6. อาเนญฺชสปฺปายสุตฺตวณฺณนา

[66] เอวํ เม สุตนฺติ อาเนญฺชสปฺปายสุตฺตํฯ ตตฺถ อนิจฺจาติ หุตฺวา อภาวฏฺเฐน อนิจฺจาฯ กามาติ วตฺถุกามาปิ กิเลสกามาปิฯ ตุจฺฉาติ นิจฺจสารธุวสารอตฺตสารวิรหิตตฺตา ริตฺตา, น ปน นตฺถีติ คเหตพฺพาฯ น หิ ตุจฺฉมุฏฺฐีติ วุตฺเต มุฏฺฐิ นาม นตฺถีติ วุตฺตํ โหติฯ ยสฺส ปน อพฺภนฺตเร กิญฺจิ นตฺถิ, โส วุจฺจติ ตุจฺโฉฯ มุสาติ นาสนกาฯ โมสธมฺมาติ นสฺสนสภาวา, เขตฺตํ วิย วตฺถุ วิย หิรญฺญสุวณฺณํ วิย จ น ปญฺญายิตฺถ, กติปาเหเนว สุปินเก ทิฏฺฐา วิย นสฺสนฺติ น ปญฺญายนฺติฯ เตน วุตฺตํ ‘‘โมสธมฺมา’’ติ, มายากตเมตนฺติ ยถา มายาย อุทกํ มณีติ กตฺวา ทสฺสิตํ, พทริปณฺณํ กหาปโณติ กตฺวา ทสฺสิตํ, อญฺญํ วา ปน เอวรูปํ ทสฺสนูปจาเร ฐิตสฺเสว ตถา ปญฺญายติ, อุปจาราติกฺกมโต ปฏฺฐาย ปากติกเมว ปญฺญายติฯ เอวํ กามาปิ อิตฺตรปจฺจุปฏฺฐานฏฺเฐน ‘‘มายากต’’นฺติ วุตฺตาฯ ยถา จ มายากาโร อุทกาทีนิ มณิอาทีนํ วเสน ทสฺเสนฺโต วญฺเจติ, เอวํ กามาปิ อนิจฺจาทีนิ นิจฺจาทิสภาวํ ทสฺเสนฺตา วญฺเจนฺตีติ วญฺจนกฏฺเฐนปิ ‘‘มายากต’’นฺติ วุตฺตาฯ พาลลาปนนฺติ มยฺหํ ปุตฺโต, มยฺหํ ธีตา, มยฺหํ หิรญฺญํ มยฺหํ สุวณฺณนฺติ เอวํ พาลานํ ลาปนโต พาลลาปนํฯ ทิฏฺฐธมฺมิกา กามาติ มานุสกา ปญฺจ กามคุณาฯ สมฺปรายิกาติ เต ฐเปตฺวา อวเสสาฯ ทิฏฺฐธมฺมิกาฯ กามสญฺญาติ มานุสเก กาเม อารพฺภ อุปฺปนฺนสญฺญาฯ อุภยเมตํ มารเธยฺยนฺติ เอเต กามา จ กามสญฺญา จ อุภยมฺปิ มารเธยฺยํฯ เยหิ อุภยเมตํ คหิตํ, เตสญฺหิ อุปริ มาโร วสํ วตฺเตติฯ ตํ สนฺธาย ‘‘อุภยเมตํ มารเธยฺย’’นฺติ วุตฺตํฯ

มารสฺเสส วิสโยติอาทีสุปิ ยถา โจฬสฺส วิสโย โจฬวิสโย, ปณฺฑสฺส วิสโย ปณฺฑวิสโย, สํวรานํ วิสโย สํวรวิสโยติ ปวตฺตนฏฺฐานํ วิสโยติ วุจฺจติ, เอวํ เยหิ เอเต กามา คหิตา, เตสํ อุปริ มาโร วสํ วตฺเตติฯ ตํ สนฺธาย มารสฺเสส วิสโยติ วุตฺตํฯ ปญฺจ ปน กามคุเณ นิวาปพีชํ วิย วิปฺปกิรนฺโต มาโร คจฺฉติฯ เยหิ ปน เต คหิตา, เตสํ อุปริ มาโร วสํ วตฺเตติฯ ตํ สนฺธาย มารสฺเสส นิวาโปติ วุตฺตํฯ

