เมนู

8. อานาปานสฺสติสุตฺตวณฺณนา

[144] เอวํ เม สุตนฺติ อานาปานสฺสติสุตฺตํฯ ตตฺถ อญฺเญหิ จาติ ฐเปตฺวา ปาฬิยํ อาคเต ทส เถเร อญฺเญหิปิ อภิญฺญาเตหิ พหูหิ สาวเกหิ สทฺธิํฯ ตทา กิร มหา ภิกฺขุสงฺโฆ อโหสิ อปริจฺฉินฺนคณโนฯ

โอวทนฺติ อนุสาสนฺตีติ อามิสสงฺคเหน ธมฺมสงฺคเหน จาติ ทฺวีหิ สงฺคเหหิ สงฺคณฺหิตฺวา กมฺมฏฺฐาโนวาทานุสาสนีหิ โอวทนฺติ จ อนุสาสนฺติ จฯ เต จาติ จกาโร อาคมสนฺธิมตฺตํฯ อุฬารํ ปุพฺเพนาปรํ วิเสสํ ชานนฺตีติ สีลปริปูรณาทิโต ปุพฺพวิเสสโต อุฬารตรํ อปรํ กสิณปริกมฺมาทิวิเสสํ ชานนฺตีติ อตฺโถฯ

[145] อารทฺโธติ ตุฏฺโฐฯ อปฺปตฺตสฺส ปตฺติยาติ อปฺปตฺตสฺส อรหตฺตสฺส ปาปุณนตฺถํฯ เสสปททฺวเยปิ อยเมว อตฺโถฯ โกมุทิํ จาตุมาสินินฺติ ปจฺฉิมกตฺติกจาตุมาสปุณฺณมํฯ สา หิ กุมุทานํ อตฺถิตาย โกมุที, จตุนฺนํ วสฺสิกานํ มาสานํ ปริโยสานตฺตา จาตุมาสินีติ วุจฺจติฯ อาคเมสฺสามีติ อุทิกฺขิสฺสามิ, อชฺช อปวาเรตฺวา ยาว สา อาคจฺฉติ, ตาว กตฺถจิ อคนฺตฺวา อิเธว วสิสฺสามีติ อตฺโถฯ อิติ ภิกฺขูนํ ปวารณสงฺคหํ อนุชานนฺโต เอวมาหฯ

ปวารณสงฺคโห นาม ญตฺติทุติเยน กมฺเมน ทิยฺยติ กสฺส ปเนส ทิยฺยติ, กสฺส น ทิยฺยตีติฯ อการกสฺส ตาว พาลปุถุชฺชนสฺส น ทิยฺยติ, ตถา อารทฺธวิปสฺสกสฺส เจว อริยสาวกสฺส จฯ ยสฺส ปน สมโถ วา ตรุโณ โหติ วิปสฺสนา วา, ตสฺส ทิยฺยติฯ ภควาปิ ตทา ภิกฺขูนํ จิตฺตาจารํ ปริวีมํสนฺโต สมถวิปสฺสนานํ ตรุณภาวํ ญตฺวา – ‘‘มยิ อชฺช ปวาเรนฺเต ทิสาสุ วสฺสํวุฏฺฐา ภิกฺขู อิธ โอสริสฺสนฺติฯ ตโต อิเม ภิกฺขู วุฑฺฒตเรหิ ภิกฺขูหิ เสนาสเน คหิเต วิเสสํ นิพฺพตฺเตตุํ น สกฺขิสฺสนฺติฯ สเจปิ จาริกํ ปกฺกมิสฺสามิ, อิเมสํ วสนฏฺฐานํ ทุลฺลภเมว ภวิสฺสติฯ มยิ ปน อปวาเรนฺเต ภิกฺขูปิ อิมํ สาวตฺถิํ น โอสริสฺสนฺติ, อหมฺปิ จาริกํ น ปกฺกมิสฺสามิ, เอวํ อิเมสํ ภิกฺขูนํ วสนฏฺฐานํ อปลิพุทฺธํ ภวิสฺสติฯ

