ อาปชฺชนธมฺเมนฯ อฏฺฏียามีติ อฏฺฏา ปีฬิตา โหมิฯ หรายามีติ ลชฺชามิฯ สนฺตา สมาปตฺตีติ อฏฺฐวิธา โลกิยสมาปตฺติ อารมฺมณสนฺตตาย องฺคสนฺตตาย จ สนฺตาติ วุตฺตาฯ สพฺพตฺถาติ สพฺเพสุ รูปารูปภเวสุ, เตสํ ทฺวินฺนํ ภวานํ คหิตตฺตา คหิเต กามภเว อฏฺฐสุ จ สมาปตฺตีสูติ เอเตสุ สพฺเพสุ ฐาเนสุ มยฺหํ อวิชฺชาตโม วิหโตติ วทติฯ จตุตฺถํฯ

5. อุปฺปลวณฺณาสุตฺตวณฺณนา

[166] ปญฺจเม สุปุปฺผิตคฺคนฺติ อคฺคโต ปฏฺฐาย สุฏฺฐุ ปุปฺผิตํ สาลรุกฺขํฯ น จตฺถิ เต ทุติยา วณฺณธาตูติ ตว วณฺณธาตุสทิสา ทุติยา วณฺณธาตุ นตฺถิ, ตยา สทิสา อญฺญา ภิกฺขุนี นตฺถีติ วทติฯ อิธาคตา ตาทิสิกา ภเวยฺยุนฺติ ยถา ตฺวํ อิธาคตา กิญฺจิ สนฺถวํ วา สิเนหํ วา น ลภสิ, เอวเมวํ เตปิ ตยาว สทิสา ภเวยฺยุํฯ ปขุมนฺตริกายนฺติ ทฺวินฺนํ อกฺขีนํ มชฺเฌ นาสวํเสปิ ติฏฺฐนฺติํ มํ น ปสฺสสิฯ วสีภูตมฺหีติ วสีภูตา อสฺมิฯ ปญฺจมํฯ