9. มหาปุณฺณมสุตฺตวณฺณนา

[85] เอวํ เม สุตนฺติ มหาปุณฺณมสุตฺตํฯ ตตฺถ ตทหูติ ตสฺมิํ อหุ, ตสฺมิํ ทิวเสติ อตฺโถฯ อุปวสนฺติ เอตฺถาติ อุโปสโถฯ อุปวสนฺตีติ สีเลน วา อนสเนน วา อุเปตา หุตฺวา วสนฺตีติ อตฺโถฯ อยํ ปเนตฺถ อตฺถุทฺธาโร – ‘‘อายาม, อาวุโส, กปฺปิน, อุโปสถํ คมิสฺสามา’’ติอาทีสุ หิ ปาติโมกฺขุทฺเทโส อุโปสโถฯ ‘‘อฏฺฐงฺคสมนฺนาคโต โข วิสาเข อุโปสโถ อุปวุตฺโถ’’ติอาทีสุ (อ. นิ. 8.53) สีลํฯ ‘‘สุทฺธสฺส เว สทา ผคฺคุ, สุทฺธสฺสุโปสโถ สทา’’ติอาทีสุ (ม. นิ. 1.79) อุปวาโสฯ ‘‘อุโปสโถ นาม นาคราชา’’ติอาทีสุ (ที. นิ. 2.246) ปญฺญตฺติฯ ‘‘น, ภิกฺขเว, ตทหุโปสเถ สภิกฺขุกา อาวาสา’’ติอาทีสุ (มหาว. 181) อุปวสิตพฺพทิวโสฯ อิธาปิ โสเยว อธิปฺเปโต ฯ โส ปเนส อฏฺฐมีจาตุทฺทสีปนฺนรสีเภเทน ติวิโธฯ ตสฺมา เสสทฺวยนิวารณตฺถํ ปนฺนรเสติ วุตฺตํฯ เตน วุตฺตํ ‘‘อุปวสนฺติ เอตฺถาติ อุโปสโถ’’ติฯ มาสปุณฺณตาย ปุณฺณา สํปุณฺณาติ ปุณฺณาฯ มา-อิติ จนฺโท วุจฺจติ, โส เอตฺถ ปุณฺโณติ ปุณฺณมาฯ เอวํ ปุณฺณาย ปุณฺณมายาติ อิมสฺมิํ ปททฺวเย อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ

เทสนฺติ การณํฯ เตน หิ ตฺวํ ภิกฺขุ สเก อาสเน นิสีทิตฺวา ปุจฺฉาติ กสฺมา ภควา ฐิตสฺส อกเถตฺวา นิสีทาเปสีติฯ อยํ กิร ภิกฺขุ สฏฺฐิมตฺตานํ ปธานิยภิกฺขูนํ สงฺฆตฺเถโร สฏฺฐิ ภิกฺขู คเหตฺวา อรญฺเญ วสติ, เต ตสฺส สนฺติเก กมฺมฏฺฐานํ คเหตฺวา ฆเฏนฺติ วายมนฺติฯ มหาภูตานิ ปริคฺคณฺหนฺติ อุปาทารูปานิ, นามรูปปจฺจยลกฺขณารมฺมณิกวิปสฺสนํ ปริคฺคณฺหนฺติฯ อถ เน อาจริยุปฏฺฐานํ อาคนฺตฺวา วนฺทิตฺวา นิสินฺเน เถโร มหาภูตปริคฺคหาทีนิ ปุจฺฉติฯ เต สพฺพํ กเถนฺติ, มคฺคผลปญฺหํ ปุจฺฉิตา ปน กเถตุํ น สกฺโกนฺติฯ อถ เถโร จินฺเตสิ – ‘‘มม สนฺติเก เอเตสํ โอวาทสฺส ปริหานิ นตฺถิ, อิเม จ อารทฺธวีริยา วิหรนฺติฯ กุกฺกุฏสฺส ปานียปิวนกาลมตฺตมฺปิ เนสํ ปมาทกิริยา นตฺถิฯ เอวํ สนฺเตปิ มคฺคผลานิ นิพฺพตฺเตตุํ น สกฺโกนฺติฯ อหํ อิเมสํ อชฺฌาสยํ น ชานามิ, พุทฺธเวเนยฺยา เอเต ภวิสฺสนฺติ , คเหตฺวา เน สตฺถุ สนฺติกํ คจฺฉามิ, อถ เนสํ สตฺถา จริยวเสน ธมฺมํ เทเสสฺสตี’’ติ, เต ภิกฺขู คเหตฺวา สตฺถุ สนฺติกํ อาคโตฯ