เต อตฺตโน อตฺตโน วสนฏฺฐาเน ผาสุ วิหรนฺตา สมถวิปสฺสนา ถามชาตา กตฺวา วิเสสํ นิพฺพตฺเตตุํ สกฺขิสฺสนฺตี’’ติ โส ตํทิวสํ อปวาเรตฺวา กตฺติกปุณฺณมายํ ปวาเรสฺสามีติ ภิกฺขูนํ ปวารณสงฺคหํ อนุชานิฯ ปวารณสงฺคหสฺมิญฺหิ ลทฺเธ ยสฺส นิสฺสยปฏิปนฺนสฺส อาจริยุปชฺฌายา ปกฺกมนฺติ, โสปิ ‘‘สเจ ปติรูโป นิสฺสยทายโก อาคมิสฺสติ, ตสฺส สนฺติเก นิสฺสยํ คณฺหิสฺสามี’’ติ ยาว คิมฺหานํ ปจฺฉิมมาสา วสิตุํ ลภติฯ สเจปิ สฏฺฐิวสฺสา ภิกฺขู อาคจฺฉนฺติ, ตสฺส เสนาสนํ คเหตุํ น ลภนฺติฯ อยญฺจ ปน ปวารณสงฺคโห เอกสฺส ทินฺโนปิ สพฺเพสํ ทินฺโนเยว โหติฯ

สาวตฺถิํ โอสรนฺตีติ ภควตา ปวารณสงฺคโห ทินฺโนติ สุตสุตฏฺฐาเนเยว ยถาสภาเวน เอกํ มาสํ วสิตฺวา กตฺติกปุณฺณมาย อุโปสถํ กตฺวา โอสรนฺเต สนฺธาย อิทํ วุตฺตํฯ ปุพฺเพนาปรนฺติ อิธ ตรุณสมถวิปสฺสนาสุ กมฺมํ กตฺวา สมถวิปสฺสนา ถามชาตา อกํสุ, อยํ ปุพฺเพ วิเสโส นามฯ ตโต สมาหิเตน จิตฺเตน สงฺขาเร สมฺมสิตฺวา เกจิ โสตาปตฺติผลํ…เป.… เกจิ อรหตฺตํ สจฺฉิกริํสุฯ อยํ อปโร อุฬาโร วิเสโส นามฯ

[146] อลนฺติ ยุตฺตํฯ โยชนคณนานีติ เอกํ โยชนํ โยชนเมว, ทสปิ โยชนานิ โยชนาเนว, ตโต อุทฺธํ โยชนคณนานีติ วุจฺจนฺติฯ อิธ ปน โยชนสตมฺปิ โยชนสหสฺสมฺปิ อธิปฺเปตํฯ ปุโฏเสนาปีติ ปุโฏสํ วุจฺจติ ปาเถยฺยํ. ตํ ปาเถยฺยํ คเหตฺวาปิ อุปสงฺกมิตุํ ยุตฺตเมวาติ อตฺโถฯ ‘‘ปุฏํเสนา’’ติปิ ปาโฐ, ตสฺสตฺโถ – ปุโฏ อํเส อสฺสาติ ปุฏํโส, เตน ปุฏํเสน, อํเส ปาเถยฺยปุฏํ วหนฺเตนาปีติ วุตฺตํ โหติฯ

[147] อิทานิ เอวรูเปหิ จรเณหิ สมนฺนาคตา เอตฺถ ภิกฺขู อตฺถีติ ทสฺเสตุํ สนฺติ, ภิกฺขเวติอาทิมาหฯ ตตฺถ จตุนฺนํ สติปฏฺฐานานนฺติอาทีนิ เตสํ ภิกฺขูนํ อภินิวิฏฺฐกมฺมฏฺฐานทสฺสนตฺถํ วุตฺตานิฯ ตตฺถ สตฺตติํส โพธิปกฺขิยธมฺมา โลกิยโลกุตฺตรา กถิตาฯ ตตฺร หิ เย ภิกฺขู ตสฺมิํ ขเณ มคฺคํ ภาเวนฺติ, เตสํ โลกุตฺตรา โหนฺติฯ อารทฺธวิปสฺสกานํ โลกิยาฯ อนิจฺจสญฺญาภาวนานุโยคนฺติ เอตฺถ สญฺญาสีเสน วิปสฺสนา กถิตา

