2. อนุปทวคฺโค

1. อนุปทสุตฺตวณฺณนา

[93] เอวํ เม สุตนฺติ อนุปทสุตฺตํฯ ตตฺถ เอตทโวจาติ เอตํ (ปฏิ. ม. 3.4) ‘‘ปณฺฑิโต’’ติอาทินา นเยน ธมฺมเสนาปติสาริปุตฺตตฺเถรสฺส คุณกถํ อโวจฯ กสฺมา? อวเสสตฺเถเรสุ หิ มหาโมคฺคลฺลานตฺเถรสฺส อิทฺธิมาติ คุโณ ปากโฏ, มหากสฺสปสฺส ธุตวาโทติ, อนุรุทฺธตฺเถรสฺส ทิพฺพจกฺขุโกติ, อุปาลิตฺเถรสฺส วินยธโรติ, เรวตตฺเถรสฺส ฌายี ฌานาภิรโตติ, อานนฺทตฺเถรสฺส พหุสฺสุโตติฯ เอวํ เตสํ เตสํ เถรานํ เต เต คุณา ปากฏา, สาริปุตฺตตฺเถรสฺส ปน อปากฏาฯ กสฺมา? ปญฺญวโต หิ คุณา น สกฺกา อกถิตา ชานิตุํฯ อิติ ภควา ‘‘สาริปุตฺตสฺส คุเณ กเถสฺสามี’’ติ สภาคปริสาย สนฺนิปาตํ อาคเมสิฯ วิสภาคปุคฺคลานญฺหิ สนฺติเก วณฺณํ กเถตุํ น วฏฺฏติ, เต วณฺเณ กถิยมาเน อวณฺณเมว กเถนฺติฯ อิมสฺมิํ ปน ทิวเส เถรสฺส สภาคปริสา สนฺนิปติ, ตสฺสา สนฺนิปติตภาวํ ทิสฺวา สตฺถา วณฺณํ กเถนฺโต อิมํ เทสนํ อารภิฯ

ตตฺถ ปณฺฑิโตติ ธาตุกุสลตา อายตนกุสลตา ปฏิจฺจสมุปฺปาทกุสลตา ฐานาฏฺฐานกุสลตาติ อิเมหิ จตูหิ การเณหิ ปณฺฑิโตฯ มหาปญฺโญติอาทีสุ มหาปญฺญาทีหิ สมนฺนาคโตติ อตฺโถฯ

ตตฺริทํ มหาปญฺญาทีนํ นานตฺตํ – ตตฺถ กตมา มหาปญฺญา? มหนฺเต สีลกฺขนฺเธ ปริคฺคณฺหาตีติ มหาปญฺญา, มหนฺเต สมาธิกฺขนฺเธ, ปญฺญากฺขนฺเธ, วิมุตฺติกฺขนฺเธ, วิมุตฺติญาณทสฺสนกฺขนฺเธ ปริคฺคณฺหาตีติ มหาปญฺญา, มหนฺตานิ ฐานาฏฺฐานานิ, มหนฺตา วิหารสมาปตฺติโย , มหนฺตานิ อริยสจฺจานิ, มหนฺเต สติปฏฺฐาเน, สมฺมปฺปธาเน, อิทฺธิปาเท, มหนฺตานิ อินฺทฺริยานิ, พลานิ, โพชฺฌงฺคานิ, มหนฺเต อริยมคฺเค, มหนฺตานิ สามญฺญผลานิ, มหนฺตา อภิญฺญาโย, มหนฺตํ ปรมตฺถํ นิพฺพานํ ปริคฺคณฺหาตีติ มหาปญฺญาฯ

