2. ฉพฺพิโสธนสุตฺตวณฺณนา

[98] เอวํ เม สุตนฺติ ฉพฺพิโสธนสุตฺตํฯ ตตฺถ ขีณา ชาตีติอาทีสุ เอเกนาปิ ปเทน อญฺญา พฺยากตาว โหติ, ทฺวีหิปิฯ อิธ ปน จตูหิ ปเทหิ อญฺญพฺยากรณํ อาคตํฯ ทิฏฺเฐ ทิฏฺฐวาทิตาติอาทีสุ ยาย เจตนาย ทิฏฺเฐ ทิฏฺฐํ เมติ วทติ, สา ทิฏฺเฐ ทิฏฺฐวาทิตา นามฯ เสสปเทสุปิ เอเสว นโยฯ อยมนุธมฺโมติ อยํ สภาโวฯ อภินนฺทิตพฺพนฺติ น เกวลํ อภินนฺทิตพฺพํ, ปรินิพฺพุตสฺส ปนสฺส สพฺโพปิ ขีณาสวสฺส สกฺกาโร กาตพฺโพฯ อุตฺตริํ ปญฺโหติ สเจ ปนสฺส เวยฺยากรเณน อสนฺตุฏฺฐา โหถ, อุตฺตริมฺปิ อยํ ปญฺโห ปุจฺฉิตพฺโพติ ทสฺเสติฯ อิโต ปเรสุปิ ตีสุ วาเรสุ อยเมว นโยฯ

[99] อพลนฺติ ทุพฺพลํฯ วิราคุนนฺติ วิคจฺฉนสภาวํฯ อนสฺสาสิกนฺติ อสฺสาสวิรหิตํฯ อุปายูปาทานาติ ตณฺหาทิฏฺฐีนเมตํ อธิวจนํฯ ตณฺหาทิฏฺฐิโย หิ เตภูมกธมฺเม อุเปนฺตีติ อุปายา, อุปาทิยนฺตีติ อุปาทานาฯ เจตโส อทิฏฺฐานาภินิเวสานุสยาติปิ ตาสํเยว นามํฯ จิตฺตญฺหิ ตณฺหาทิฏฺฐีหิ สกฺกายธมฺเมสุ ติฏฺฐติ อธิติฏฺฐตีติ ตณฺหาทิฏฺฐิโย เจตโส อธิฏฺฐานา, ตาหิ ตํ อภินิวิสตีติ อภินิเวสา, ตาหิเยว ตํ อนุเสตีติ อนุสยาติ วุจฺจนฺติฯ ขยา วิราคาติอาทีสุ ขเยน วิราเคนาติ อตฺโถฯ สพฺพานิ เจตานิ อญฺญมญฺญเววจนาเนวฯ

[100] ปถวีธาตูติ ปติฏฺฐานธาตุฯ อาโปธาตูติ อาพนฺธนธาตุฯ เตโชธาตูติ ปริปาจนธาตุฯ วาโยธาตูติ วิตฺถมฺภนธาตุฯ อากาสธาตูติ อสมฺผุฏฺฐธาตุฯ วิญฺญาณธาตูติ วิชานนธาตุฯ น อนตฺตโต อุปคจฺฉินฺติ อหํ อตฺตาติ อตฺตโกฏฺฐาเสน น อุปคมิํฯ น จ ปถวีธาตุนิสฺสิตนฺติ ปถวีธาตุนิสฺสิตา เสสธาตุโย จ อุปาทารูปญฺจ อรูปกฺขนฺธา จฯ เตปิ หิ นิสฺสิตวตฺถุรูปานํ ปถวีธาตุนิสฺสิตตฺตา เอเกน ปริยาเยน ปถวีธาตุนิสฺสิตาวฯ ตสฺมา ‘‘น จ ปถวีธาตุนิสฺสิต’’นฺติ วทนฺโต เสสรูปารูปธมฺเมปิ อตฺตโต น อุปคจฺฉินฺติ วทติฯ อากาสธาตุนิสฺสิตปเท ปน อวินิพฺโภควเสน สพฺพมฺปิ ภูตุปาทารูปํ อากาสธาตุนิสฺสิตํ นาม , ตถา ตํนิสฺสิตรูปวตฺถุกา อรูปกฺขนฺธาฯ เอวํ อิธาปิ รูปารูปํ คหิตเมว โหติฯ วิญฺญาณธาตุนิสฺสิตปเท ปน สหชาตา ตโย ขนฺธา จิตฺตสมุฏฺฐานรูปญฺจ วิญฺญาณธาตุนิสฺสิตนฺติ รูปารูปํ คหิตเมว โหติฯ