ยสฺมา ปเนตฺถ อานาปานกมฺมฏฺฐานวเสน อภินิวิฏฺฐาว พหู ภิกฺขู, ตสฺมา เสสกมฺมฏฺฐานานิ สงฺเขเปน กเถตฺวา อานาปานกมฺมฏฺฐานํ วิตฺถาเรน กเถนฺโต อานาปานสฺสติ, ภิกฺขเวติอาทิมาหฯ อิทํ ปน อานาปานกมฺมฏฺฐานํ สพฺพากาเรน วิสุทฺธิมคฺเค วิตฺถาริตํ, ตสฺมา ตตฺถ วุตฺตนเยเนวสฺส ปาฬิตฺโถ จ ภาวนานโย จ เวทิตพฺโพฯ

[149] กายญฺญตรนฺติ ปถวีกายาทีสุ จตูสุ กาเยสุ อญฺญตรํ วทามิ, วาโย กายํ วทามีติ อตฺโถฯ อถ วา รูปายตนํ…เป.… กพฬีกาโร อาหาโรติ ปญฺจวีสติ รูปโกฏฺฐาสา รูปกาโย นามฯ เตสุ อานาปานํ โผฏฺฐพฺพายตเน สงฺคหิตตฺตา กายญฺญตรํ โหติ, ตสฺมาปิ เอวมาหฯ ตสฺมาติหาติ ยสฺมา จตูสุ กาเยสุ อญฺญตรํ วาโยกายํ, ปญฺจวีสติรูปโกฏฺฐาเส วา รูปกาเย อญฺญตรํ อานาปานํ อนุปสฺสติ, ตสฺมา กาเย กายานุปสฺสีติ อตฺโถฯ เอวํ สพฺพตฺถ อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ เวทนาญฺญตรนฺติ ตีสุ เวทนาสุ อญฺญตรํ, สุขเวทนํ สนฺธาเยตํ วุตฺตํฯ สาธุกํ มนสิการนฺติ ปีติปฏิสํเวทิตาทิวเสน อุปฺปนฺนํ สุนฺทรมนสิการํฯ กิํ ปน มนสิกาโร สุขเวทนา โหตีติฯ น โหติ, เทสนาสีสํ ปเนตํฯ ยเถว หิ ‘‘อนิจฺจสญฺญาภาวนานุโยคมนุยุตฺตา’’ติ เอตฺถ สญฺญานาเมน ปญฺญา วุตฺตา, เอวมิธาปิ มนสิการนาเมน เวทนา วุตฺตาติ เวทิตพฺพาฯ เอตสฺมิํ จตุกฺเก ปฐมปเท ปีติสีเสน เวทนา วุตฺตา, ทุติยปเท สุขนฺติ สรูเปเนว วุตฺตาฯ จิตฺตสงฺขารปททฺวเย ‘‘สญฺญา จ เวทนา จ เจตสิกา, เอเต ธมฺมา จิตฺตปฏิพทฺธา จิตฺตสงฺขารา’’ติ (ปฏิ. ม. 1.174) วจนโต ‘‘วิตกฺกวิจาเร ฐเปตฺวา สพฺเพปิ จิตฺตสมฺปยุตฺตกา ธมฺมา จิตฺตสงฺขาเร สงฺคหิตา’’ติ วจนโต จิตฺตสงฺขารนาเมน เวทนา วุตฺตาฯ ตํ สพฺพํ มนสิการนาเมน สงฺคเหตฺวา อิธ ‘‘สาธุกํ มนสิการ’’นฺติ อาหฯ