กตมา ปุถุปญฺญา, ปุถุ นานาขนฺเธสุ ญาณํ ปวตฺตตีติ ปุถุปญฺญาฯ ปุถุ นานาธาตูสุ, ปุถุ นานาอายตเนสุ, ปุถุ นานาอตฺเถสุ, ปุถุ นานาปฏิจฺจสมุปฺปาเทสุ, ปุถุ นานาสุญฺญตมนุปลพฺเภสุ, ปุถุ นานาอตฺเถสุ, ธมฺเมสุ, นิรุตฺตีสุ, ปฏิภาเนสุ, ปุถุ นานาสีลกฺขนฺเธสุ, ปุถุ นานาสมาธิ-ปญฺญา-วิมุตฺติ-วิมุตฺติญาณทสฺสนกฺขนฺเธสุ, ปุถุ นานาฐานาฏฺฐาเนสุ, ปุถุ นานาวิหารสมาปตฺตีสุ, ปุถุ นานาอริยสจฺเจสุ, ปุถุ นานาสติปฏฺฐาเนสุ, สมฺมปฺปธาเนสุ, อิทฺธิปาเทสุ, อินฺทฺริเยสุ, พเลสุ, โพชฺฌงฺเคสุ, ปุถุ นานาอริยมคฺเคสุ, สามญฺญผเลสุ, อภิญฺญาสุ, ปุถุ นานาชนสาธารเณ ธมฺเม สมติกฺกมฺม ปรมตฺเถ นิพฺพาเน ญาณํ ปวตฺตตีติ ปุถุปญฺญาฯ

กตมา หาสปญฺญา, อิเธกจฺโจ หาสพหุโล เวทพหุโล ตุฏฺฐิพหุโล ปาโมชฺชพหุโล สีลํ ปริปูเรติ, อินฺทฺริยสํวรํ ปริปูเรติ, โภชเน มตฺตญฺญุตํ, ชาคริยานุโยคํ, สีลกฺขนฺธํ, สมาธิกฺขนฺธํ, ปญฺญากฺขนฺธํ, วิมุตฺติกฺขนฺธํ, วิมุตฺติญาณทสฺสนกฺขนฺธํ ปริปูเรตีติ หาสปญฺญาฯ หาสพหุโล ปาโมชฺชพหุโล ฐานาฏฺฐานํ ปฏิวิชฺฌติ, หาสพหุโล วิหารสมาปตฺติโย ปริปูเรตีติ หาสปญฺญา, หาสพหุโล อริยสจฺจานิ ปฏิวิชฺฌติฯ สติปฏฺฐาเน, สมฺมปฺปธาเน, อิทฺธิปาเท, อินฺทฺริยานิ, พลานิ, โพชฺฌงฺคานิ, อริยมคฺคํ ภาเวตีติ หาสปญฺญา, หาสพหุโล สามญฺญผลานิ สจฺฉิกโรติ, อภิญฺญาโย ปฏิวิชฺฌตีติ หาสปญฺญา, หาสพหุโล เวทตุฏฺฐิปาโมชฺชพหุโล ปรมตฺถํ นิพฺพานํ สจฺฉิกโรตีติ หาสปญฺญาฯ

กตมา ชวนปญฺญา, ยํกิญฺจิ รูปํ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนํ…เป.… ยํ ทูเร สนฺติเก วา, สพฺพํ รูปํ อนิจฺจโต ขิปฺปํ ชวตีติ ชวนปญฺญาฯ ทุกฺขโต ขิปฺปํ… อนตฺตโต ขิปฺปํ ชวตีติ ชวนปญฺญาฯ ยา กาจิ เวทนา…เป.… ยํกิญฺจิ วิญฺญาณํ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนํ…เป.… สพฺพํ วิญฺญาณํ อนิจฺจโต ทุกฺขโต อนตฺตโต ขิปฺปํ ชวตีติ ชวนปญฺญาฯ จกฺขุ…เป.… ชรามรณํ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนํ อนิจฺจโต ทุกฺขโต อนตฺตโต ขิปฺปํ ชวตีติ ชวนปญฺญาฯ รูปํ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนํ อนิจฺจํ ขยฏฺเฐน, ทุกฺขํ ภยฏฺเฐน, อนตฺตา อสารกฏฺเฐนาติ ตุลยิตฺวา ตีรยิตฺวา วิภาวยิตฺวา วิภูตํ กตฺวา รูปนิโรเธ นิพฺพาเน ขิปฺปํ ชวตีติ ชวนปญฺญาฯ