ยถา จ ยตฺถ หตฺถิอาทโย วสํ วตฺเตนฺติ, โส หตฺถิโคจโร อสฺสโคจโร อชโคจโรติ วุจฺจติ, เอวํ เยหิ เอเต กามา คหิตา, เตสุ มาโร วสํ วตฺเตติฯ ตํ สนฺธาย มารสฺเสส โคจโรติ วุตฺตํฯ

เอตฺถาติ เอเตสุ กาเมสุฯ มานสาติ จิตฺตสมฺภูตาฯ ตตฺถ สิยา – ทุวิเธ ตาว กาเม อารพฺภ อภิชฺฌานลกฺขณา อภิชฺฌา, กรณุตฺตริยลกฺขโณ สารมฺโภ จ อุปฺปชฺชตุ, พฺยาปาโท กถํ อุปฺปชฺชตีติ? มมายิเต วตฺถุสฺมิํ อจฺฉินฺเนปิ โสจนฺติ, อจฺฉิชฺชนฺเตปิ โสจนฺติ, อจฺฉินฺนสงฺกิโนปิ โสจนฺติ, โย เอวรูโป จิตฺตสฺส อาฆาโตติ เอวํ อุปฺปชฺชติฯ เตว อริยสาวกสฺสาติ เต อริยสาวกสฺสฯ วกาโร อาคมสนฺธิมตฺตํ โหติฯ อิธ มนุสิกฺขโตติ อิมสฺมิํ สาสเน สิกฺขนฺตสฺส เต ตโยปิ กิเลสา อนฺตรายกรา โหนฺติฯ อภิภุยฺย โลกนฺติ กามโลกํ อภิภวิตฺวาฯ อธิฏฺฐาย มนสาติ ฌานารมฺมณจิตฺเตน อธิฏฺฐหิตฺวาฯ อปริตฺตนฺติ กามาวจรจิตฺตํ ปริตฺตํ นาม, ตสฺส ปฏิกฺเขเปน มหคฺคตํ อปริตฺตํ นามฯ ปมาณนฺติปิ กามาวจรเมว, รูปาวจรํ อรูปาวจรํ อปฺปมาณํฯ สุภาวิตนฺติ ปน เอตํ กามาวจราทีนํ นามํ น โหติ, โลกุตฺตรสฺเสเวตํ นามํฯ ตสฺมา เอตสฺส วเสน อปริตฺตํ อปฺปมาณํ สุภาวิตนฺติ สพฺพํ โลกุตฺตรเมว วฏฺฏติฯ

ตพฺพหุลวิหาริโนติ กามปฏิพาหเนน ตเมว ปฏิปทํ พหุลํ กตฺวา วิหรนฺตสฺสฯ อายตเน จิตฺตํ ปสีทตีติ การเณ จิตฺตํ ปสีทติฯ กิํ ปเนตฺถ การณํ? อรหตฺตํ วา, อรหตฺตสฺส วิปสฺสนํ วา, จตุตฺถชฺฌานํ วา, จตุตฺถชฺฌานสฺส อุปจารํ วาฯ สมฺปสาเท สตีติ เอตฺถ ทุวิโธ สมฺปสาโท อธิโมกฺขสมฺปสาโท จ ปฏิลาภสมฺปสาโท จฯ อรหตฺตสฺส หิ วิปสฺสนํ ปฏฺฐเปตฺวา วิหรโต มหาภูตาทีสุ อุปฏฺฐหนฺเตสุ เยนิเม นีหาเรน มหาภูตา อุปฏฺฐหนฺติ, อุปาทารูปา อุปฏฺฐหนฺติ นามรูปา อุปฏฺฐหนฺติ, ปจฺจยา สพฺพถา อุปฏฺฐหนฺติ, ลกฺขณารมฺมณา วิปสฺสนา อุปฏฺฐหติ, อชฺเชว อรหตฺตํ คณฺหิสฺสามีติ อปฺปฏิลทฺเธเยว อาสา สนฺติฏฺฐติ, อธิโมกฺขํ ปฏิลภติฯ