เอวํ สนฺเตปิ ยสฺมา เอสา เวทนา อารมฺมณํ น โหติ, ตสฺมา เวทนานุปสฺสนา น ยุชฺชตีติฯ

โน น ยุชฺชติ, สติปฏฺฐานวณฺณนายมฺปิ หิ ‘‘ตํตํสุขาทีนํ วตฺถุํ อารมฺมณํ กตฺวา เวทนาว เวทยติ, ตํ ปน เวทนาปวตฺติํ อุปาทาย ‘อหํ เวทยามี’ติ โวหารมตฺตํ โหตี’’ติ วุตฺตํ ฯ อปิจ ปีติปฏิสํเวทีติอาทีนํ อตฺถวณฺณนายเมตสฺส ปริหาโร วุตฺโตเยวฯ วุตฺตญฺเหตํ วิสุทฺธิมคฺเค –

‘‘ทฺวีหากาเรหิ ปีติ ปฏิสํวิทิตา โหติ อารมฺมณโต จ อสมฺโมหโต จฯ กถํ อารมฺมณโต ปีติ ปฏิสํวิทิตา โหติ? สปฺปีติเก ทฺเว ฌาเน สมาปชฺชติ, ตสฺส สมาปตฺติกฺขเณ ฌานปฏิลาเภน อารมฺมณโต ปีติ ปฏิสํวิทิตา โหติ อารมฺมณสฺส ปฏิสํวิทิตตฺตาฯ กถํ อสมฺโมหโต (ปีติ ปฏิสํวิทิตา โหติ)? สปฺปีติเก ทฺเว ฌาเน สมาปชฺชิตฺวา วุฏฺฐาย ฌานสมฺปยุตฺตํ ปีติํ ขยโต วยโต สมฺมสติ, ตสฺส วิปสฺสนากฺขเณ ลกฺขณปฏิเวธา อสมฺโมหโต ปีติ ปฏิสํวิทิตา โหติฯ วุตฺตมฺปิ เจตํ ปฏิสมฺภิทายํ ‘ทีฆํ อสฺสาสวเสน จิตฺตสฺส เอกคฺคตํ อวิกฺเขปํ ปชานโต สติ อุปฏฺฐิตา โหติ, ตาย สติยา, เตน ญาเณน สา ปีติ ปฏิสํวิทิตา โหตี’ติฯ เอเตเนว นเยน อวเสสปทานิปิ อตฺถโต เวทิตพฺพานี’’ติฯ

อิติ ยเถว ฌานปฏิลาเภน อารมฺมณโต ปีติสุขจิตฺตสงฺขารา ปฏิสํวิทิตา โหนฺติ, เอวํ อิมินาปิ ฌานสมฺปยุตฺเตน เวทนาสงฺขาตมนสิการปฏิลาเภน อารมฺมณโต เวทนา ปฏิสํวิทิตา โหติฯ ตสฺมา สุวุตฺตเมตํ โหติ ‘‘เวทนาสุ เวทนานุปสฺสี ตสฺมิํ สมเย ภิกฺขุ วิหรตี’’ติฯ

นาหํ, ภิกฺขเว, มุฏฺฐสฺสติสฺส อสมฺปชานสฺสาติ เอตฺถ อยมธิปฺปาโย – ยสฺมา จิตฺตปฏิสํเวที อสฺสสิสฺสามีติอาทินา นเยน ปวตฺโต ภิกฺขุ กิญฺจาปิ อสฺสาสปสฺสาสนิมิตฺตํ อารมฺมณํ กโรติ, ตสฺส ปน จิตฺตสฺส อารมฺมเณ สติญฺจ สมฺปชญฺญญฺจ อุปฏฺฐเปตฺวา ปวตฺตนโต จิตฺเต จิตฺตานุปสฺสีเยว นาเมส โหติฯ น หิ มุฏฺฐสฺสติสฺส อสมฺปชานสฺส อานาปานสฺสติภาวนา อตฺถิฯ ตสฺมา อารมฺมณโต จิตฺตปฏิสํวิทิตาทิวเสน จิตฺเต จิตฺตานุปสฺสี ตสฺมิํ สมเย ภิกฺขุ วิหรตีติฯ