[101] รูเป จกฺขุวิญฺญาเณ จกฺขุวิญฺญาณวิญฺญาตพฺเพสุ ธมฺเมสูติ เอตฺถ ยํ อตีเต จกฺขุทฺวารสฺส อาปาถํ อาคนฺตฺวา นิรุทฺธํ, ยญฺจ อนาคเต อาปาถํ อาคนฺตฺวา นิรุชฺฌิสฺสติ, ยมฺปิ เอตรหิ อาคนฺตฺวา นิรุทฺธํ, ตํ สพฺพํ รูปํ นามฯ ยํ ปน อตีเตปิ อาปาถํ อนาคนฺตฺวา นิรุทฺธํ, อนาคเตปิ อนาคนฺตฺวา นิรุชฺฌิสฺสติ, เอตรหิปิ อนาคนฺตฺวา นิรุทฺธํ, ตํ จกฺขุวิญฺญาณวิญฺญาตพฺพธมฺเมสุ สงฺคหิตนฺติ วุตฺเต ติปิฏกจูฬาภยตฺเถโร อาห – ‘‘อิมสฺมิํ ฐาเน ทฺวิธา กโรถ, อุปริ ฉนฺโทวาเร กินฺติ กริสฺสถ, นยิทํ ลพฺภตี’’ติฯ ตสฺมา ตีสุ กาเลสุ อาปาถํ อาคตํ วา อนาคตํ วา สพฺพมฺปิ ตํ รูปเมว, จกฺขุวิญฺญาณสมฺปยุตฺตา ปน ตโย ขนฺธา จกฺขุวิญฺญาณวิญฺญาตพฺพธมฺมาติ เวทิตพฺพาฯ อยญฺเหตฺถ อตฺโถ ‘‘จกฺขุวิญฺญาเณน สทฺธิํ วิญฺญาตพฺเพสุ ธมฺเมสู’’ติฯ ฉนฺโทติ ตณฺหาฉนฺโทฯ ราโคติ สฺเวว รชฺชนวเสน ราโคฯ นนฺทีติ สฺเวว อภินนฺทนวเสน นนฺทีฯ ตณฺหาติ สฺเวว ตณฺหายนวเสน ตณฺหาฯ เสสทฺวาเรสุปิ เอเสว นโยฯ

[102] อหงฺการมมงฺการมานานุสยาติ เอตฺถ อหงฺกาโร มาโน, มมงฺกาโร ตณฺหา, สฺเวว มานานุสโยฯ อาสวานํ ขยญาณายาติ อิทํ ปุพฺเพนิวาสํ ทิพฺพจกฺขุญฺจ อวตฺวา กสฺมา วุตฺตํ? ภิกฺขู โลกิยธมฺมํ น ปุจฺฉนฺติ, โลกุตฺตรเมว ปุจฺฉนฺติ, ตสฺมา ปุจฺฉิตปญฺหํเยว กเถนฺโต เอวมาหฯ เอกวิสฺสชฺชิตสุตฺตํ นาเมตํ, ฉพฺพิโสธนนฺติปิสฺส นามํฯ เอตฺถ หิ จตฺตาโร โวหารา ปญฺจ ขนฺธา ฉ ธาตุโย ฉ อชฺฌตฺติกพาหิรานิ อายตนานิ อตฺตโน สวิญฺญาณกกาโย ปเรสํ สวิญฺญาณกกาโยติ อิเม ฉ โกฏฺฐาสา วิสุทฺธา, ตสฺมา ‘‘ฉพฺพิโสธนิย’’นฺติ วุตฺตํฯ ปรสมุทฺทวาสิตฺเถรา ปน อตฺตโน จ ปรสฺส จ วิญฺญาณกกายํ เอกเมว กตฺวา จตูหิ อาหาเรหิ สทฺธินฺติ ฉ โกฏฺฐาเส วทนฺติฯ

