ยสฺมา ปเนตฺถ ธาตุอายตนปฏิจฺจสมุปฺปาทฏฺฐานาฏฺฐานวเสน จตฺตาโร ปริวฏฺฏา กถิตา , ตสฺมา จตุปริวฏฺโฏติปิ นํ ธาเรหิฯ ยสฺมา จ อาทาสํ โอโลเกนฺตสฺส มุขนิมิตฺตํ วิย อิมํ ธมฺมปริยายํ โอโลเกนฺตสฺส เอเต ธาตุอาทโย อตฺถา ปากฏา โหนฺติ, ตสฺมา ธมฺมาทาโสติปิ นํ ธาเรหิฯ ยสฺมา จ ยถา นาม ปรเสนมทฺทนา โยธา สงฺคามตูริยํ ปคฺคเหตฺวา ปรเสนํ ปวิสิตฺวา สปตฺเต มทฺทิตฺวา อตฺตโน ชยํ คณฺหนฺติ, เอวเมว กิเลสเสนมทฺทนา โยคิโน อิธ วุตฺตวเสน วิปสฺสนํ ปคฺคเหตฺวา กิเลเส มทฺทิตฺวา อตฺตโน อรหตฺตชยํ คณฺหนฺติ, ตสฺมา อมตทุนฺทุภีติปิ นํ ธาเรหิฯ ยสฺมา จ ยถา สงฺคามโยธา ปญฺจาวุธํ คเหตฺวา ปรเสนํ วิทฺธํเสตฺวา ชยํ คณฺหนฺติ, เอวํ โยคิโนปิ อิธ วุตฺตํ วิปสฺสนาวุธํ คเหตฺวา กิเลสเสนํ วิทฺธํเสตฺวา อรหตฺตชยํ คณฺหนฺติฯ ตสฺมา อนุตฺตโร สงฺคามวิชโยติปิ นํ ธาเรหีติฯ

ปปญฺจสูทนิยา มชฺฌิมนิกายฏฺฐกถาย

พหุธาตุกสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

6. อิสิคิลิสุตฺตวณฺณนา

[133] เอวํ เม สุตนฺติ อิสิคิลิสุตฺตํฯ ตตฺถ อญฺญาว สมญฺญา อโหสีติ อิสิคิลิสฺส อิสิคิลีติ สมญฺญาย อุปฺปนฺนกาเล เวภาโร น เวภาโรติ ปญฺญายิตฺถ, อญฺญาเยวสฺส สมญฺญา อโหสิฯ อญฺญา ปญฺญตฺตีติ อิทํ ปุริมปทสฺเสว เววจนํฯ เสเสสุปิ เอเสว นโยฯ

ตทา กิร ภควา สายนฺหสมเย สมาปตฺติโต วุฏฺฐาย คนฺธกุฏิโต นิกฺขมิตฺวา ยสฺมิํ ฐาเน นิสินฺนานํ ปญฺจ ปพฺพตา ปญฺญายนฺติ, ตตฺถ ภิกฺขุสงฺฆปริวุโต นิสีทิตฺวา อิเม ปญฺจ ปพฺพเต ปฏิปาฏิยา อาจิกฺขิฯ ตตฺถ น ภควโต ปพฺพเตหิ อตฺโถ อตฺถิ, อิติ อิเมสุ ปน ปพฺพเตสุ ปฏิปาฏิยา กถิยมาเนสุ อิสิคิลิสฺส อิสิคิลิภาโว กเถตพฺโพ โหติฯ ตสฺมิํ กถิยมาเน ปทุมวติยา ปุตฺตานํ ปญฺจสตานํ ปจฺเจกพุทฺธานํ นามานิ เจว ปทุมวติยา จ ปตฺถนา กเถตพฺพา ภวิสฺสตีติ ภควา อิมํ ปญฺจ ปพฺพตปฏิปาฏิํ อาจิกฺขิฯ

ปวิสนฺตา ทิสฺสนฺติ ปวิฏฺฐา น ทิสฺสนฺตีติ ยถาผาสุกฏฺฐาเน ปิณฺฑาย จริตฺวา กตภตฺตกิจฺจา อาคนฺตฺวา เจติยคพฺเภ ยมกมหาทฺวารํ วิวรนฺตา วิย ตํ ปพฺพตํ ทฺเวธา กตฺวา อนฺโต ปวิสิตฺวา รตฺติฏฺฐานทิวาฏฺฐานานิ มาเปตฺวา ตตฺถ วสิํสุ, ตสฺมา เอวมาหฯ อิเม อิสีติ อิเม ปจฺเจกพุทฺธอิสีฯ