ตติยชฺฌานํ วา ปาทกํ กตฺวา จตุตฺถชฺฌานตฺถาย กสิณปริกมฺมํ กโรนฺตสฺส นีวรณวิกฺขมฺภนาทีนิ สมนุปสฺสโต เยนิเม นีหาเรน นีวรณา วิกฺขมฺภนฺติ, กิเลสา สนฺนิสีทนฺติ, สติ สนฺติฏฺฐติ, สงฺขารคตํ วา วิภูตํ ปากฏํ หุตฺวา ทิพฺพจกฺขุกสฺส ปรโลโก วิย อุปฏฺฐาติ , จิตฺตุปฺปาโท เลปปิณฺเฑ ลคฺคมาโน วิย อุปจาเรน สมาธิยติ, อชฺเชว จตุตฺถชฺฌานํ นิพฺพตฺเตสฺสามีติ อปฏิลทฺเธเยว อาสา สนฺติฏฺฐติ, อธิโมกฺขํ ปฏิลภติ ฯ อยํ อธิโมกฺขสมฺปสาโท นามฯ ตสฺมิํ สมฺปสาเท สติฯ โย ปน อรหตฺตํ วา ปฏิลภติ จตุตฺถชฺฌานํ วา, ตสฺส จิตฺตํ วิปฺปสนฺนํ โหติเยวฯ อิธ ปน ‘‘อายตเน จิตฺตํ ปสีทตี’’ติ วจนโต อรหตฺตวิปสฺสนาย เจว จตุตฺถชฺฌานูปจารสฺส จ ปฏิลาโภ ปฏิลาภสมฺปสาโทติ เวทิตพฺโพฯ วิปสฺสนา หิ ปญฺญาย อธิมุจฺจนสฺส การณํ, อุปจารํ อาเนญฺชสมาปตฺติยาฯ

เอตรหิ วา อาเนญฺชํ สมาปชฺชติฯ ปญฺญาย วา อธิมุจฺจตีติ เอตฺถ เอตรหิ วา ปญฺญาย อธิมุจฺจติ, อาเนญฺชํ วา สมาปชฺชตีติ เอวํ ปทปริวตฺตนํ กตฺวา อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ อิทญฺหิ วุตฺตํ โหติ – ตสฺมิํ สมฺปสาเท สติ เอตรหิ วา ปญฺญาย อธิมุจฺจติ, อรหตฺตํ สจฺฉิกโรตีติ อตฺโถฯ ตํ อนภิสมฺภุณนฺโต อาเนญฺชํ วา สมาปชฺชติ, อถ วา ปญฺญาย วา อธิมุจฺจตีติ อรหตฺตมคฺคํ ภาเวติ, ตํ อนภิสมฺภุณนฺโต อาเนญฺชํ วา สมาปชฺชติฯ อรหตฺตมคฺคํ ภาเวตุํ อสกฺโกนฺโต เอตรหิ จตุสจฺจํ วา สจฺฉิกโรติฯ ตํ อนภิสมฺภุณนฺโต อาเนญฺชํ วา สมาปชฺชตีติฯ

ตตฺรายํ นโย – อิธ ภิกฺขุ ตติยชฺฌานํ ปาทกํ กตฺวา จตุตฺถชฺฌานสฺส กสิณปริกมฺมํ กโรติฯ ตสฺส นีวรณา วิกฺขมฺภนฺติ, สติ สนฺติฏฺฐติ, อุปจาเรน จิตฺตํ สมาธิยติฯ โส รูปารูปํ ปริคณฺหาติ, ปจฺจยํ ปริคฺคณฺหาติ, ลกฺขณารมฺมณิกํ วิปสฺสนํ ววตฺถเปติ, ตสฺส เอวํ โหติ – ‘‘อุปจาเรน เม ฌานํ วิเสสภาคิยํ ภเวยฺย, ติฏฺฐตุ วิเสสภาคิยตา, นิพฺเพธภาคิยํ นํ กริสฺสามี’’ติ วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา อรหตฺตํ สจฺฉิกโรติฯ เอตฺตเกนสฺส กิจฺจํ กตํ นาม โหติฯ อรหตฺตํ สจฺฉิกาตุํ อสกฺโกนฺโต ปน ตโต โอสกฺกิตมานโส อนฺตรา น ติฏฺฐติ, จตุตฺถชฺฌานํ สมาปชฺชติเยวฯ ยถา กิํ? ยถา ปุริโส ‘‘วนมหิํสํ ฆาเตสฺสามี’’ติ สตฺติํ คเหตฺวา อนุพนฺธนฺโต สเจ ตํ ฆาเตติ, สกลคามวาสิโน โตเสสฺสติ, อสกฺโกนฺโต ปน อนฺตรามคฺเค สสโคธาทโย ขุทฺทกมิเค ฆาเตตฺวา กาชํ ปูเรตฺวา เอติเยวฯ