โส ยํ ตํ อภิชฺฌาโทมนสฺสานํ ปหานํ, ตํ ปญฺญาย ทิสฺวา สาธุกํ อชฺฌุเปกฺขิตา โหตีติ เอตฺถ อภิชฺฌาย กามจฺฉนฺทนีวรณํ, โทมนสฺสวเสน พฺยาปาทนีวรณํ ทสฺสิตํฯ อิทญฺหิ จตุกฺกํ วิปสฺสนาวเสเนว วุตฺตํ, ธมฺมานุปสฺสนา จ นีวรณปพฺพาทิวเสน ฉพฺพิธา โหติ, ตสฺสา นีวรณปพฺพํ อาทิ, ตสฺสปิ อิทํ นีวรณทฺวยํ อาทิ, อิติ ธมฺมานุปสฺสนาย อาทิํ ทสฺเสตุํ ‘‘อภิชฺฌาโทมนสฺสาน’’นฺติ อาหฯ ปหานนฺติ อนิจฺจานุปสฺสนาย นิจฺจสญฺญํ ปชหตีติ เอวํ ปหานกรญาณํ อธิปฺเปตํฯ ตํ ปญฺญาย ทิสฺวาติ ตํ อนิจฺจวิราคนิโรธปฏินิสฺสคฺคาญาณสงฺขาตํ ปหานญาณํ อปราย วิปสฺสนาปญฺญาย, ตมฺปิ อปรายาติ เอวํ วิปสฺสนาปรมฺปรํ ทสฺเสติฯ อชฺฌุเปกฺขิตา โหตีติ ยญฺจ สมถปฏิปนฺนํ อชฺฌุเปกฺขติ, ยญฺจ เอกโต อุปฏฺฐานํ อชฺฌุเปกฺขตีติ ทฺวิธา อชฺฌุเปกฺขติ นามฯ ตตฺถ สหชาตานมฺปิ อชฺฌุเปกฺขนา โหติ อารมฺมณสฺสปิ อชฺฌุเปกฺขนา, อิธ อารมฺมณอชฺฌุเปกฺขนา อธิปฺเปตาฯ ตสฺมาติห, ภิกฺขเวติ ยสฺมา อนิจฺจานุปสฺสี อสฺสสิสฺสามีติอาทินา นเยน ปวตฺโต น เกวลํ นีวรณาทิธมฺเม, อภิชฺฌาโทมนสฺสสีเสน ปน วุตฺตานํ ธมฺมานํ ปหานญาณมฺปิ ปญฺญาย ทิสฺวา อชฺฌุเปกฺขิตา โหติ, ตสฺมา ‘‘ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสี ตสฺมิํ สมเย ภิกฺขุ วิหรตี’’ติ เวทิตพฺโพฯ

[150] ปวิจินตีติ อนิจฺจาทิวเสน ปวิจินติฯ อิตรํ ปททฺวยํ เอตสฺเสว เววจนํฯ นิรามิสาติ นิกฺกิเลสาฯ ปสฺสมฺภตีติ กายิกเจตสิกทรถปฏิปฺปสฺสทฺธิยา กาโยปิ จิตฺตมฺปิ ปสฺสมฺภติฯ สมาธิยตีติ สมฺมา ฐปิยติ, อปฺปนาปตฺตํ วิย โหติฯ อชฺฌุเปกฺขิตา โหตีติ สหชาตอชฺฌุเปกฺขนาย อชฺฌุเปกฺขิตา โหติฯ

เอวํ จุทฺทสวิเธน กายปริคฺคาหกสฺส ภิกฺขุโน ตสฺมิํ กาเย สติ สติสมฺโพชฺฌงฺโค, สติยา สมฺปยุตฺตํ ญาณํ ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺโค, ตํสมฺปยุตฺตเมว กายิกเจตสิกวีริยํ วีริยสมฺโพชฺฌงฺโค, ปีติ, ปสฺสทฺธิ, จิตฺเตกคฺคตา สมาธิสมฺโพชฺฌงฺโค, อิเมสํ ฉนฺนํ สมฺโพชฺฌงฺคานํ อโนสกฺกนอนติวตฺตนสงฺขาโต มชฺฌตฺตากาโร อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺโคฯ ยเถว หิ สมปฺปวตฺเตสุ อสฺเสสุ สารถิโน ‘‘อยํ โอลียตี’’ติ ตุทนํ วา, ‘‘อยํ อติธาวตี’’ติ อากฑฺฒนํ วา นตฺถิ, เกวลํ เอวํ ปสฺสมานสฺส ฐิตากาโรว โหติ, เอวเมว อิเมสํ ฉนฺนํ สมฺโพชฺฌงฺคานํ อโนสกฺกนอนติวตฺตนสงฺขาโต มชฺฌตฺตากาโร อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺโค นาม โหติฯ เอตฺตาวตา กิํ กถิตํ? เอกจิตฺตกฺขณิกา นานารสลกฺขณา วิปสฺสนาสมฺโพชฺฌงฺคา นาม กถิตาฯ