เวทนา, สญฺญา, สงฺขารา, วิญฺญาณํ , จกฺขุ…เป.… ชรามรณํ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนํ อนิจฺจํ ขยฏฺเฐน…เป.… วิภูตํ กตฺวา ชรามรณนิโรเธ นิพฺพาเน ขิปฺปํ ชวตีติ ชวนปญฺญาฯ รูปํ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนํ…เป.… วิญฺญาณํฯ จกฺขุ…เป.… ชรามรณํ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนํ อนิจฺจํ สงฺขตํ ปฏิจฺจสมุปฺปนฺนํ ขยธมฺมํ วยธมฺมํ วิราคธมฺมํ นิโรธธมฺมนฺติ ตุลยิตฺวา ตีรยิตฺวา วิภาวยิตฺวา วิภูตํ กตฺวา ชรามรณนิโรเธ นิพฺพาเน ขิปฺปํ ชวตีติ ชวนปญฺญาฯ

กตมา ติกฺขปญฺญา, ขิปฺปํ กิเลเส ฉินฺทตีติ ติกฺขปญฺญาฯ อุปฺปนฺนํ กามวิตกฺกํ นาธิวาเสติ, อุปฺปนฺนํ พฺยาปาทวิตกฺกํ, อุปฺปนฺนํ วิหิํสาวิตกฺกํ, อุปฺปนฺนุปฺปนฺเน ปาปเก อกุสเล ธมฺเม, อุปฺปนฺนํ ราคํ, โทสํ, โมหํ, โกธํ, อุปนาหํ, มกฺขํ, ปฬาสํ, อิสฺสํ, มจฺฉริยํ, มายํ, สาเฐยฺยํ, ถมฺภํ, สารมฺภํ, มานํ, อติมานํ, มทํ, ปมาทํ, สพฺเพ กิเลเส, สพฺเพ ทุจฺจริเต, สพฺเพ อภิสงฺขาเร, สพฺเพ ภวคามิกมฺเม นาธิวาเสติ ปชหติ วิโนเทติ พฺยนฺตีกโรติ อนภาวํ คเมตีติ ติกฺขปญฺญาฯ เอกสฺมิํ อาสเน จตฺตาโร อริยมคฺคา, จตฺตาริ สามญฺญผลานิ, จตสฺโส ปฏิสมฺภิทาโย, ฉ จ อภิญฺญาโย อธิคตา โหนฺติ สจฺฉิกตา ปสฺสิตา ปญฺญายาติ ติกฺขปญฺญาฯ

กตมา นิพฺเพธิกปญฺญา, อิเธกจฺโจ สพฺพสงฺขาเรสุ อุพฺเพคพหุโล โหติ อุตฺตาสพหุโล อุกฺกณฺฐนพหุโล อรติพหุโล อนภิรติพหุโล พหิมุโข น รมติ สพฺพสงฺขาเรสุ, อนิพฺพิทฺธปุพฺพํ อปฺปทาลิตปุพฺพํ โลภกฺขนฺธํ นิพฺพิชฺฌติ ปทาเลตีติ นิพฺเพธิกปญฺญาฯ อนิพฺพิทฺธปุพฺพํ อปฺปทาลิตปุพฺพํ โทสกฺขนฺธํ, โมหกฺขนฺธํ, โกธํ, อุปนาหํ…เป.… สพฺเพ ภวคามิกมฺเม นิพฺพิชฺฌติ ปทาเลตีติ นิพฺเพธิกปญฺญาฯ

อนุปทธมฺมวิปสฺสนนฺติ สมาปตฺติวเสน วา ฌานงฺควเสน วา อนุปฏิปาฏิยา ธมฺมวิปสฺสนํ วิปสฺสติ, เอวํ วิปสฺสนฺโต อทฺธมาเสน อรหตฺตํ ปตฺโตฯ มหาโมคฺคลฺลานตฺเถโร ปน สตฺตหิ ทิวเสหิฯ เอวํ สนฺเตปิ สาริปุตฺตตฺเถโร มหาปญฺญวนฺตตโรฯ มหาโมคฺคลฺลานตฺเถโร หิ สาวกานํ สมฺมสนจารํ ยฏฺฐิโกฏิยา อุปฺปีเฬนฺโต วิย เอกเทสเมว สมฺมสนฺโต สตฺต ทิวเส วายมิตฺวา อรหตฺตํ ปตฺโตฯ สาริปุตฺตตฺเถโร ฐเปตฺวา พุทฺธานํ ปจฺเจกพุทฺธานญฺจ สมฺมสนจารํ สาวกานํ สมฺมสนจารํ นิปฺปเทสํ สมฺมสิฯ เอวํ สมฺมสนฺโต อทฺธมาสํ วายมิฯ