ตตฺถ ปุริสสฺส สตฺติํ คเหตฺวา วนมหิํสานุพนฺธนํ วิย อิมสฺส ภิกฺขุโน ตติยชฺฌานํ ปาทกํ กตฺวา จตุตฺถชฺฌานสฺส ปริกมฺมกรณํ, วนมหิํสฆาตนํ วิย – ‘‘นีวรณวิกฺขมฺภนาทีนิ สมนุปสฺสโต วิเสสภาคิยํ ภเวยฺย, ติฏฺฐตุ วิเสสภาคิยตา, นิพฺเพธภาคิยํ นํ กริสฺสามี’’ติ วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา อรหตฺตสฺส สจฺฉิกรณํ, มหิํสํ ฆาเตตุํ อสกฺโกนฺตสฺส อนฺตรามคฺเค สสโคธาทโย ขุทฺทกมิเค ฆาเตตฺวา กาชํ ปูเรตฺวา คมนํ วิย อรหตฺตํ สจฺฉิกาตุํ อสกฺโกนฺตสฺส, ตโต โอสกฺกิตฺวา จตุตฺถชฺฌานสมาปชฺชนํ เวทิตพฺพํฯ มคฺคภาวนา จตุสจฺจสจฺฉิกิริยาโยชนาสุปิ เอเสว นโยฯ

อิทานิ อรหตฺตํ สจฺฉิกาตุํ อสกฺโกนฺตสฺส นิพฺพตฺตฏฺฐานํ ทสฺเสนฺโต กายสฺส เภทาติอาทิมาหฯ ตตฺถ ยนฺติ เยน การเณน ตํ สํวตฺตนิกํ วิญฺญาณํ อสฺส อาเนญฺชูปคํ, ตํ การณํ วิชฺชตีติ อตฺโถฯ เอตฺถ จ ตํสํวตฺตนิกนฺติ ตสฺส ภิกฺขุโน สํวตฺตนิกํฯ เยน วิปากวิญฺญาเณน โส ภิกฺขุ สํวตฺตติ นิพฺพตฺตติ, ตํ วิญฺญาณํฯ อาเนญฺชูปคนฺติ กุสลาเนญฺชสภาวูปคตํ อสฺส, ตาทิสเมว ภเวยฺยาติ อตฺโถฯ เกจิ กุสลวิญฺญาณํ วทนฺติฯ ยํ ตสฺส ภิกฺขุโน สํวตฺตนิกํ อุปปตฺติเหตุภูตํ กุสลวิญฺญาณํ อาเนญฺชูปคตํ อสฺส, วิปากกาเลปิ ตนฺนามกเมว อสฺสาติ อตฺโถฯ โส ปนายมตฺโถ – ‘‘ปุญฺญํ เจ สงฺขารํ อภิสงฺขโรติ, ปุญฺญูปคํ โหติ วิญฺญาณํฯ อปุญฺญํ เจ สงฺขารํ อภิสงฺขาโรติ, อปุญฺญุปคํ โหติ วิญฺญาณํฯ อาเนญฺชํ เจ สงฺขารํ อภิสงฺขโรติ, อาเนญฺชูปคํ โหติ วิญฺญาณ’’นฺติ (สํ. นิ. 2.51) อิมินา นเยน เวทิตพฺโพฯ อาเนญฺชสปฺปายาติ อาเนญฺชสฺส จตุตฺถชฺฌานสฺส สปฺปายาฯ น เกวลญฺจ สา อาเนญฺชสฺเสว, อุปริ อรหตฺตสฺสาปิ สปฺปายาว อุปการภูตาเยวาติ เวทิตพฺพาฯ อิติ อิมสฺมิํ ปฐมกอาเนญฺเช สมาธิวเสน โอสกฺกนา กถิตาฯ