สตฺถาปิ สายนฺหสมเย อานนฺทตฺเถเรน อุปนีตํ อุทกํ อาทาย สรีรํ อุตุํ คณฺหาเปตฺวา มิคารมาตุปาสาทปริเวเณ ปญฺญตฺตวรพุทฺธาสเน นิสีทิ, ภิกฺขุสงฺโฆปิ นํ ปริวาเรตฺวา นิสีทิฯ

ตสฺมิํ สมเย สูริโย อตฺถงฺคเมติ, จนฺโท อุคฺคจฺฉติ, มชฺฌฏฺฐาเน จ ภควา นิสินฺโนฯ จนฺทสฺส ปภา นตฺถิ, สูริยสฺส ปภา นตฺถิ, จนฺทิมสูริยานํ ปภํ มกฺเขตฺวา ฉพฺพณฺณา ยมกพุทฺธรสฺมิโย วิชฺโชตมานา ปุญฺชา ปุญฺชา หุตฺวา ทิสาวิทิสาสุ ธาวนฺตีติ สพฺพํ เหฏฺฐา วุตฺตนเยน วิตฺถาเรตพฺพํฯ วณฺณภูมิ นาเมสา, ธมฺมกถิกสฺเสเวตฺถ ถาโม ปมาณํ, ยตฺตกํ สกฺโกติ, ตตฺตกํ กเถตพฺพํฯ ทุกฺกถิตนฺติ น วตฺตพฺพํฯ เอวํ สนฺนิสินฺนาย ปริสาย เถโร อุฏฺฐหิตฺวา สตฺถารํ ปญฺหสฺส โอกาสํ กาเรสิฯ ตโต ภควา – ‘‘สเจ อิมสฺมิํ ฐิตเก ปุจฺฉนฺเต ‘อาจริโย โน อุฏฺฐิโต’ติ เสสภิกฺขู อุฏฺฐหิสฺสนฺติ, เอวํ ตถาคเต อคารโว กโต ภวิสฺสติฯ อถ นิสินฺนาว ปุจฺฉิสฺสนฺติ, อาจริเย อคารโว กโต ภวิสฺสติ, เอกคฺคา หุตฺวา ธมฺมเทสนํ ปฏิจฺฉิตุํ น สกฺกุณิสฺสนฺติฯ อาจริเย ปน นิสินฺเน เตปิ นิสีทิสฺสนฺติฯ ตโต เอกคฺคา ธมฺมเทสนํ ปฏิจฺฉิตุํ สกฺกุณิสฺสนฺตี’’ติ อิมินา การเณน ภควา ฐิตสฺส อกเถตฺวา นิสีทาเปตีติฯ

อิเม นุ โข, ภนฺเตติ วิมติปุจฺฉา วิย กถิตาฯ เถโร ปน ปญฺจกฺขนฺธานํ อุทยพฺพยํ ปริคฺคณฺหิตฺวา อรหตฺตํ ปตฺโต มหาขีณาสโว, นตฺถิ เอตสฺส วิมติฯ ชานนฺเตนปิ ปน อชานนฺเตน วิย หุตฺวา ปุจฺฉิตุํ วฏฺฏติฯ สเจ หิ ชานนฺโต วิย ปุจฺฉติ, ‘‘ชานาติ อย’’นฺติ ตสฺส ตสฺส วิสฺสชฺเชนฺโต เอกเทสเมว กเถติฯ อชานนฺเตน วิย ปุจฺฉิเต ปน กเถนฺโต อิโต จ เอตฺโต จ การณํ อาหริตฺวา ปากฏํ กตฺวา กเถติฯ โกจิ ปน อชานนฺโตปิ ชานนฺโต วิย ปุจฺฉติฯ เถโร เอวรูปํ วจนํ กิํ กริสฺสติ, ชานนฺโตเยว ปน อชานนฺโต วิย ปุจฺฉตีติ เวทิตพฺโพฯ

