9. ยญฺญสุตฺตวณฺณนา

[120] นวเม ถูณูปนีตานีติ ถูณํ อุปนีตานิ, ถูณาย พทฺธานิ โหนฺติฯ ปริกมฺมานิ กโรนฺตีติ เอตฺตาวตา เตหิ ภิกฺขูหิ รญฺโญ อารทฺธยญฺโญ ตถาคตสฺส อาโรจิโตฯ กสฺมา ปน รญฺญา อยํ ยญฺโญ อารทฺโธ? ทุสฺสุปินปฏิฆาตายฯ เอกทิวสํ กิร ราชา สพฺพาลงฺการปฺปฏิมณฺฑิโต หตฺถิกฺขนฺธวรคโต นครํ อนุสญฺจรนฺโต วาตปานํ วิวริตฺวา โอโลกยมานํ เอกํ อิตฺถิํ ทิสฺวา ตสฺสา ปฏิพทฺธจิตฺโต ตโตว ปฏินิวตฺติตฺวา อนฺเตปุรํ ปวิสิตฺวา เอกสฺส ปุริสสฺส ตมตฺถํ อาโรเจตฺวา ‘‘คจฺฉ ตสฺสา สสฺสามิกภาวํ วา อสฺสามิกภาวํ วา ชานาหี’’ติ เปเสสิฯ โส คนฺตฺวา ปุจฺฉิฯ สา ‘‘เอโส เม สามิโก อาปเณ นิสินฺโน’’ติ ทสฺเสสิฯ ราชปุริโส รญฺโญ ตมตฺถํ อาจิกฺขิฯ ราชา ตํ ปุริสํ ปกฺโกสาเปตฺวา ‘‘มํ อุปฏฺฐหา’’ติ อาหฯ ‘‘นาหํ, เทว, อุปฏฺฐหิตุํ ชานามี’’ติ จ วุตฺเต ‘‘อุปฏฺฐานํ นาม น อาจริยสฺส สนฺติเก อุคฺคเหตพฺพ’’นฺติ พลกฺกาเรน อาวุธผลกํ คาหาเปตฺวา อุปฏฺฐากํ อกาสิฯ อุปฏฺฐหิตฺวา เคหํ คตมตฺตเมว จ นํ ปุน ปกฺโกสาเปตฺวา ‘‘อุปฏฺฐาเกน นาม รญฺโญ วจนํ กตฺตพฺพํ, คจฺฉ อิโต โยชนมตฺเต อมฺหากํ สีสโธวนโปกฺขรณี อตฺถิ, ตโต อรุณมตฺติกญฺจ โลหิตุปฺปลมาลญฺจ คณฺหิตฺวา เอหิฯ สเจ อชฺเชว นาคจฺฉสิ, ราชทณฺฑํ กริสฺสามี’’ติ วตฺวา เปเสสิฯ โส ราชภเยน นิกฺขมิตฺวา คโตฯ

ราชาปิ ตสฺมิํ คเต โทวาริกํ ปกฺโกสาเปตฺวา, ‘‘อชฺช สายนฺเหเยว ทฺวารํ ปิทหิตฺวา ‘อหํ ราชทูโต’ติ วา ‘อุปราชทูโต’ติ วา ภณนฺตานมฺปิ มา วิวรี’’ติ อาหฯ โส ปุริโส มตฺติกญฺจ อุปฺปลานิ จ คเหตฺวา ทฺวาเร ปิหิตมตฺเต อาคนฺตฺวา พหุํ วทนฺโตปิ ทฺวารํ อลภิตฺวา ปริสฺสยภเยน เชตวนํ คโตฯ ราชาปิ ราคปริฬาเหน อภิภูโต กาเล นิสีทติ, กาเล ติฏฺฐติ, กาเล นิปชฺชติ, สนฺนิฏฺฐานํ อลภนฺโต ยตฺถ กตฺถจิ นิสินฺนโกว มกฺกฏนิทฺทาย นิทฺทายติฯ