[67] อิติ ปฏิสญฺจิกฺขตีติ จตุตฺถชฺฌานํ ปตฺวา เอวํ ปฏิสญฺจิกฺขติฯ อยญฺหิ ภิกฺขุ เหฏฺฐิเมน ภิกฺขุนา ปญฺญวนฺตตโร ตสฺส จ ภิกฺขุโน อตฺตโน จาติ ทฺวินฺนมฺปิ กมฺมฏฺฐานํ เอกโต กตฺวา สมฺมสติฯ ตพฺพหุลวิหาริโนติ รูปปฏิพาหเนน ตเมว ปฏิปทํ พหุลํ กตฺวา วิหรนฺตสฺสฯ

อาเนญฺชํ สมาปชฺชตีติ อากาสานญฺจายตานาเนญฺชํ สมาปชฺชติฯ เสสํ ปุริมสทิสเมวฯ ยถา จ อิธ, เอวํ สพฺพตฺถ วิเสสมตฺตเมว ปน วกฺขามฯ อิติ อิมสฺมิํ ทุติยอาเนญฺเช วิปสฺสนาวเสน โอสกฺกนา กถิตา, ‘‘ยํกิญฺจิ รูป’’นฺติ เอวํ วิปสฺสนามคฺคํ ทสฺเสนฺเตน กถิตาติ อตฺโถฯ

อิติ ปฏิสญฺจิกฺขตีติ อากาสานญฺจายตนํ ปตฺวา เอวํ ปฏิสญฺจิกฺขติฯ อยญฺหิ เหฏฺฐา ทฺวีหิ ภิกฺขูหิ ปญฺญวนฺตตโร เตสญฺจ ภิกฺขูนํ อตฺตโน จาติ ติณฺณมฺปิ กมฺมฏฺฐานํ เอกโต กตฺวา สมฺมสติฯ อุภยเมตํ อนิจฺจนฺติ เอตฺถ อฏฺฐ เอเกกโกฏฺฐาสา ทิฏฺฐธมฺมิกสมฺปรายิกวเสน ปน สงฺขิปิตฺวา อุภยนฺติ วุตฺตํฯ นาลํ อภินนฺทิตุนฺติ ตณฺหาทิฏฺฐิวเสน อภินนฺทิตุํ น ยุตฺตํฯ เสสปททฺวเยปิ เอเสว นโยฯ ตพฺพหุลวิหาริโนติ กามปฏิพาหเนน จ รูปปฏิพาหเนน จ ตเมว ปฏิปทํ พหุลํ กตฺวา วิหรนฺตสฺสฯ อาเนญฺชํ สมาปชฺชตีติ วิญฺญาณญฺจายตนาเนญฺชํ สมาปชฺชติฯ อิมสฺมิํ ตติยอาเนญฺเช วิปสฺสนาวเสน โอสกฺกนา กถิตาฯ

[68] อิติ ปฏิสญฺจิกฺขตีติ วิญฺญาณญฺจายตนํ ปตฺวา เอวํ ปฏิสญฺจิกฺขติฯ อยญฺหิ เหฏฺฐา ตีหิ ภิกฺขูหิ ปญฺญวนฺตตโร เตสญฺจ ภิกฺขูนํ อตฺตโน จาติ จตุนฺนมฺปิ กมฺมฏฺฐานํ เอกโต กตฺวา สมฺมสติฯ ยตฺเถตา อปริเสสา นิรุชฺฌนฺตีติ ยํ อากิญฺจญฺญายตนํ ปตฺวา เอตา เหฏฺฐา วุตฺตา สพฺพสญฺญา นิรุชฺฌนฺติฯ เอตํ สนฺตํ เอตํ ปณีตนฺติ เอตํ องฺคสนฺตตาย อารมฺมณสนฺตตาย จ สนฺตํ, อตปฺปกฏฺเฐน ปณีตํฯ ตพฺพหุลวิหาริโนติ ตาสํ สญฺญานํ ปฏิพาหเนน ตเมว ปฏิปทํ พหุลํ กตฺวา วิหรนฺตสฺสฯ อิมสฺมิํ ปฐมากิญฺจญฺญายตเน สมาธิวเสน โอสกฺกนา กถิตาฯ