กทา ปน เต ตตฺถ วสิํสุ? อตีเต กิร อนุปฺปนฺเน ตถาคเต พาราณสิํ อุปนิสฺสาย เอกสฺมิํ คามเก เอกา กุลธีตา เขตฺตํ รกฺขมานา เอกสฺส ปจฺเจกพุทฺธสฺส ปญฺจหิ ลาชาสเตหิ สทฺธิํ เอกํ ปทุมปุปฺผํ ทตฺวา ปญฺจ ปุตฺตสตานิ ปตฺเถสิฯ ตสฺมิํเยว จ ขเณ ปญฺจสตา มิคลุทฺทกา มธุรมํสํ ทตฺวา ‘‘เอติสฺสา ปุตฺตา ภเวยฺยามา’’ติ ปตฺถยิํสุฯ สา ยาวตายุกํ ฐตฺวา เทวโลเก นิพฺพตฺตา, ตโต จุตา ชาตสฺสเร ปทุมคพฺเภ นิพฺพตฺติฯ ตเมโก ตาปโส ทิสฺวา ปฏิชคฺคิ, ตสฺสา วิจรนฺติยาว ปาทุทฺธาเร ปาทุทฺธาเร ภูมิโต ปทุมานิ อุฏฺฐหนฺติฯ เอโก วนจรโก ทิสฺวา พาราณสิรญฺโญ อาโรเจสิฯ ราชา นํ อาหราเปตฺวา อคฺคมเหสิํ อกาสิ, ตสฺสา คพฺโภ สณฺฐาสิฯ มหาปทุมกุมาโร มาตุกุจฺฉิยํ วสิ, เสสา คพฺภมลํ นิสฺสา นิพฺพตฺตาฯ วยปฺปตฺตา อุยฺยาเน ปทุมสฺสเร กีฬนฺตา เอเกกสฺมิํ ปทุเม นิสีทิตฺวา ขยวยํ ปฏฺฐเปตฺวา ปจฺเจกโพธิญาณํ นิพฺพตฺตยิํสุฯ อยํ เตสํ พฺยากรณคาถา อโหสิ –

‘‘สโรรุหํ ปทุมปลาสปตฺตชํ, สุปุปฺผิตํ ภมรคณานุจิณฺณํ;

อนิจฺจตายุปคตํ วิทิตฺวา, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป’’ติฯ

ตสฺมิํ กาเล เต ตตฺถ วสิํสุ, ตทา จสฺส ปพฺพตสฺส อิสิคิลีติ สมญฺญา อุทปาทิฯ

[135] เย สตฺตสาราติ อริฏฺโฐ อุปริฏฺโฐ ตครสิขี ยสสฺสี สุทสฺสโน ปิยทสฺสี คนฺธาโร ปิณฺโฑโล อุปาสโภ นีโต ตโถ สุตวา ภาวิตตฺโตติ เตรสนฺนํ ปจฺเจกพุทฺธานํ นามานิ วตฺวา อิทานิ เตสญฺจ อญฺเญสญฺจ คาถาพนฺเธน นามานิ อาจิกฺขนฺโต เย สตฺตสาราติอาทิมาห ฯ ตตฺถ สตฺตสาราติ สตฺตานํ สารภูตาฯ อนีฆาติ นิทฺทุกฺขาฯ นิราสาติ นิตฺตณฺหาฯ

ทฺเว ชาลิโนติ จูฬชาลิ มหาชาลีติ ทฺเว ชาลินามกาฯ สนฺตจิตฺโตติ อิทมฺปิ เอกสฺส นามเมวฯ ปสฺสิ ชหิ อุปธิทุกฺขมูลนฺติ เอตฺถ ปสฺสิ นาม โส ปจฺเจกพุทฺโธ, ทุกฺขสฺส ปน มูลํ อุปธิํ ชหีติ อยมสฺส ถุติฯ อปราชิโตติปิ เอกสฺส นามเมวฯ

สตฺถา ปวตฺตา สรภงฺโค โลมหํโส อุจฺจงฺคมาโยติ อิเม ปญฺจ ชนาฯ อสิโต อนาสโว มโนมโยติ อิเมปิ ตโย ชนาฯ มานจฺฉิโท จ พนฺธุมาติ พนฺธุมา นาม เอโก, มานสฺส ปน ฉินฺนตฺตา มานจฺฉิโทติ วุตฺโตฯ ตทาธิมุตฺโตติปิ นามเมวฯ

เกตุมฺภราโค จ มาตงฺโค อริโยติ อิเม ตโย ชนาฯ อถจฺจุโตติ อถ อจฺจุโตฯ อจฺจุตคามพฺยามงฺโกติ อิเม ทฺเว ชนาฯ เขมาภิรโต จ โสรโตติ อิเม ทฺเวเยวฯ

สยฺโห อโนมนิกฺกโมติ สยฺโห นาม โส พุทฺโธ, อโนมวีริยตฺตา ปน อโนมนิกฺกโมติ วุตฺโตฯ อานนฺโท นนฺโท อุปนนฺโท ทฺวาทสาติ จตฺตาโร อานนฺทา, จตฺตาโร นนฺทา จตฺตาโร อุปนนฺทาติ เอวํ ทฺวาทสฯ ภารทฺวาโช อนฺติมเทหธารีติ ภารทฺวาโช นาม โส พุทฺโธฯ อนฺติมเทหธารีติ ถุติฯ