ปุพฺเพ จ ตสฺมิํเยว นคเร จตฺตาโร เสฏฺฐิปุตฺตา ปรทาริกกมฺมํ กตฺวา นนฺโทปนนฺทาย นาม โลหกุมฺภิยา นิพฺพตฺติํสุฯ เต เผณุทฺเทหกํ ปจฺจมานา ติํสวสฺสสหสฺสานิ เหฏฺฐา คจฺฉนฺตา กุมฺภิยา ตลํ ปาปุณนฺติ, ติํสวสฺสสหสฺสานิ อุปริ คจฺฉนฺตา มตฺถกํ ปาปุณนฺติฯ เต ตํ ทิวสํ อาโลกํ โอโลเกตฺวา อตฺตโน ทุกฺกฏภเยน เอเกกํ คาถํ วตฺตุกามา วตฺตุํ อสกฺโกนฺตา เอเกกํ อกฺขรเมว อาหํสุฯ เอโก ส-การํ, เอโก โส-การํ, เอโก น-การํ, เอโก ทุ-การํ อาหฯ ราชา เตสํ เนรยิกสตฺตานํ สทฺทํ สุตกาลโต ปฏฺฐาย สุขํ อวินฺทมาโนว ตํรตฺตาวเสสํ วีตินาเมสิฯ

อรุเณ อุฏฺฐิเต ปุโรหิโต อาคนฺตฺวา ตํ สุขเสยฺยํ ปุจฺฉิฯ โส ‘‘กุโต เม, อาจริย, สุข’’นฺติ ? วตฺวา, ‘‘สุปิเน เอวรูเป สทฺเท อสฺโสสิ’’นฺติ อาจิกฺขิฯ พฺราหฺมโณ – ‘‘อิมสฺส รญฺโญ อิมินา สุปิเนน วุฑฺฒิ วา หานิ วา นตฺถิ, อปิจ โข ปน ยํ อิมสฺส เคเห อตฺถิ, ตํ สมณสฺส โคตมสฺส โหติ, โคตมสาวกานํ โหติ, พฺราหฺมณา กิญฺจิ น ลภนฺติ, พฺราหฺมณานํ ภิกฺขํ อุปฺปาเทสฺสามี’’ติ, ‘‘ภาริโย อยํ, มหาราช, สุปิโน ตีสุ ชานีสุ เอกา ปญฺญายติ, รชฺชนฺตราโย วา ภวิสฺสติ ชีวิตนฺตราโย วา, เทโว วา น วสฺสิสฺสตี’’ติ อาหฯ กถํ โสตฺถิ ภเวยฺย อาจริยาติ? ‘‘มนฺเตตฺวา ญาตุํ สกฺกา, มหาราชาติฯ คจฺฉถ อาจริเยหิ สทฺธิํ มนฺเตตฺวา อมฺหากํ โสตฺถิํ กโรถา’’ติฯ

โส สิวิกสาลายํ พฺราหฺมเณ สนฺนิปาเตตฺวา ตมตฺถํ อาโรเจตฺวา, ‘‘วิสุํ วิสุํ คนฺตฺวา เอวํ วทถา’’ติ ตโย วคฺเค อกาสิ ฯ พฺราหฺมณา ปวิสิตฺวา ราชานํ สุขเสยฺยํ ปุจฺฉิํสุฯ ราชา ปุโรหิตสฺส กถิตนิยาเมเนว กเถตฺวา ‘‘กถํ โสตฺถิ ภเวยฺยา’’ติ ปุจฺฉิฯ มหาพฺราหฺมณา – ‘‘สพฺพปญฺจสตํ ยญฺญํ ยชิตฺวา เอตสฺส กมฺมสฺส โสตฺถิ ภเวยฺย, เอวํ, มหาราช, อาจริยา กเถนฺตี’’ติ อาหํสุฯ ราชา เตสํ สุตฺวา อนภินนฺทิตฺวา อปฺปฏิกฺโกสิตฺวา ตุณฺหี อโหสิฯ อถ ทุติยวคฺคพฺราหฺมณาปิ อาคนฺตฺวา ตตฺเถว กเถสุํฯ ตถา ตติยวคฺคพฺราหฺมณาปิฯ อถ ราชา ‘‘ยญฺญํ กโรนฺตู’’ติ อาณาเปสิฯ ตโต ปฏฺฐาย พฺราหฺมณา อุสภาทโย ปาเณ อาหราเปสุํฯ