อิติ ปฏิสญฺจิกฺขตีติ วิญฺญาณญฺจายตนเมว ปตฺวา เอวํ ปฏิสญฺจิกฺขติฯ อยญฺหิ เหฏฺฐา จตูหิ ภิกฺขูหิ ปญฺญวนฺตตโร เตสญฺจ ภิกฺขูนํ อตฺตโน จาติ ปญฺจนฺนมฺปิ กมฺมฏฺฐานํ เอกโต กตฺวา สมฺมสติฯ อตฺเตน วา อตฺตนิเยน วาติ อหํ มมาติ คเหตพฺเพน สุญฺญํ ตุจฺฉํ ริตฺตํฯ เอวเมตฺถ ทฺวิโกฏิกา สุญฺญตา ทสฺสิตาฯ ตพฺพหุลวิหาริโนติ เหฏฺฐา วุตฺตปฏิปทญฺจ อิมญฺจ สุญฺญตปฏิปทํ พหุลํ กตฺวา วิหรนฺตสฺสฯ อิมสฺมิํ ทุติยากิญฺจญฺญายตเน วิปสฺสนาวเสน โอสกฺกนา กถิตาฯ

[70] อิติ ปฏิสญฺจิกฺขตีติ วิญฺญาณญฺจายตนเมว ปตฺวา เอวํ ปฏิสญฺจิกฺขติฯ อยญฺหิ เหฏฺฐา ปญฺจหิ ภิกฺขูหิ ปญฺญวนฺตตโร เตสญฺจ ภิกฺขูนํ อตฺตโน จาติ ฉนฺนมฺปิ กมฺมฏฺฐานํ เอกโต กตฺวา สมฺมสติฯ นาหํ กฺวจนิ กสฺสจิ กิญฺจนตสฺมิํ, น จ มม กฺวจนิ กิสฺมิญฺจิ กิญฺจนํ นตฺถีติ เอตฺถ ปน จตุโกฏิกา สุญฺญตา กถิตาฯ กถํ? อยญฺหิ นาหํ กฺวจนีติ กฺวจิ อตฺตานํ น ปสฺสติ, กสฺสจิ กิญฺจนตสฺมินฺติ อตฺตโน อตฺตานํ กสฺสจิ ปรสฺส กิญฺจนภาเว อุปเนตพฺพํ น ปสฺสติ, อตฺตโน ภาติฏฺฐาเน ภาตรํ สหายฏฺฐาเน สหายํ ปริกฺขารฏฺฐาเน วา ปริกฺขารํ มญฺญิตฺวา อุปคนฺตฺวา อุปเนตพฺพํ น ปสฺสตีติ อตฺโถฯ น จ มม กฺวจนีติ เอตฺถ มม – สทฺทํ ตาว ฐเปตฺวา น จ กฺวจนิ ปรสฺส จ อตฺตานํ กฺวจิ น ปสฺสตีติ อยมตฺโถฯ อิทานิ มม – สทฺทํ อาหริตฺวา มม กิสฺมิญฺจิ กิญฺจนํ นตฺถีติ โส ปรสฺส อตฺตา มม กิสฺมิญฺจิ กิญฺจนภาเว อตฺถีติ น ปสฺสติฯ อตฺตโน ภาติฏฺฐาเน ภาตรํ สหายฏฺฐาเน สหายํ ปริกฺขารฏฺฐาเน วา ปริกฺขารนฺติ กิสฺมิญฺจิ ฐาเน ปรสฺส อตฺตานํ อิมินา กิญฺจนภาเวน อุปเนตพฺพํ น ปสฺสตีติ อตฺโถฯ เอวมยํ ยสฺมา เนว กตฺถจิ อตฺตานํ ปสฺสติ, น ตํ ปรสฺส กิญฺจนภาเว อุปเนตพฺพํ ปสฺสติ, น ปรสฺส อตฺตานํ ปสฺสติ, น ปรสฺส อตฺตานํ อตฺตโน กิญฺจนภาเว อุปเนตพฺพํ ปสฺสติ, ตสฺมา อยํ สุญฺญตา จตุโกฏิกาติ เวทิตพฺพาฯ ตพฺพหุลวิหาริโนติ เหฏฺฐา วุตฺตปฺปฏิปทํ อิมํ จตุโกฏิสุญฺญตญฺจ พหุลํ กตฺวา วิหรนฺตสฺสฯ อิมสฺมิํ ตติยากิญฺจญฺญายตเนปิ วิปสฺสนาวเสเนว โอสกฺกนา กถิตาฯ