อรหตฺตญฺจ กิร ปตฺวา อญฺญาสิ – ‘‘ฐเปตฺวา พุทฺเธ จ ปจฺเจกพุทฺเธ จ อญฺโญ สาวโก นาม ปญฺญาย มยา ปตฺตพฺพํ ปตฺตุํ สมตฺโถ นาม น ภวิสฺสตี’’ติฯ ยถา หิ ปุริโส เวฬุยฏฺฐิํ คณฺหิสฺสามีติ มหาชฏํ เวฬุํ ทิสฺวา ชฏํ ฉินฺทนฺตสฺส ปปญฺโจ ภวิสฺสตีติ อนฺตเรน หตฺถํ ปเวเสตฺวา สมฺปตฺตเมว ยฏฺฐิํ มูเล จ อคฺเค จ ฉินฺทิตฺวา อาทาย ปกฺกเมยฺย, โส กิญฺจาปิ ปฐมตรํ คจฺฉติ, ยฏฺฐิํ ปน สารํ วา อุชุํ วา น ลภติฯ อปโร จ ตถารูปเมว เวณุํ ทิสฺวา ‘‘สเจ สมฺปตฺตํ ยฏฺฐิํ คณฺหิสฺสามิ, สารํ วา อุชุํ วา น ลภิสฺสามี’’ติ กจฺฉํ พนฺธิตฺวา มหนฺเตน สตฺเถน เวณุชฏํ ฉินฺทิตฺวา สารา เจว อุชู จ ยฏฺฐิโย อุจฺจินิตฺวา อาทาย ปกฺกเมยฺยฯ อยํ กิญฺจาปิ ปจฺฉา คจฺฉติ, ยฏฺฐิโย ปน สารา เจว อุชู จ ลภติฯ เอวํสมฺปทมิทํ เวทิตพฺพํ อิเมสํ ทฺวินฺนํ เถรานํ ปธานํฯ

เอวํ ปน อทฺธมาสํ วายมิตฺวา ธมฺมเสนาปติ สาริปุตฺตตฺเถโร สูกรขตเลณทฺวาเร ภาคิเนยฺยสฺส ทีฆนขปริพฺพาชกสฺส เวทนาปริคฺคหสุตฺตนฺเต เทสิยมาเน ทสพลํ พีชยมาโน ฐิโต เทสนานุสาเรน ญาณํ เปเสตฺวา ปพฺพชิตทิวสโต ปนฺนรสเม ทิวเส สาวกปารมิญาณสฺส มตฺถกํ ปตฺวา สตฺตสฏฺฐิ ญาณานิ ปฏิวิชฺฌิตฺวา โสฬสวิธํ ปญฺญํ อนุปฺปตฺโตฯ

ตตฺริทํ, ภิกฺขเว, สาริปุตฺตสฺส อนุปทธมฺมวิปสฺสนายาติ ยา อนุปทธมฺมวิปสฺสนํ วิปสฺสตีติ อนุปทธมฺมวิปสฺสนา วุตฺตา, ตตฺร อนุปทธมฺมวิปสฺสนาย สาริปุตฺตสฺส อิทํ โหติฯ อิทานิ วตฺตพฺพํ ตํ ตํ วิปสฺสนาโกฏฺฐาสํ สนฺธาเยตํ วุตฺตํฯ

[94] ปฐเม ฌาเนติ เย ปฐเม ฌาเน อนฺโตสมาปตฺติยํ ธมฺมาฯ ตฺยาสฺสาติ เต อสฺสฯ อนุปทววตฺถิตา โหนฺตีติ อนุปฏิปาฏิยา ววตฺถิตา ปริจฺฉินฺนา ญาตา วิทิตา โหนฺติฯ กถํ? เถโร หิ เต ธมฺเม โอโลเกนฺโต อภินิโรปนลกฺขโณ วิตกฺโก วตฺตตีติ ชานาติฯ