นคเร มหาสทฺโท อุทปาทิ ฯ ตํ ปวตฺติํ ญตฺวา มลฺลิกา ราชานํ ตถาคตสฺส สนฺติกํ เปเสสิฯ โส คนฺตฺวา ภควนฺตํ วนฺทิตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิฯ อถ นํ ภควา – ‘‘หนฺท กุโต นุ ตฺวํ, มหาราช, อาคจฺฉสิ ทิวาทิวสฺสา’’ติ อาหฯ ราชา – ‘‘อชฺช เม, ภนฺเต, สุปินเก จตฺตาโร สทฺทา สุตา, โสหํ พฺราหฺมเณ ปุจฺฉิํฯ พฺราหฺมณา ‘ภาริโย, มหาราช, สุปิโน, สพฺพปญฺจสตํ ยญฺญํ ยชิตฺวา ปฏิกมฺมํ กโรมาติ อารทฺธา’’’ติ อาหฯ กินฺติ เต, มหาราช, สทฺทา สุตาติฯ โส ยถาสุตํ อาโรเจสิฯ อถ นํ ภควา อาห – ปุพฺเพ, มหาราช, อิมสฺมิํเยว นคเร จตฺตาโร เสฏฺฐิปุตฺตา ปรทาริกา หุตฺวา นนฺโทปนนฺทาย โลหกุมฺภิยา นิพฺพตฺตา สฏฺฐิวสฺสสหสฺสมตฺถเก อุคฺคจฺฉิํสุฯ

ตตฺถ เอโก –

‘‘สฏฺฐิวสฺสสหสฺสานิ, ปริปุณฺณานิ สพฺพโส;

นิรเย ปจฺจมานานํ, กทา อนฺโต ภวิสฺสตี’’ติฯ(เป. ว. 802; ชา. 1.4.54) –

อิมํ คาถํ วตฺถุกาโม อโหสิฯ ทุติโย –

‘‘โสหํ นูน อิโต คนฺตฺวา, โยนิํ ลทฺธาน มานุสิํ;

วทญฺญู สีลสมฺปนฺโน, กาหามิ กุสลํ พหุ’’นฺติฯ (เป. ว. 805; ชา. 1.4.56) –

อิมํ คาถํ วตฺถุกาโม อโหสิฯ ตติโย –

‘‘นตฺถิ อนฺโต กุโต อนฺโต, น อนฺโต ปฏิทิสฺสติ;

ตทา หิ ปกตํ ปาปํ, มม ตุยฺหญฺจ มาริสา’’ติฯ (เป. ว. 803; ชา. 1.4.55) –

อิมํ คาถํ วตฺถุกาโม อโหสิฯ จตุตฺโถ –

‘‘ทุชฺชีวิตมชีวิมฺหา, เย สนฺเต น ททมฺหเส;

วิชฺชมาเนสุ โภเคสุ, ทีปํ นากมฺห อตฺตโน’’ติฯ (เป. ว. 804; ชา. 1.4.53) –

อิมํ ฯ เต อิมา คาถา วตฺตุํ อสกฺโกนฺตา เอเกกํ อกฺขรํ วตฺวา ตตฺเถว นิมุคฺคาฯ อิติ, มหาราช, เต เนรยิกสตฺตา ยถากมฺเมน วิรวิํสุฯ ตสฺส สทฺทสฺส สุตปจฺจยา ตุยฺหํ หานิ วา วุฑฺฒิ วา นตฺถิฯ

เอตฺตกานํ ปน ปสูนํ ฆาตนกมฺมํ นาม ภาริยนฺติ นิรยภเยน ตชฺเชตฺวา ธมฺมกถํ กเถสิฯ ราชา ทสพเล ปสีทิตฺวา, ‘‘มุญฺจามิ, เนสํ ชีวิตํ ททามิ, หริตานิ เจว ติณานิ ขาทนฺตุ, สีตลานิ จ ปานียานิ ปิวนฺตุ, สีโต จ เนสํ วาโต อุปวายตู’’ติ วตฺวา, ‘‘คจฺฉถ หาเรถา’’ติ มนุสฺเส อาณาเปสิฯ เต คนฺตฺวา พฺราหฺมเณ ปลาเปตฺวา ตํ ปาณสงฺฆํ พนฺธนโต โมเจตฺวา นคเร ธมฺมเภริํ จราเปสุํฯ