อิเม ปน ฉ โกฏฺฐาสา ‘‘กิํ เต อธิคตํ, กินฺติ เต อธิคตํ, กทา เต อธิคตํ, กตฺถ เต อธิคตํ, กตเม เต กิเลสา ปหีนา, กตเมสํ ตฺวํ ธมฺมานํ ลาภี’’ติ (ปารา. 198) เอวํ วินยนิทฺเทสปริยาเยน โสเธตพฺพาฯ

เอตฺถ หิ กิํ เต อธิคตนฺติ อธิคมปุจฺฉา, ฌานวิโมกฺขาทีสุ โสตาปตฺติมคฺคาทีสุ วา กิํ ตยา อธิคตํฯ กินฺติ เต อธิคตนฺติ อุปายปุจฺฉาฯ

อยญฺหิ เอตฺถาธิปฺปาโย – กิํ ตยา อนิจฺจลกฺขณํ ธุรํ กตฺวา อธิคตํ, ทุกฺขานตฺตลกฺขเณสุ อญฺญตรํ วา, กิํ วา สมาธิวเสน อภินิวิสิตฺวา , อุทาหุ วิปสฺสนาวเสน, ตถา กิํ รูเป อภินิวิสิตฺวา, อุทาหุ อรูเป, กิํ วา อชฺฌตฺตํ อภินิวิสิตฺวา, อุทาหุ พหิทฺธาติฯ กทา เต อธิคตนฺติ กาลปุจฺฉา, ปุพฺพณฺหมชฺฌนฺหิกาทีสุ กตรสฺมิํ กาเลติ วุตฺตํ โหติฯ

กตฺถ เต อธิคตนฺติ โอกาสปุจฺฉา, กิสฺมิํ โอกาเส, กิํ รตฺติฏฺฐาเน ทิวาฏฺฐาเน รุกฺขมูเล มณฺฑเป กตรสฺมิํ วา วิหาเรติ วุตฺตํ โหติฯ กตเม เต กิเลสา ปหีนาติ ปหีนกิเลเส ปุจฺฉติ, กตรมคฺควชฺฌา ตว กิเลสา ปหีนาติ วุตฺตํ โหติฯ

กตเมสํ ตฺวํ ธมฺมานํ ลาภีติ ปฏิลทฺธธมฺมปุจฺฉา, ปฐมมคฺคาทีสุ กตเมสํ ตฺวํ ธมฺมานํ ลาภีติ วุตฺตํ โหติฯ

ตสฺมา อิทานิ เจปิ โกจิ ภิกฺขุ อุตฺตริมนุสฺสธมฺมาธิคมํ พฺยากเรยฺย, น โส เอตฺตาวตาว สกฺกาตพฺโพฯ อิเมสุ ปน ฉสุ ฐาเนสุ โสธนตฺถํ วตฺตพฺโพ ‘‘กิํ เต อธิคตํ, กิํ ฌานํ อุทาหุ วิโมกฺขาทีสุ อญฺญตร’’นฺติ? โย หิ เยน อธิคโต ธมฺโม, โส ตสฺส ปากโฏ โหติฯ สเจ ‘‘อิทํ นาม เม อธิคต’’นฺติ วทติ, ตโต ‘‘กินฺติ เต อธิคต’’นฺติ ปุจฺฉิตพฺโพฯ อนิจฺจลกฺขณาทีสุ กิํ ธุรํ กตฺวา, อฏฺฐติํสาย วา อารมฺมเณสุ รูปารูปอชฺฌตฺตพหิทฺธาทิเภเทสุ วา ธมฺเมสุ เกน มุเขน อภินิวิสิตฺวาติ? โย หิ ยสฺสาภินิเวโส, โส ตสฺส ปากโฏ โหติฯ

