อถ สตฺถา จินฺเตสิ – ‘‘สจาหํ วกฺขามิ, ‘มหาราช, มาทิเส นาม สมฺมาสมฺพุทฺเธ ธุรวิหาเร วสนฺเต ตยา เอวรูปํ ทารุณํ กมฺมํ กตํ, อยุตฺตํ เต กต’นฺติ, อถายํ ราชา มงฺกุ หุตฺวา สนฺถมฺภิตุํ น สกฺกุเณยฺย, ปริยาเยน ธมฺมํ กเถนฺตสฺเสว เม สลฺลกฺเขสฺสตี’’ติ ธมฺมเทสนํ อารภนฺโต ตํ กิํ มญฺญสีติอาทิมาหฯ ตตฺถ สทฺธายิโกติ สทฺธาตพฺโพ, ยสฺส ตฺวํ วจนํ สทฺทหสีติ อตฺโถฯ ปจฺจยิโกติ ตสฺเสว เววจนํ, ยสฺส วจนํ ปตฺติยายสีติ อตฺโถฯ อพฺภสมนฺติ อากาสสมํฯ นิปฺโปเถนฺโต อาคจฺฉตีติ ปถวิตลโต ยาว อกนิฏฺฐพฺรหฺมโลกา สพฺเพ สตฺเต สณฺหกรณียํ ติณจุณฺณํ วิย กโรนฺโต ปิสนฺโต อาคจฺฉติฯ

อญฺญตฺร ธมฺมจริยายาติ ฐเปตฺวา ธมฺมจริยํ อญฺญํ กาตพฺพํ นตฺถิ, ทสกุสลกมฺมปถสงฺขาตา ธมฺมจริยาว กตฺตพฺพา, ภนฺเตติ – สมจริยาทีนิ ตสฺเสว เววจนานิฯ อาโรเจมีติ อาจิกฺขามิฯ ปฏิเวทยามีติ ชานาเปมิฯ อธิวตฺตตีติ อชฺโฌตฺถรติฯ หตฺถิยุทฺธานีติ นาฬาคิริสทิเส เหมกปฺปเน นาเค อภิรุยฺห ยุชฺฌิตพฺพยุทฺธานิฯ คตีติ นิปฺผตฺติฯ วิสโยติ โอกาโส, สมตฺถภาโว วาฯ น หิ สกฺกา เตหิ ชรามรณํ ปฏิพาหิตุํ ฯ มนฺติโน มหามตฺตาติ มนฺตสมฺปนฺนา มโหสธวิธุรปณฺฑิตาทิสทิสา มหาอมจฺจาฯ ภูมิคตนฺติ มหาโลหกุมฺภิโย ปูเรตฺวา ภูมิยํ ฐปิตํฯ เวหาสฏฺฐนฺติ จมฺมปสิพฺพเก ปูเรตฺวา ตุลาสงฺฆาฏาทีสุ ลคฺเคตฺวา เจว นิยฺยุหาทีสุ จ ปูเรตฺวา ฐปิตํฯ อุปลาเปตุนฺติ อญฺญมญฺญํ ภินฺทิตุํฯ ยถา ทฺเว ชนา เอเกน มคฺเคน น คจฺฉนฺติ เอวํ กาตุํฯ

นภํ อาหจฺจาติ อากาสํ ปูเรตฺวาฯ เอวํ ชรา จ มจฺจุ จาติ อิธ ทฺเวเยว ปพฺพตา คหิตา, ราโชวาเท ปน ‘‘ชรา อาคจฺฉติ สพฺพโยพฺพนํ วิลุมฺปมานา’’ติ เอวํ ชรา มรณํ พฺยาธิ วิปตฺตีติ จตฺตาโรเปเต อาคตาวฯ ตสฺมาติ ยสฺมา หตฺถิยุทฺธาทีหิ ชรามรณํ ชินิตุํ น สกฺกา, ตสฺมาฯ สทฺธํ นิเวสเยติ สทฺธํ นิเวเสยฺย, ปติฏฺฐาเปยฺยาติฯ ปญฺจมํฯ

ตติโย วคฺโคฯ

อิติ สารตฺถปฺปกาสินิยา

สํยุตฺตนิกาย-อฏฺฐกถาย

โกสลสํยุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

4. มารสํยุตฺตํ

1. ปฐมวคฺโค

1. ตโปกมฺมสุตฺตวณฺณนา

[137] มารสํยุตฺตสฺส ปฐเม อุรุเวลายํ วิหรตีติ ปฏิวิทฺธสพฺพญฺญุตญฺญาโณ อุรุเวลคามํ อุปนิสฺสาย วิหรติฯ ปฐมาภิสมฺพุทฺโธติ อภิสมฺพุทฺโธ หุตฺวา ปฐมํ อนฺโตสตฺตาหสฺมิํเยวฯ ทุกฺกรการิกายาติ ฉพฺพสฺสานิ กตาย ทุกฺกรการิกายฯ มาโร ปาปิมาติ อตฺตโน วิสยํ อติกฺกมิตุํ ปฏิปนฺเน สตฺเต มาเรตีติ มาโรฯ ปาเป นิโยเชติ, สยํ วา ปาเป นิยุตฺโตติ ปาปิมาฯ อญฺญานิปิสฺส กณฺโห, อธิปติ, วสวตฺตี, อนฺตโก, นมุจิ, ปมตฺตพนฺธูติอาทีนิ พหูนิ นามานิ, อิธ ปน นามทฺวยเมว คหิตํฯ อุปสงฺกมีติ – ‘‘อยํ สมโณ โคตโม ‘มุตฺโตสฺมี’ติ มญฺญติ, อมุตฺตภาวมสฺส กเถสฺสามี’’ติ จินฺเตตฺวา อุปสงฺกมิฯ

ตโปกมฺมา อปกฺกมฺมาติ ตโปกมฺมโต อปกฺกมิตฺวาฯ อปรทฺโธติ ‘‘ทูเร ตฺวํ สุทฺธิมคฺคา’’ติ วทติฯ อมรํ ตปนฺติ อมรตปํ อมรภาวตฺถาย กตํ ลูขตปํ, อตฺตกิลมถานุโยโคฯ สพฺพานตฺถาวหํ โหตีติ, ‘‘สพฺพํ ตปํ มยฺหํ อตฺถาวหํ น ภวตี’’ติ ญตฺวาฯ ผิยาริตฺตํว ธมฺมนีติ อรญฺเญ ถเล ผิยาริตฺตํ วิยฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – ยถา อรญฺเญ ถเล นาวํ ฐเปตฺวา ภณฺฑสฺส ปูเรตฺวา มหาชนา อภิรูหิตฺวา ผิยาริตฺตํ คเหตฺวา สํกฑฺเฒยฺยุํ เจว อุปฺปีเลยฺยุํ จ, โส มหาชนสฺส วายาโม เอกงฺคุลทฺวงฺคุลมตฺตมฺปิ นาวาย คมนํ อสาเธนฺโต นิรตฺถโก ภเวยฺย น อนตฺถาวโห, เอวเมว อหํ ‘สพฺพํ อมรํ ตปํ อนตฺถาวหํ โหตี’ติ ญตฺวา วิสฺสชฺเชสินฺติฯ