อถ ราชา ทสพลสฺส สนฺติเก นิสินฺโน อาห – ‘‘ภนฺเต, เอกรตฺติ นาม ติยามา โหติ, มยฺหํ ปน อชฺช ทฺเว รตฺติโย เอกโต ฆฏิตา วิย อเหสุ’’นฺติฯ โสปิ ปุริโส ตตฺเถว นิสินฺโน อาห – ‘‘ภนฺเต, โยชนํ นาม จตุคาวุตํ โหติ, มยฺหํ ปน อชฺช ทฺเว โยชนานิ เอกโต กตานิ วิย อเหสุ’’นฺติฯ อถ ภควา – ‘‘ชาครสฺส ตาว รตฺติยา ทีฆภาโว ปากโฏ, สนฺตสฺส โยชนสฺส ทีฆภาโว ปากโฏ, วฏฺฏปติตสฺส ปน พาลปุถุชฺชนสฺส อนมตคฺคสํสารวฏฺฏํ เอกนฺตทีฆเมวา’’ติ ราชานญฺจ ตญฺจ ปุริสํ เนรยิกสตฺเต จ อารพฺภ ธมฺมปเท อิมํ คาถํ อภาสิ –

‘‘ทีฆา ชาครโต รตฺติ, ทีฆํ สนฺตสฺส โยชนํ;

ทีโฆ พาลานํ สํสาโร, สทฺธมฺมํ อวิชานต’’นฺติฯ (ธ. ป. 60);

คาถาปริโยสาเน โส อิตฺถิสามิโก ปุริโส โสตาปตฺติผเล ปติฏฺฐหิฯ เอตมตฺถํ วิทิตฺวาติ เอตํ การณํ ชานิตฺวาฯ

อสฺสเมธนฺติอาทีสุ – โปราณราชกาเล กิร สสฺสเมธํ ปุริสเมธํ สมฺมาปาสํ วาจาเปยฺยนฺติ จตฺตาริ สงฺคหวตฺถูนิ อเหสุํ, เยหิ ราชาโน โลกํ สงฺคณฺหิํสุฯ ตตฺถ นิปฺผนฺนสสฺสโต ทสมภาคคฺคหณํ สสฺสเมธํ นาม, สสฺสสมฺปาทเน เมธาวิตาติ อตฺโถฯ มหาโยธานํ ฉมาสิกํ ภตฺต-เวตนานุปฺปทานํ ปุริสเมธํ นาม, ปุริสสงฺคณฺหเน เมธาวิตาติ อตฺโถฯ ทลิทฺทมนุสฺสานํ หตฺถโต เลขํ คเหตฺวา ตีณิ วสฺสานิ วินาว วฑฺฒิยา สหสฺสทฺวิสหสฺสมตฺตธนานุปฺปทานํ สมฺมาปาสํ นามฯ ตญฺหิ สมฺมา มนุสฺเส ปาเสติ, หทเย พนฺธิตฺวา วิย ฐเปติ, ตสฺมา สมฺมาปาสนฺติ วุจฺจติฯ ‘‘ตาต มาตุลา’’ติอาทินา นเยน สณฺหวาจาภณนํ วาจาเปยฺยํ นาม, ปิยวาจาติ อตฺโถฯ

เอวํ จตูหิ สงฺคหวตฺถูหิ สงฺคหิตํ รฏฺฐํ อิทฺธญฺเจว โหติ ผีตญฺจ ปหูตอนฺนปานํ เขมํ นิรพฺพุทํฯ มนุสฺสา มุทา โมทมานา อุเร ปุตฺเต นจฺเจนฺตา อปารุตฆรทฺวารา วิหรนฺติฯ อิทํ ฆรทฺวาเรสุ อคฺคฬานํ อภาวโต นิรคฺคฬนฺติ วุจฺจติฯ อยํ โปราณิกา ปเวณีฯ