[152] วิเวกนิสฺสิตนฺติอาทีนิ วุตฺตตฺถาเนวฯ เอตฺถ ปน อานาปานปริคฺคาหิกา สติ โลกิยา โหติ, โลกิยา อานาปานา โลกิยสติปฏฺฐานํ ปริปูเรนฺติ, โลกิยา สติปฏฺฐานา โลกุตฺตรโพชฺฌงฺเค ปริปูเรนฺติ, โลกุตฺตรา โพชฺฌงฺคา วิชฺชาวิมุตฺติผลนิพฺพานํ ปริปูเรนฺติฯ อิติ โลกิยสฺส อาคตฏฺฐาเน โลกิยํ กถิตํ, โลกุตฺตรสฺส อาคตฏฺฐาเน โลกุตฺตรํ กถิตนฺติฯ เถโร ปนาห ‘‘อญฺญตฺถ เอวํ โหติ, อิมสฺมิํ ปน สุตฺเต โลกุตฺตรํ อุปริ อาคตํ, โลกิยา อานาปานา โลกิยสติปฏฺฐาเน ปริปูเรนฺติ, โลกิยา สติปฏฺฐานา โลกิเย โพชฺฌงฺเค ปริปูเรนฺติ, โลกิยา โพชฺฌงฺคา โลกุตฺตรํ วิชฺชาวิมุตฺติผลนิพฺพานํ ปริปูเรนฺติ, วิชฺชาวิมุตฺติปเทน หิ อิธ วิชฺชาวิมุตฺติผลนิพฺพานํ อธิปฺเปต’’นฺติฯ

ปปญฺจสูทนิยา มชฺฌิมนิกายฏฺฐกถาย

อานาปานสฺสติสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

9. กายคตาสติสุตฺตวณฺณนา

[153-4] เอวํ เม สุตนฺติ กายคตาสติสุตฺตํฯ ตตฺถ เคหสิตาติ ปญฺจกามคุณนิสฺสิตาฯ สรสงฺกปฺปาติ ธาวนสงฺกปฺปาฯ สรนฺตีติ หิ สรา, ธาวนฺตีติ อตฺโถฯ อชฺฌตฺตเมวาติ โคจรชฺฌตฺตสฺมิํเยวฯ กายคตาสตินฺติ กายปริคฺคาหิกมฺปิ กายารมฺมณมฺปิ สติํฯ กายปริคฺคาหิกนฺติ วุตฺเต สมโถ กถิโต โหติ, กายารมฺมณนฺติ วุตฺเต วิปสฺสนาฯ อุภเยน สมถวิปสฺสนา กถิตา โหนฺติฯ

ปุน จปรํ…เป.… เอวมฺปิ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ กายคตาสติํ ภาเวตีติ สติปฏฺฐาเน จุทฺทสวิเธน กายานุปสฺสนา กถิตาฯ

[156] อนฺโตคธาวาสฺสาติ ตสฺส ภิกฺขุโน ภาวนาย อพฺภนฺตรคตาว โหนฺติฯ วิชฺชาภาคิยาติ เอตฺถ สมฺปโยควเสน วิชฺชํ ภชนฺตีติ วิชฺชาภาคิยาฯ วิชฺชาภาเค วิชฺชาโกฏฺฐาเส วตฺตนฺตีติปิ วิชฺชาภาคิยาฯ