สเจ ปน ‘‘อยํ นาม เม อภินิเวโส, เอวํ มยา อธิคต’’นฺติ วทติ, ตโต ‘‘กทา เต อธิคต’’นฺติ ปุจฺฉิตพฺโพ, ‘‘กิํ ปุพฺพณฺเห, อุทาหุ มชฺฌนฺหิกาทีสุ อญฺญตรสฺมิํ กาเล’’ติ ? สพฺเพสญฺหิ อตฺตนา อธิคตกาโล ปากโฏ โหติฯ สเจ ‘‘อมุกสฺมิํ นาม เม กาเล อธิคต’’นฺติ วทติ, ตโต ‘‘กตฺถ เต อธิคต’’นฺติ ปุจฺฉิตพฺโพ, ‘‘กิํ ทิวาฏฺฐาเน, อุทาหุ รตฺติฏฺฐานาทีสุ อญฺญตรสฺมิํ โอกาเส’’ติ? สพฺเพสญฺหิ อตฺตนา อธิคโตกาโส ปากโฏ โหติฯ สเจ ‘‘อมุกสฺมิํ นาม เม โอกาเส อธิคต’’นฺติ วทติ, ตโต ‘‘กตเม เต กิเลสา ปหีนา’’ติ ปุจฺฉิตพฺโพ, ‘‘กิํ ปฐมมคฺควชฺฌา, อุทาหุ ทุติยาทิมคฺควชฺฌา’’ติ? สพฺเพสญฺหิ อตฺตนา อธิคตมคฺเคน ปหีนกิเลสา ปากฏา โหนฺติฯ

สเจ ‘‘อิเม นาม เม กิเลสา ปหีนา’’ติ วทติ, ตโต ‘‘กตเมสํ ตฺวํ ธมฺมานํ ลาภี’’ติ ปุจฺฉิตพฺโพ, ‘‘กิํ โสตาปตฺติมคฺคสฺส, อุทาหุ สกทาคามิมคฺคาทีสุ อญฺญตรสฺสา’’ติ? สพฺเพสญฺหิ อตฺตนา อธิคตธมฺโม ปากโฏ โหติฯ สเจ ‘‘อิเมสํ นามาหํ ธมฺมานํ ลาภี’’ติ วทติ, เอตฺตาวตาปิสฺส วจนํ น สทฺธาตพฺพํฯ พหุสฺสุตา หิ อุคฺคหปริปุจฺฉากุสลา ภิกฺขู อิมานิ ฉ ฐานานิ โสเธตุํ สกฺโกนฺติฯ อิมสฺส ภิกฺขุโน อาคมนปฏิปทา โสเธตพฺพา, ยทิ อาคมนปฏิปทา น สุชฺฌติ, ‘‘อิมาย ปฏิปทาย โลกุตฺตรธมฺมา นาม น ลพฺภนฺตี’’ติ อปเนตพฺโพฯ

ยทิ ปนสฺส อาคมนปฏิปทา สุชฺฌติ, ‘‘ทีฆรตฺตํ ตีสุ สิกฺขาสุ อปฺปมตฺโต ชาคริยมนุยุตฺโต จตูสุ ปจฺจเยสุ อลคฺโค อากาเส ปาณิสเมน เจตสา วิหรตี’’ติ ปญฺญายติ, ตสฺส ภิกฺขุโน พฺยากรณํ ปฏิปทาย สทฺธิํ สํสนฺทติ สเมติฯ ‘‘เสยฺยถาปิ นาม คงฺโคทกํ ยมุโนทเกน สทฺธิํ สํสนฺทติ สเมติ, เอวเมว สุปญฺญตฺตา เตน ภควตา สาวกานํ นิพฺพานคามินี ปฏิปทา สํสนฺทติ สเมติ นิพฺพานญฺจ ปฏิปทา จา’’ติ (ที. นิ. 2.296) วุตฺตสทิสํ โหติฯ

อปิจ โข เอตฺตเกนาปิ สกฺกาโร น กาตพฺโพฯ กสฺมา? เอกจฺจสฺส หิ ปุถุชฺชนสฺสาปิ สโต ขีณาสวปฏิปตฺติสทิสา ปฏิปทา โหติฯ ตสฺมา โส ภิกฺขุ เตหิ เตหิ อุปาเยหิ อุตฺตาเสตพฺโพฯ ขีณาสวสฺส นาม อสนิยาปิ มตฺถเก ปตมานาย ภยํ วา ฉมฺภิตตฺตํ วา โลมหํโส วา น โหติ, ปุถุชฺชนสฺส อปฺปมตฺตเกนาปิ โหติฯ