ตถา อนุมชฺชนลกฺขโณ วิจาโร, ผรณลกฺขณา ปีติ, สาตลกฺขณํ สุขํ, อวิกฺเขปลกฺขณา จิตฺเตกคฺคตา, ผุสนลกฺขโณ ผสฺโส เวทยิตลกฺขณา เวทนา, สญฺชานนลกฺขณา สญฺญา, เจตยิตลกฺขณา เจตนา, วิชานนลกฺขณํ วิญฺญาณํ, กตฺตุกมฺยตาลกฺขโณ ฉนฺโท, อธิโมกฺขลกฺขโณ อธิโมกฺโข, ปคฺคาหลกฺขณํ วีริยํ อุปฏฺฐานลกฺขณา สติ, มชฺฌตฺตลกฺขณา อุเปกฺขา, อนุนยมนสิการลกฺขโณ มนสิกาโร วตฺตตีติ ชานาติฯ เอวํ ชานํ อภินิโรปนฏฺเฐน วิตกฺกํ สภาวโต ววตฺถเปติ…เป.… อนุนยมนสิการณฏฺเฐน มนสิการํ สภาวภาวโต ววตฺถเปติฯ เตน วุตฺตํ ‘‘ตฺยาสฺส ธมฺมา อนุปทววตฺถิตา โหนฺตี’’ติฯ

วิทิตา อุปฺปชฺชนฺตีติ อุปฺปชฺชมานา วิทิตา ปากฏาว หุตฺวา อุปฺปชฺชนฺติฯ วิทิตา อุปฏฺฐหนฺตีติ ติฏฺฐมานาปิ วิทิตา ปากฏาว หุตฺวา ติฏฺฐนฺติฯ วิทิตา อพฺภตฺถํ คจฺฉนฺตีติ นิรุชฺฌมานาปิ วิทิตา ปากฏาว หุตฺวา นิรุชฺฌนฺติฯ เอตฺถ ปน ตํญาณตา เจว ญาณพหุตา จ โมเจตพฺพาฯ ยถา หิ เตเนว องฺคุลคฺเคน ตํ องฺคุลคฺคํ น สกฺกา ผุสิตุํ, เอวเมว เตเนว จิตฺเตน ตสฺส จิตฺตสฺส อุปฺปาโท วา ฐิติ วา ภงฺโค วา น สกฺกา ชานิตุนฺติฯ เอวํ ตาว ตํญาณตา โมเจตพฺพาฯ ยทิ ปน ทฺเว จิตฺตานิ เอกโต อุปฺปชฺเชยฺยุํ, เอเกน จิตฺเตน เอกสฺส อุปฺปาโท วา ฐิติ วา ภงฺโค วา สกฺกา ภเวยฺย ชานิตุํฯ ทฺเว ปน ผสฺสา วา เวทนา วา สญฺญา วา เจตนา วา จิตฺตานิ วา เอกโต อุปฺปชฺชนกานิ นาม นตฺถิ, เอเกกเมว อุปฺปชฺชติฯ เอวํ ญาณพหุตา โมเจตพฺพาฯ เอวํ สนฺเต กถํ? มหาเถรสฺส อนฺโตสมาปตฺติยํ โสฬส ธมฺมา วิทิตา ปากฏา โหนฺตีติฯ วตฺถารมฺมณานํ ปริคฺคหิตตายฯ เถเรน หิ วตฺถุ เจว อารมฺมณญฺจ ปริคฺคหิตํ, เตนสฺส เตสํ ธมฺมานํ อุปฺปาทํ อาวชฺชนฺตสฺส อุปฺปาโท ปากโฏ โหติ, ฐานํ อาวชฺชนฺตสฺส ฐานํ ปากฏํ โหติ, เภทํ อาวชฺชนฺตสฺส เภโท ปากโฏ โหติฯ เตน วุตฺตํ ‘‘วิทิตา อุปฺปชฺชนฺติ วิทิตา อุปฏฺฐหนฺติ วิทิตา อพฺภตฺถํ คจฺฉนฺตี’’ติฯ อหุตฺวา สมฺโภนฺตีติ อิมินา อุทยํ ปสฺสติฯ หุตฺวา ปฏิเวนฺตีติ อิมินา วยํ ปสฺสติฯ