ตณฺหจฺฉิโทติ สิขริสฺสายํ ถุติฯ วีตราโคติ มงฺคลสฺส ถุติฯ อุสภจฺฉิทา ชาลินิํ ทุกฺขมูลนฺติ อุสโภ นาม โส พุทฺโธ ทุกฺขมูลภูตํ ชาลินิํ อจฺฉิทาติ อตฺโถฯ สนฺตํ ปทํ อชฺฌคโมปนีโตติ อุปนีโต นาม โส พุทฺโธ สนฺตํ ปทํ อชฺฌคมาฯ วีตราโคติปิ เอกสฺส นามเมวฯ สุวิมุตฺตจิตฺโตติ อยํ กณฺหสฺส ถุติฯ

เอเต จ อญฺเญ จาติ เอเต ปาฬิยํ อาคตา จ ปาฬิยํ อนาคตา อญฺเญ จ เอเตสํ เอกนามกาเยวฯ อิเมสุ หิ ปญฺจสุ ปจฺเจกพุทฺธสเตสุ ทฺเวปิ ตโยปิ ทสปิ ทฺวาทสปิ อานนฺทาทโย วิย เอกนามกา อเหสุํฯ

อิติ ปาฬิยํ อาคตนาเมเหว สพฺเพสํ นามานิ วุตฺตานิ โหนฺตีติ อิโต ปรํ วิสุํ วิสุํ อวตฺวา ‘‘เอเต จ อญฺเญ จา’’ติ อาหฯ เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานเมวาติฯ

ปปญฺจสูทนิยา มชฺฌิมนิกายฏฺฐกถาย

อิสิคิลิสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

7. มหาจตฺตารีสกสุตฺตวณฺณนา

[136] เอวํ เม สุตนฺติ มหาจตฺตารีสกสุตฺตํฯ ตตฺถ อริยนฺติ นิทฺโทสํ โลกุตฺตรํ, นิทฺโทสญฺหิ ‘‘อริย’’นฺติ วุจฺจติฯ สมฺมาสมาธินฺติ มคฺคสมาธิํฯ สอุปนิสนฺติ สปจฺจยํฯ สปริกฺขารนฺติ สปริวารํฯ

ปริกฺขตาติ ปริวาริตาฯ สมฺมาทิฏฺฐิ ปุพฺพงฺคมา โหตีติ ทฺวิธา สมฺมาทิฏฺฐิ ปุพฺพงฺคมา โหติ ปุเรจาริกา วิปสฺสนาสมฺมาทิฏฺฐิ จ มคฺคสมฺมาทิฏฺฐิ จฯ วิปสฺสนาสมฺมาทิฏฺฐิ เตภูมกสงฺขาเร อนิจฺจาทิวเสน ปริวีมํสติ; มคฺคสมฺมาทิฏฺฐิ ปน ปริวีมํสนปริโยสาเน ภูมิลทฺธํ วฏฺฏํ สมุคฺฆาฏยมานา วูปสมยมานา สีตุทกฆฏสหสฺสํ มตฺถเก อาสิญฺจมานา วิย อุปฺปชฺชติฯ ยถา หิ เขตฺตํ กุรุมาโน กสฺสโก ปฐมํ อรญฺเญ รุกฺเข ฉินฺทติ, ปจฺฉา อคฺคิํ เทติ, โส อคฺคิ ปฐมํ ฉินฺเน รุกฺเข อนวเสเส ฌาเปติ, เอวเมว วิปสฺสนาสมฺมาทิฏฺฐิ ปฐมํ อนิจฺจาทิวเสน สงฺขาเร วีมํสติ, มคฺคสมฺมาทิฏฺฐิ ตาย วีมํสนตฺถํ สงฺขาเร ปุน อปฺปวตฺติวเสน สมุคฺฆาฏยมานา อุปฺปชฺชติ, สา ทุวิธาปิ อิธ อธิปฺเปตาฯ

มิจฺฉาทิฏฺฐีติ ปชานาตีติ มิจฺฉาทิฏฺฐิํ อนิจฺจํ ทุกฺขํ อนตฺตาติ ลกฺขณปฏิเวเธน อารมฺมณโต ปชานาติ, สมฺมาทิฏฺฐิํ กิจฺจโต อสมฺโมหโต ปชานาติฯ สาสฺส โหติ สมฺมาทิฏฺฐีติ สา เอวํ ปชานนา อสฺส สมฺมาทิฏฺฐิ นาม โหติฯ

ทฺวายํ วทามีติ ทฺวยํ วทามิ, ทุวิธโกฏฺฐาสํ วทามีติ อตฺโถฯ ปุญฺญภาคิยาติ ปุญฺญโกฏฺฐาสภูตาฯ อุปธิเวปกฺกาติ อุปธิสงฺขาตสฺส วิปากสฺส ทายิกาฯ

ปญฺญา ปญฺญินฺทฺริยนฺติอาทีสุ วิภชิตฺวา วิภชิตฺวา อมตทฺวารํ ปญฺญเปติ ทสฺเสตีติ ปญฺญาฯ ตสฺมิํ อตฺเถ อินฺทตฺตํ กโรตีติ ปญฺญินฺทฺริยํฯ