อปรภาเค ปน โอกฺกากราชกาเล พฺราหฺมณา อิมานิ จตฺตาริ สงฺคหวตฺถูนิ อิมญฺจ รฏฺฐสมฺปตฺติํ ปริวตฺเตตฺวา อุทฺธํมูลกํ กตฺวา อสฺสเมธํ ปุริสเมธนฺติ อาทิเก ปญฺจ ยญฺเญ นาม อกํสุฯ เตสุ อสฺสเมตฺถ เมธนฺติ วธนฺตีติ อสฺสเมโธฯ ทฺวีหิ ปริยญฺเญหิ ยชิตพฺพสฺส เอกวีสติยูปสฺส เอกสฺมิํ มชฺฌิมทิวเสเยว สตฺตนวุติปญฺจปสุสตฆาตภิํสนสฺส ฐเปตฺวา ภูมิญฺจ ปุริเส จ อวเสสสพฺพวิภวทกฺขิณสฺส ยญฺญสฺเสตํ อธิวจนํฯ ปุริสเมตฺถ เมธนฺตีติ ปุริสเมโธฯ จตูหิ ปริยญฺเญหิ ยชิตพฺพสฺส สทฺธิํ ภูมิยา อสฺสเมเธ วุตฺตวิภวทกฺขิณสฺส ยญฺญสฺเสตํ อธิวจนํฯ สมฺมเมตฺถ ปาเสนฺตีติ สมฺมาปาโสฯ ทิวเส ทิวเส สมฺมํ ขิปิตฺวา ตสฺส ปติโตกาเส เวทิํ กตฺวา สํหาริเมหิ ยูปาทีหิ สรสฺสตินทิยา นิมุคฺโคกาสโต ปภุติ ปฏิโลมํ คจฺฉนฺเตน ยชิตพฺพสฺส สตฺรยาคสฺเสตํ อธิวจนํฯ วาชเมตฺถ ปิวนฺตีติ วาชเปยฺโยฯ เอเกน ปริยญฺเญน สตฺตรสหิ ปสูหิ ยชิตพฺพสฺส เพลุวยูปสฺส สตฺตรสกทกฺขิณสฺส ยญฺญสฺเสตํ อธิวจนํฯ นตฺถิ เอตฺถ อคฺคฬาติ นิรคฺคโฬฯ นวหิ ปริยญฺเญหิ ยชิตพฺพสฺส สทฺธิํ ภูมิยา จ ปุริเสหิ จ อสฺสเมเธ วุตฺตวิภวทกฺขิณสฺส สพฺพเมธปริยายนามสฺส อสฺสเมธวิกปฺปสฺเสเวตํ อธิวจนํฯ มหารมฺภาติ มหากิจฺจา มหากรณียาฯ สมฺมคฺคตาติ สมฺมา ปฏิปนฺนา พุทฺธาทโยฯ นิรารมฺภาติ อปฺปตฺถา อปฺปกิจฺจาฯ ยชนฺติ อนุกุลนฺติ อนุกุเลสุ ยชนฺติ, ยํ นิจฺจภตฺตาทิ ปุพฺพปุริเสหิ ปฏฺฐปิตํ, ตํ อปราปรํ อนุปจฺฉินฺนตฺตา มนุสฺสา ททนฺตีติ อตฺโถฯ นวมํฯ