ตตฺริมานิ วตฺถูนิ – ทีฆภาณกอภยตฺเถโร กิร เอกํ ปิณฺฑปาติกํ ปริคฺคเหตุํ อสกฺโกนฺโต ทหรสฺส สญฺญํ อทาสิฯ โส ตํ นฺหายมานํ กลฺยาณีนทีมุขทฺวาเร นิมุชฺชิตฺวา ปาเท อคฺคเหสิฯ ปิณฺฑปาติโก กุมฺภีโลติ สญฺญาย มหาสทฺทมกาสิ, ตทา นํ ปุถุชฺชโนติ สญฺชานิํสุฯ จนฺทมุขติสฺสราชกาเล ปน มหาวิหาเร สงฺฆตฺเถโร ขีณาสโว ทุพฺพลจกฺขุโก วิหาเรเยว อจฺฉิฯ ราชา เถรํ ปริคฺคณฺหิสฺสามีติ ภิกฺขูสุ ภิกฺขาจารํ คเตสุ อปฺปสทฺโท อุปสงฺกมิตฺวา สปฺโป วิย ปาเท อคฺคเหสิฯ

เถโร สิลาถมฺโภ วิย นิจฺจโล หุตฺวา โก เอตฺถาติ อาห ? อหํ, ภนฺเต, ติสฺโสติฯ สุคนฺธํ วายสิ โน ติสฺสาติ? เอวํ ขีณาสวสฺส ภยํ นาม นตฺถีติฯ

เอกจฺโจ ปน ปุถุชฺชโนปิ อติสูโร โหติ นิพฺภโยฯ โส รญฺชนีเยน อารมฺมเณน ปริคฺคณฺหิตพฺโพฯ วสภราชาปิ หิ เอกํ เถรํ ปริคฺคณฺหมาโน ฆเร นิสีทาเปตฺวา ตสฺส สนฺติเก พทรสาฬวํ มทฺทมาโน นิสีทิฯ มหาเถรสฺส เขโฬ จลิ, ตโต เถรสฺส ปุถุชฺชนภาโว อาวิภูโตฯ ขีณาสวสฺส หิ รสตณฺหา นาม สุปฺปหีนา, ทิพฺเพสุปิ รเสสุ นิกนฺติ นาม น โหติฯ ตสฺมา อิเมหิ อุปาเยหิ ปริคฺคเหตฺวา สจสฺส ภยํ วา ฉมฺภิตตฺตํ วา โลมหํโส วา รสตณฺหา วา อุปฺปชฺชติ, น ตฺวํ อรหาติ อปเนตพฺโพฯ สเจ ปน อภีรู อจฺฉมฺภี อนุตฺราสี หุตฺวา สีโห วิย นิสีทติ, ทิพฺพารมฺมเณปิ นิกนฺติํ น ชเนติฯ อยํ ภิกฺขุ สมฺปนฺนเวยฺยากรโณ สมนฺตา ราชราชมหามตฺตาทีหิ เปสิตํ สกฺการํ อรหตีติฯ

ปปญฺจสูทนิยา มชฺฌิมนิกายฏฺฐกถาย

ฉพฺพิโสธนสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

3. สปฺปุริสธมฺมสุตฺตวณฺณนา

[105] เอวํ เม สุตนฺติ สปฺปุริสธมฺมสุตฺตํฯ ตตฺถ สปฺปุริสธมฺมนฺติ สปฺปุริสานํ ธมฺมํฯ อสปฺปุริสธมฺมนฺติ ปาปปุริสานํ ธมฺมํฯ เอวํ มาติกํ ฐเปตฺวาปิ ปุน ยถา นาม มคฺคกุสโล ปุริโส วามํ มุญฺจิตฺวา ทกฺขิณํ คณฺหาติฯ ปฐมํ มุญฺจิตพฺพํ กเถติ, เอวํ ปหาตพฺพํ ธมฺมํ ปฐมํ เทเสนฺโต กตโม จ, ภิกฺขเว, อสปฺปุริสธมฺโมติอาทิมาหฯ ตตฺถ อุจฺจากุลาติ ขตฺติยกุลา วา พฺราหฺมณกุลา วาฯ เอตเทว หิ กุลทฺวยํ ‘‘อุจฺจากุล’’นฺติ วุจฺจติฯ โส ตตฺถ ปุชฺโชติ โส ภิกฺขุ เตสุ ภิกฺขูสุ ปูชารโหฯ อนฺตรํ กริตฺวาติ อพฺภนฺตรํ กตฺวาฯ

มหากุลาติ ขตฺติยกุลา วา พฺราหฺมณกุลา วา เวสฺสกุลา วาฯ อิทเมว หิ กุลตฺตยํ ‘‘มหากุล’’นฺติ วุจฺจติฯ