ฉนฺทมูลกาติ ตณฺหามูลกาฯ

เอวํรูโป สิยนฺติ สเจ โอทาโต โหตุกาโม, หริตาลวณฺโณ วา มโนสิลาวณฺโณ วา สิยนฺติ ปตฺเถติ ฯ สเจ กาโฬ โหตุกาโม, นีลุปฺปลวณฺโณ วา อญฺชนวณฺโณ วา อตสีปุปฺผวณฺโณ วา สิยนฺติ ปตฺเถติฯ เอวํเวทโนติ กุสลเวทโน วา สุขเวทโน วา สิยนฺติ ปตฺเถติฯ สญฺญาทีสุปิ เอเสว นโยฯ ยสฺมา ปน อตีเต ปตฺถนา นาม นตฺถิ, ปตฺเถนฺเตนาปิ จ น สกฺกา ตํ ลทฺธุํ, ปจฺจุปฺปนฺเนปิ น โหติ, น หิ โอทาโต กาฬภาวํ ปตฺเถตฺวา ปจฺจุปฺปนฺเน กาโฬ โหติ, น กาโฬ วา โอทาโต, ทีโฆ วา รสฺโส, รสฺโส วา ทีโฆ, ทานํ ปน ทตฺวา สีลํ วา สมาทิยิตฺวา ‘‘อนาคเต ขตฺติโย วา โหมิ พฺราหฺมโณ วา’’ติ ปตฺเถนฺตสฺส ปตฺถนา สมิชฺฌติฯ ตสฺมา อนาคตเมว คหิตํฯ

ขนฺธาธิวจนนฺติ ขนฺธานํ ขนฺธปณฺณตฺติ กิตฺตเกน โหตีติ ปุจฺฉติฯ

มหาภูตา เหตูติ ‘‘ตโย กุสลเหตู’’ติอาทีสุ (ธ. ส. 1441) หิ เหตุเหตุ วุตฺโตฯ อวิชฺชา ปุญฺญาภิสงฺขาราทีนํ สาธารณตฺตา สาธารณเหตุฯ กุสลากุสลํ อตฺตโน อตฺตโน วิปากทาเน อุตฺตมเหตุฯ อิธ ปจฺจยเหตุ อธิปฺเปโตฯ ตตฺถ ปถวีธาตุ มหาภูตํ อิตเรสํ ติณฺณํ ภูตานํ อุปาทารูปสฺส จ ปญฺญาปนาย ทสฺสนตฺถาย เหตุ เจว ปจฺจโย จฯ เอวํ เสเสสุปิ โยชนา เวทิตพฺพาฯ

ผสฺโสติ ‘‘ผุฏฺโฐ, ภิกฺขเว, เวเทติ, ผุฏฺโฐ สญฺชานาติ, ผุฏฺโฐ เจเตตี’’ติ (สํ. นิ. 4.93) วจนโต ผสฺโส ติณฺณํ ขนฺธานํ ปญฺญาปนาย เหตุ เจว ปจฺจโย จฯ วิญฺญาณกฺขนฺธสฺสาติ เอตฺถ ปฏิสนฺธิวิญฺญาเณน ตาว สทฺธิํ คพฺภเสยฺยกานํ อุปริมปริจฺเฉเทน สมติํส รูปานิ สมฺปยุตฺตา จ ตโย ขนฺธา อุปฺปชฺชนฺติ, ตํ นามรูปํ ปฏิสนฺธิวิญฺญาณสฺส ปญฺญาปนาย เหตุ เจว ปจฺจโย จฯ จกฺขุทฺวาเร จกฺขุปสาโท เจว รูปารมฺมณญฺจ รูปํ, สมฺปยุตฺตา ตโย ขนฺธา นามํฯ ตํ นามรูปํ จกฺขุวิญฺญาณสฺส ปญฺญาปนาย เหตุ เจว ปจฺจโย จฯ เอเสว นโย เสสวิญฺญาเณสุฯ