อิติ ปฏิสญฺจิกฺขตีติ อากิญฺจญฺญายตนํ ปตฺวา เอวํ ปฏิสญฺจิกฺขติฯ อยญฺหิ เหฏฺฐา ฉหิ ภิกฺขูหิ ปญฺญวนฺตตโร เตสญฺจ ภิกฺขูนํ อตฺตโน จาติ สตฺตนฺนมฺปิ กมฺมฏฺฐานํ เอกโต กตฺวา สมฺมสติฯ ยตฺเถตา อปริเสสา นิรุชฺฌนฺตีติ ยํ เนวสญฺญานาสญฺญายตนํ ปตฺวา เอตฺถ เอตา เหฏฺฐา วุตฺตา สพฺพสญฺญา นิรุชฺฌนฺติฯ ตพฺพหุลวิหาริโนติ ตาสํ สญฺญานํ ปฏิพาหเนน ตเมว ปฏิปทํ พหุลํ กตฺวา วิหรนฺตสฺสฯ อิมสฺมิํ เนวสญฺญานาสญฺญายตเน สมาธิวเสน โอสกฺกนา กถิตาฯ

[71] โน จสฺส โน จ เม สิยาติ สเจ มยฺหํ ปุพฺเพ ปญฺจวิธํ กมฺมวฏฺฏํ น อายูหิตํ อสฺส, ยํ เม อิทํ เอตรหิ เอวํ ปญฺจวิธํ วิปากวฏฺฏํ เอตํ เม น สิยา นปฺปวตฺเตยฺยาติ อตฺโถฯ น ภวิสฺสตีติ สเจ เอตรหิ ปญฺจวิธํ กมฺมวฏฺฏํ อายูหิตํ น ภวิสฺสติฯ น เม ภวิสฺสตีติ ตสฺมิํ อสติ อนาคเต เม ปญฺจวิธํ วิปากวฏฺฏํ น ภวิสฺสติฯ ยทตฺถิ ยํ ภูตํ ตํ ปชหามีติ ยํ อตฺถิ ยํ ภูตํ เอตรหิ ขนฺธปญฺจกํ, ตํ ปชหามิฯ เอวํ อุเปกฺขํ ปฏิลภตีติ โส ภิกฺขุ เอวํ วิปสฺสนุเปกฺขํ ลภตีติ อตฺโถฯ

ปรินิพฺพาเยยฺย นุ โข โส, ภนฺเต, ภิกฺขุ น วา ปรินิพฺพาเยยฺยาติ กิํ ปุจฺฉามีติ ปุจฺฉติ, ตติยชฺฌานํ ปาทกํ กตฺวา ฐิตสฺส อรหตฺตมฺปิ โอสกฺกนาปิ ปฏิปทาปิ ปฏิสนฺธิปิ กถิตา, ตถา จตุตฺถชฺฌานาทีนิ ปาทกานิ กตฺวา ฐิตานํ, เนวสญฺญานาสญฺญายตนํ ปาทกํ กตฺวา ฐิตสฺส น กิญฺจิ กถิตํ, ตํ ปุจฺฉามีติ ปุจฺฉติฯ อเปตฺถาติ อปิ เอตฺถฯ โส ตํ อุเปกฺขํ อภินนฺทตีติ โส ตํ วิปสฺสนุเปกฺขํ ตณฺหาทิฏฺฐิอภินนฺทนาหิ อภินนฺทติฯ เสสปททฺวเยปิ เอเสว นโยฯ ตนฺนิสฺสิตํ โหติ วิญฺญาณนฺติ วิญฺญาณํ วิปสฺสนานิสฺสิตํ โหติฯ ตทุปาทานนฺติ ยํ นิกนฺติวิญฺญาณํ, ตํ ตสฺส อุปาทานํ นาม คหณํ นาม โหติฯ สอุปาทาโนติ สคหโณฯ น ปรินิพฺพายตีติ วิปสฺสนาย สาลโย ภิกฺขุ มม สาสเน น ปรินิพฺพายติฯ โย ปน วิหารปริเวณอุปฏฺฐากาทีสุ สาลโย, ตสฺมิํ วตฺตพฺพเมว นตฺถีติ ทสฺเสติฯ กหํ ปนาติ? กตฺถ ปน? อุปาทิยมาโน อุปาทิยตีติ ปฏิสนฺธิํ คณฺหมาโน คณฺหาติฯ อุปาทานเสฏฺฐํ กิร โส, ภนฺเตติ, ภนฺเต, โส กิร ภิกฺขุ คเหตพฺพฏฺฐานํ เสฏฺฐํ อุตฺตมํ ภวํ อุปาทิยติ, เสฏฺฐภเว ปฏิสนฺธิํ คณฺหาตีติ อตฺโถฯ อิมินา ตสฺส ภิกฺขุโน ปฏิสนฺธิ กถิตาฯ อิทานิสฺส อรหตฺตํ กเถตุํ อิธานนฺทาติอาทิมาหฯ