10. พนฺธนสุตฺตวณฺณนา

[121] ทสเม อิธ, ภนฺเต, รญฺญาติ อิทํ เต ภิกฺขู เตสุ มนุสฺเสสุ อานนฺทตฺเถรสฺส สุกตการณํ อาโรเจนฺตา อาโรเจสุํฯ รญฺโญ กิร สกฺเกน กุสราชสฺส ทินฺโน อฏฺฐวงฺโก มณิ ปเวณิยา อาคโตฯ ราชา อลงฺกรณกาเล ตํ มณิํ อาหรถาติ อาหฯ มนุสฺสา ‘‘ฐปิตฏฺฐาเน น ปสฺสามา’’ติ อาโรเจสุํฯ ราชา อนฺโตฆรจาริโน ‘‘มณิํ ปริเยสิตฺวา เทถา’’ติ พนฺธาเปสิฯ อานนฺทตฺเถโร เต ทิสฺวา มณิปฏิสามกานํ เอกํ อุปายํ อาจิกฺขิ ฯ เต รญฺโญ อาโรเจสุํฯ ราชา ‘‘ปณฺฑิโต เถโร, เถรสฺส วจนํ กโรถา’’ติฯ ปฏิสามกมนุสฺสา ราชงฺคเณ อุทกจาฏิํ ฐเปตฺวา สาณิยา ปริกฺขิปาเปตฺวา เต มนุสฺเส อาหํสุ – ‘‘สาฏกํ ปารุปิตฺวา เอตฺถ คนฺตฺวา หตฺถํ โอตาเรถา’’ติฯ มณิโจโร จินฺเตสิ – ‘‘ราชภณฺฑํ วิสฺสชฺเชตุํ วา วลญฺเชตุํ วา น สกฺกา’’ติฯ โส เคหํ คนฺตฺวา มณิํ อุปกจฺฉเก ฐเปตฺวา สาฏกํ ปารุปิตฺวา อาคมฺม อุทกจาฏิยํ ปกฺขิปิตฺวา ปกฺกามิฯ มหาชเน ปฏิกฺกนฺเต ราชมนุสฺสา จาฏิยํ หตฺถํ โอตาเรตฺวา มณิํ ทิสฺวา อาหริตฺวา รญฺโญ อทํสุฯ ‘‘อานนฺทตฺเถเรน กิร ทสฺสิตนเยน มณิ ทิฏฺโฐ’’ติ มหาชโน โกลาหลํ อกาสิฯ เต ภิกฺขู ตํ การณํ ตถาคตสฺส อาโรเจนฺตา อิมํ ปวตฺติํ อาโรเจสุํฯ สตฺถา – ‘‘อนจฺฉริยํ, ภิกฺขเว, ยํ อานนฺโท มนุสฺสานํ หตฺถารุฬฺหมณิํ อาหราเปยฺย , ยตฺถ ปุพฺเพ ปณฺฑิตา อตฺตโน ญาเณ ฐตฺวา อเหตุกปฏิสนฺธิยํ นิพฺพตฺตานํ ติรจฺฉานคตานมฺปิ หตฺถารุฬฺหํ ภณฺฑํ อาหราเปตฺวา รญฺโญ อทํสู’’ติ วตฺวา –

‘‘อุกฺกฏฺเฐ สูรมิจฺฉนฺติ, มนฺตีสุ อกุตูหลํ;

ปิยญฺจ อนฺนปานมฺหิ, อตฺเถ ชาเต จ ปณฺฑิต’’นฺติฯ (ชา. 1.1.92) –

มหาสารชาตกํ กเถสิฯ

น ตํ ทฬฺหนฺติ ตํ พนฺธนํ ถิรนฺติ น กเถนฺติฯ ยทายสนฺติ ยํ อายสา กตํฯ สารตฺตรตฺตาติ สุฏฺฐุ รตฺตรตฺตา, สารตฺเตน วา รตฺตา สารตฺตรตฺตา, สารํ อิทนฺติ มญฺญนาย รตฺตาติ อตฺโถฯ อเปกฺขาติ อาลโย นิกนฺติฯ อาหูติ กเถนฺติฯ โอหารินนฺติ จตูสุ อปาเยสุ อากฑฺฒนกํฯ สิถิลนฺติ น อายสาทิพนฺธนํ วิย อิริยาปถํ นิวาเรตฺวา ฐิตํฯ เตน หิ พนฺธเนน พทฺธา ปรเทสมฺปิ คจฺฉนฺติเยวฯ ทุปฺปมุญฺจนฺติ อญฺญตฺร โลกุตฺตรญาเณน มุญฺจิตุํ อสกฺกุเณยฺยนฺติฯ ทสมํฯ

ปฐโม วคฺโคฯ

2. ทุติยวคฺโค