อนุปาโยติ ราควเสน อนุปคมโน หุตฺวาฯ อนปาโยติ ปฏิฆวเสน อนปคโตฯ อนิสฺสิโตติ ตณฺหาทิฏฺฐินิสฺสเยหิ อนิสฺสิโตฯ อปฺปฏิพทฺโธติ ฉนฺทราเคน อพทฺโธฯ วิปฺปมุตฺโตติ กามราคโต วิปฺปมุตฺโตฯ วิสํยุตฺโตติ จตูหิ โยเคหิ สพฺพกิเลเสหิ วา วิสํยุตฺโตฯ วิมริยาทีกเตนาติ นิมฺมริยาทีกเตนฯ เจตสาติ เอวํวิเธน จิตฺเตน วิหรติฯ

ตตฺถ ทฺเว มริยาทา กิเลสมริยาทา จ อารมฺมณมริยาทา จฯ สเจ หิสฺส อนฺโตสมาปตฺติยํ ปวตฺเต โสฬส ธมฺเม อารพฺภ ราคาทโย อุปฺปชฺเชยฺยุํ, กิเลสมริยาทา เตน กตา ภเวยฺย, เตสุ ปนสฺส เอโกปิ น อุปฺปนฺโนติ กิเลสมริยาทา นตฺถิฯ สเจ ปนสฺส อนฺโตสมาปตฺติยํ ปวตฺเต โสฬส ธมฺเม อาวชฺชนฺตสฺส เอกจฺเจ อาปาถํ นาคจฺเฉยฺยุํฯ เอวมสฺส อารมฺมณมริยาทา ภเวยฺยุํฯ เต ปนสฺส โสฬส ธมฺเม อาวชฺชนฺตสฺส อาปาถํ อนาคตธมฺโม นาม นตฺถีติ อารมฺมณมริยาทาปิ นตฺถิฯ

อปราปิ ทฺเว มริยาทา วิกฺขมฺภนมริยาทา จ สมุจฺเฉทมริยาทา จฯ ตาสุ สมุจฺเฉทมริยาทา อุปริ อาคมิสฺสติ, อิมสฺมิํ ปน ฐาเน วิกฺขมฺภนมริยาทา อธิปฺเปตาฯ ตสฺส วิกฺขมฺภิตปจฺจนีกตฺตา นตฺถีติ วิมริยาทิกเตน เจตสา วิหรติฯ

อุตฺตริ นิสฺสรณนฺติ อิโต อุตฺตริ นิสฺสรณํฯ อญฺเญสุ จ สุตฺเตสุ ‘‘อุตฺตริ นิสฺสรณ’’นฺติ นิพฺพานํ วุตฺตํ, อิธ ปน อนนฺตโร วิเสโส อธิปฺเปโตติ เวทิตพฺโพฯ ตพฺพหุลีการาติ ตสฺส ปชานนสฺส พหุลีกรเณนฯ อตฺถิตฺเววสฺส โหตีติ ตสฺส เถรสฺส อตฺถีติเยว ทฬฺหตรํ โหติฯ อิมินา นเยน เสสวาเรสุปิ อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ

ทุติยวาเร ปน สมฺปสาทนฏฺเฐน สมฺปสาโทฯ สภาวโต ววตฺถเปติฯ

จตุตฺถวาเร อุเปกฺขาติ สุขฏฺฐาเน เวทนุเปกฺขาวฯ ปสฺสทฺธตฺตา เจตโส อนาโภโคติ โย โส ‘‘ยเทว ตตฺถ สุข’’นฺติ เจตโส อาโภโค, เอเตเนตํ โอฬาริกมกฺขายตีติ เอวํ ปสฺสทฺธตฺตา เจตโส อนาโภโค วุตฺโต, ตสฺส อภาวาติ อตฺโถฯ สติปาริสุทฺธีติ ปริสุทฺธาสติเยวฯ อุเปกฺขาปิ ปาริสุทฺธิอุเปกฺขาฯ