[87] กถํ ปน, ภนฺเตติ อิทํ กิตฺตเกน นุ โขติ วฏฺฏํ ปุจฺฉนฺโต เอวมาหฯ สกฺกายทิฏฺฐิ น โหตีติ อิทํ วิวฏฺฏํ ปุจฺฉนฺโต เอวมาหฯ

[88] อยํ รูเป อสฺสาโทติ อิมินา ปริญฺญาปฏิเวโธ เจว ทุกฺขสจฺจญฺจ กถิตํฯ อยํ รูเป อาทีนโวติ อิมินา ปหานปฏิเวโธ เจว สมุทยสจฺจญฺจฯ อิทํ รูเป นิสฺสรณนฺติ อิมินา สจฺฉิกิริยาปฏิเวโธ เจว นิโรธสจฺจญฺจฯ เย อิเมสุ ตีสุ ฐาเนสุ สมฺมาทิฏฺฐิอาทโย ธมฺมา, อยํ ภาวนาปฏิเวโธ มคฺคสจฺจํฯ เสสปเทสุปิ เอเสว นโยฯ

[89] พหิทฺธาติ ปรสฺส สวิญฺญาณเก กาเยฯ สพฺพนิมิตฺเตสูติ อิมินา ปน อนินฺทฺริยพทฺธมฺปิ สงฺคณฺหาติฯ ‘‘สวิญฺญาณเก กาเย’’ติ วจเนน วา อตฺตโน จ ปรสฺส จ กาโย คหิโตว, พหิทฺธา จ สพฺพนิมิตฺตคฺคหเณน อนินฺทฺริยพทฺธํ คณฺหาติฯ

[90] อนตฺตกตานีติ อนตฺตนิ ฐตฺวา กตานิฯ กมตฺตานํ ผุสิสฺสนฺตีติ กตรสฺมิํ อตฺตนิ ฐตฺวา วิปากํ ทสฺเสนฺตีติ สสฺสตทสฺสนํ โอกฺกมนฺโต เอวมาหฯ ตณฺหาธิปเตยฺเยนาติ ตณฺหาเชฏฺฐเกนฯ ตตฺร ตตฺราติ เตสุ เตสุ ธมฺเมสุฯ สฏฺฐิมตฺตานนฺติ อิเม ภิกฺขู ปกติกมฺมฏฺฐานํ ชหิตฺวา อญฺญํ นวกมฺมฏฺฐานํ สมฺมสนฺตา ปลฺลงฺกํ อภินฺทิตฺวา ตสฺมิํเยว อาสเน อรหตฺตํ ปาปุณิํสุฯ เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานเมวาติฯ

ปปญฺจสูทนิยา มชฺฌิมนิกายฏฺฐกถาย

มหาปุณฺณมสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

10. จูฬปุณฺณมสุตฺตวณฺณนา

[91] เอวํ เม สุตนฺติ จูฬปุณฺณมสุตฺตํฯ ตตฺถ ตุณฺหีภูตํ ตุณฺหีภูตนฺติ ยํ ยํ ทิสํ อนุวิโลเกติ, ตตฺถ ตตฺถ ตุณฺหีภูตเมวฯ อนุวิโลเกตฺวาติ ปญฺจปสาทปฏิมณฺฑิตานิ อกฺขีนิ อุมฺมีเลตฺวา ตโต ตโต วิโลเกตฺวา อนฺตมโส หตฺถกุกฺกุจฺจปาทกุกฺกุจฺจานมฺปิ อภาวํ ทิสฺวาฯ อสปฺปุริโสติ ปาปปุริโสฯ โน เหตํ, ภนฺเตติ ยสฺมา อนฺโธ อนฺธํ วิย โส ตํ ชานิตุํ น สกฺโกติ, ตสฺมา เอวมาหํสุฯ เอเตเนว นเยน อิโต ปเรสุปิ วาเรสุ อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ อสฺสทฺธสมนฺนาคโตติ ปาปธมฺมสมนฺนาคโตฯ อสปฺปุริสภตฺตีติ อสปฺปุริสเสวโนฯ อสปฺปุริสจินฺตีติ อสปฺปุริสจินฺตาย จินฺตโกฯ อสปฺปุริสมนฺตีติ อสปฺปุริสมนฺตนํ มนฺเตตาฯ อสปฺปุริสวาโจติ อสปฺปุริสวาจํ ภาสิตาฯ อสปฺปุริสกมฺมนฺโตติ อสปฺปุริสกมฺมานํ กตฺตาฯ อสปฺปุริสทิฏฺฐีติ อสปฺปุริสทิฏฺฐิยา สมนฺนาคโตฯ อสปฺปุริสทานนฺติ อสปฺปุริเสหิ ทาตพฺพํ ทานํฯ ตฺยาสฺส มิตฺตาติ เต อสฺส มิตฺตาฯ อตฺตพฺยาพาธายปิ เจเตตีติ ปาณํ หนิสฺสามิ, อทินฺนํ อาทิยิสฺสามิ, มิจฺฉา จริสฺสามิ, ทส อกุสลกมฺมปเถ สมาทาย วตฺติสฺสามีติ เอวํ อตฺตโน ทุกฺขตฺถาย จินฺเตติฯ ปรพฺยาพาธายาติ ยถา อสุโก อสุกํ ปาณํ หนฺติ, อสุกสฺส สนฺตกํ อทินฺนํ อาทิยติ, ทส อกุสลกมฺมปเถ สมาทาย วตฺตติ, เอวํ นํ อาณาเปสฺสามีติ เอวํ ปรสฺส ทุกฺขตฺถาย จินฺเตติฯ อุภยพฺยาพาธายาติ อหํ อสุกญฺจ อสุกญฺจ คเหตฺวา ทส อกุสลกมฺมปเถ สมาทาย วตฺติสฺสามีติ เอวํ อุภยทุกฺขตฺถาย จินฺเตตีติฯ

อตฺตพฺยาพาธายปิ มนฺเตตีติอาทีสุ อหํ ทส อกุสลกมฺมปเถ สมาทาย วตฺติสฺสามีติ มนฺเตนฺโต อตฺตพฺยาพาธาย มนฺเตติ นามฯ อสุกํ ทส อกุสลกมฺมปเถ สมาทเปสฺสามีติ มนฺเตนฺโต ปรพฺยาพาธาย มนฺเตติ นามฯ อญฺเญน สทฺธิํ – ‘‘มยํ อุโภปิ เอกโต หุตฺวา ทส อกุสลกมฺมปเถ สมาทาย วตฺติสฺสามา’’ติ มนฺเตนฺโต อุภยพฺยาพาธาย มนฺเตติ นามฯ

อสกฺกจฺจํ ทานํ เทตีติ เทยฺยธมฺมมฺปิ ปุคฺคลมฺปิ น สกฺกโรติฯ เทยฺยธมฺมํ น สกฺกโรติ นาม อุตฺตณฺฑุลาทิโทสสมนฺนาคตํ อาหารํ เทติ, น ปสนฺนํ กโรติฯ ปุคฺคลํ น สกฺกโรติ นาม นิสีทนฏฺฐานํ อสมฺมชฺชิตฺวา ยตฺถ วา ตตฺถ วา นิสีทาเปตฺวา ยํ วา ตํ วา อาธารกํ ฐเปตฺวา ทานํ เทติฯ อสหตฺถาติ อตฺตโน หตฺเถน, น เทติ, ทาสกมฺมการาทีหิ ทาเปติฯ อจิตฺติกตฺวาติ เหฏฺฐา วุตฺตนเยน เทยฺยธมฺเมปิ ปุคฺคเลปิ น จิตฺตีการํ กตฺวา เทติฯ อปวิทฺธนฺติ ฉฑฺเฑตุกาโม หุตฺวา วมฺมิเก อุรคํ ปกฺขิปนฺโต วิย เทติฯ อนาคมนทิฏฺฐิโกติ โน ผลปาฏิกงฺขี หุตฺวา เทติฯ