[95] สโต วุฏฺฐหตีติ สติยา สมนฺนาคโต ญาเณน สมฺปชาโน หุตฺวา วุฏฺฐาติฯ เต ธมฺเม สมนุปสฺสตีติ ยสฺมา เนวสญฺญานาสญฺญายตเน พุทฺธานํเยว อนุปทธมฺมวิปสฺสนา โหติ, น สาวกานํ, ตสฺมา เอตฺถ กลาปวิปสฺสนํ ทสฺเสนฺโต เอวมาหฯ

ปญฺญาย จสฺส ทิสฺวา อาสวา ปริกฺขีณา โหนฺตีติ มคฺคปญฺญาย จตฺตาริ สจฺจานิ ทิสฺวา จตฺตาโร อาสวา ขีณา โหนฺติฯ สาริปุตฺตตฺเถรสฺส สมถวิปสฺสนํ ยุคนทฺธํ อาหริตฺวา อรหตฺตํ ปตฺตวาโรปิ อตฺถิ, นิโรธสมาปตฺติสมาปนฺนวาโรปิฯ อรหตฺตํ ปตฺตวาโร อิธ คหิโต, นิโรธํ ปน จิณฺณวสิตาย อปราปรํ สมาปชฺชิสฺสตีติ วทนฺติฯ

ตตฺถสฺส ยสฺมิํ กาเล นิโรธสมาปตฺติ สีสํ โหติ, นิโรธสฺส วาโร อาคจฺฉติ, ผลสมาปตฺติ คูฬฺหา โหติฯ ยสฺมิํ กาเล ผลสมาปตฺติ สีสํ โหติ, ผลสมาปตฺติยา วาโร อาคจฺฉติ, นิโรธสมาปตฺติ คูฬฺหา โหติฯ ชมฺพุทีปวาสิโน เถรา ปน วทนฺติ ‘‘สาริปุตฺตตฺเถโร สมถวิปสฺสนํ ยุคนทฺธํ อาหริตฺวา อนาคามิผลํ สจฺฉิกตฺวา นิโรธํ สมาปชฺชิ, นิโรธา วุฏฺฐาย อรหตฺตํ ปตฺโต’’ติฯ เต ธมฺเมติ อนฺโตสมาปตฺติยํ ปวตฺเต ติสมุฏฺฐานิกรูปธมฺเม, เหฏฺฐา เนวสญฺญานาสญฺญายตนสมาปตฺติยํ ปวตฺตธมฺเม วาฯ เตปิ หิ อิมสฺมิํ วาเร วิปสฺสิตพฺพธมฺมาว, ตสฺมา เต วา วิปสฺสตีติ ทสฺเสตุํ อิทํ วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํฯ

[97] วสิปฺปโตติ จิณฺณวสิตํ ปตฺโตฯ ปารมิปฺปตฺโตติ นิปฺผตฺติํ ปตฺโตฯ โอรโสติอาทีสุ เถโร ภควโต อุเร นิพฺพตฺตสทฺทํ สุตฺวา ชาโตติ โอรโส, มุเขน ปภาวิตํ สทฺทํ สุตฺวา ชาโตติ มุขโต ชาโต, ธมฺเมน ปน ชาตตฺตา นิมฺมิตตฺตา ธมฺมโช ธมฺมนิมฺมิโต, ธมฺมทายสฺส อาทิยนโต ธมฺมทายาโท, อามิสทายสฺส อนาทิยนโต โน อามิสทายาโทติ เวทิตพฺโพฯ เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานเมวาติฯ

ปปญฺจสูทนิยา มชฺฌิมนิกายฏฺฐกถาย

อนุปทสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

2. ฉพฺพิโสธนสุตฺตวณฺณนา

[98] เอวํ เม สุตนฺติ ฉพฺพิโสธนสุตฺตํฯ ตตฺถ ขีณา ชาตีติอาทีสุ เอเกนาปิ ปเทน อญฺญา พฺยากตาว โหติ, ทฺวีหิปิฯ อิธ ปน จตูหิ ปเทหิ อญฺญพฺยากรณํ อาคตํฯ ทิฏฺเฐ ทิฏฺฐวาทิตาติอาทีสุ ยาย เจตนาย ทิฏฺเฐ ทิฏฺฐํ เมติ วทติ, สา ทิฏฺเฐ ทิฏฺฐวาทิตา นามฯ เสสปเทสุปิ เอเสว นโยฯ อยมนุธมฺโมติ อยํ สภาโวฯ อภินนฺทิตพฺพนฺติ น เกวลํ อภินนฺทิตพฺพํ, ปรินิพฺพุตสฺส ปนสฺส สพฺโพปิ ขีณาสวสฺส สกฺกาโร กาตพฺโพฯ อุตฺตริํ ปญฺโหติ สเจ ปนสฺส เวยฺยากรเณน อสนฺตุฏฺฐา โหถ, อุตฺตริมฺปิ อยํ ปญฺโห ปุจฺฉิตพฺโพติ ทสฺเสติฯ อิโต ปเรสุปิ ตีสุ วาเรสุ อยเมว นโยฯ

[99] อพลนฺติ ทุพฺพลํฯ วิราคุนนฺติ วิคจฺฉนสภาวํฯ อนสฺสาสิกนฺติ อสฺสาสวิรหิตํฯ อุปายูปาทานาติ ตณฺหาทิฏฺฐีนเมตํ อธิวจนํฯ ตณฺหาทิฏฺฐิโย หิ เตภูมกธมฺเม อุเปนฺตีติ อุปายา, อุปาทิยนฺตีติ อุปาทานาฯ เจตโส อทิฏฺฐานาภินิเวสานุสยาติปิ ตาสํเยว นามํฯ จิตฺตญฺหิ ตณฺหาทิฏฺฐีหิ สกฺกายธมฺเมสุ ติฏฺฐติ อธิติฏฺฐตีติ ตณฺหาทิฏฺฐิโย เจตโส อธิฏฺฐานา, ตาหิ ตํ อภินิวิสตีติ อภินิเวสา, ตาหิเยว ตํ อนุเสตีติ อนุสยาติ วุจฺจนฺติฯ ขยา วิราคาติอาทีสุ ขเยน วิราเคนาติ อตฺโถฯ สพฺพานิ เจตานิ อญฺญมญฺญเววจนาเนวฯ

[100] ปถวีธาตูติ ปติฏฺฐานธาตุฯ อาโปธาตูติ อาพนฺธนธาตุฯ เตโชธาตูติ ปริปาจนธาตุฯ วาโยธาตูติ วิตฺถมฺภนธาตุฯ อากาสธาตูติ อสมฺผุฏฺฐธาตุฯ วิญฺญาณธาตูติ วิชานนธาตุฯ น อนตฺตโต อุปคจฺฉินฺติ อหํ อตฺตาติ อตฺตโกฏฺฐาเสน น อุปคมิํฯ น จ ปถวีธาตุนิสฺสิตนฺติ ปถวีธาตุนิสฺสิตา เสสธาตุโย จ อุปาทารูปญฺจ อรูปกฺขนฺธา จฯ เตปิ หิ นิสฺสิตวตฺถุรูปานํ ปถวีธาตุนิสฺสิตตฺตา เอเกน ปริยาเยน ปถวีธาตุนิสฺสิตาวฯ ตสฺมา ‘‘น จ ปถวีธาตุนิสฺสิต’’นฺติ วทนฺโต เสสรูปารูปธมฺเมปิ อตฺตโต น อุปคจฺฉินฺติ วทติฯ อากาสธาตุนิสฺสิตปเท ปน อวินิพฺโภควเสน สพฺพมฺปิ ภูตุปาทารูปํ อากาสธาตุนิสฺสิตํ นาม , ตถา ตํนิสฺสิตรูปวตฺถุกา อรูปกฺขนฺธาฯ เอวํ อิธาปิ รูปารูปํ คหิตเมว โหติฯ วิญฺญาณธาตุนิสฺสิตปเท ปน สหชาตา ตโย ขนฺธา จิตฺตสมุฏฺฐานรูปญฺจ วิญฺญาณธาตุนิสฺสิตนฺติ รูปารูปํ คหิตเมว โหติฯ