[73] นิสฺสาย นิสฺสายาติ ตํ ตํ สมาปตฺติํ นิสฺสายฯ โอฆสฺส นิตฺถรณา อกฺขาตาติ โอฆตรณํ กถิตํ, ตติยชฺฌานํ ปาทกํ กตฺวา ฐิตภิกฺขุโน โอฆนิตฺถรณา กถิตา…เป.… เนวสญฺญานาสญฺญายตนํ ปาทกํ กตฺวา ฐิตภิกฺขุโน โอฆนิตฺถรณา กถิตาติ วทติฯ

กตโม ปน, ภนฺเต, อริโย วิโมกฺโขติ อิธ กิํ ปุจฺฉติ? สมาปตฺติํ ตาว ปทฏฺฐานํ กตฺวา วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา อรหตฺตํ คณฺหนฺโต ภิกฺขุ นาวํ วา อุฬุมฺปาทีนิ วา นิสฺสาย มโหฆํ ตริตฺวา ปารํ คจฺฉนฺโต วิย น กิลมติฯ สุกฺขวิปสฺสโก ปน ปกิณฺณกสงฺขาเร สมฺมสิตฺวา อรหตฺตํ คณฺหนฺโต พาหุพเลน โสตํ ฉินฺทิตฺวา ปารํ คจฺฉนฺโต วิย กิลมติฯ อิติ อิมสฺส สุกฺขวิปสฺสกสฺส อรหตฺตํ ปุจฺฉามีติ ปุจฺฉติฯ อริยสาวโกติ สุกฺขวิปสฺสโก อริยสาวโกฯ อยญฺหิ เหฏฺฐา อฏฺฐหิ ภิกฺขูหิ ปญฺญวนฺตตโร เตสญฺจ ภิกฺขูนํ อตฺตโน จาติ นวนฺนมฺปิ กมฺมฏฺฐานํ เอกโต กตฺวา สมฺมสติฯ เอส สกฺกาโย ยาวตา สกฺกาโยติ ยตฺตโก เตภูมกวฏฺฏสงฺขาโต สกฺกาโย นาม อตฺถิ, สพฺโพปิ โส เอส สกฺกาโย, น อิโต ปรํ สกฺกาโย อตฺถีติ ปฏิสญฺจิกฺขติฯ

เอตํ อมตํ ยทิทํ อนุปาทา จิตฺตสฺส วิโมกฺโขติ โย ปเนส จิตฺตสฺส อนุปาทาวิโมกฺโข นาม, เอตํ อมตํ เอตํ สนฺตํ เอตํ ปณีตนฺติ ปฏิสญฺจิกฺขติฯ อญฺญตฺถ จ ‘‘อนุปาทา จิตฺตสฺส วิโมกฺโข’’ติ นิพฺพานํ วุจฺจติฯ อิมสฺมิํ ปน สุตฺเต สุกฺขวิปสฺสกสฺส อรหตฺตํ กถิตํฯ เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานเมวฯ

เกวลํ ปน อิมสฺมิํ สุตฺเต สตฺตสุ ฐาเนสุ โอสกฺกนา กถิตา, อฏฺฐสุ ฐาเนสุ ปฏิสนฺธิ, นวสุ ฐาเนสุ อรหตฺตํ กถิตนฺติ เวทิตพฺพํฯ กถํ? ตติยํ ฌานํ ตาว ปาทกํ กตฺวา ฐิตสฺส ภิกฺขุโน โอสกฺกนา กถิตา, ปฏิสนฺธิ กถิตา, อรหตฺตํ กถิตํ, ตถา จตุตฺถชฺฌานํ, ตถา อากาสานญฺจายตนํฯ วิญฺญาณญฺจายตนํ ปน ปทฏฺฐานํ กตฺวา ฐิตานํ ติณฺณํ ภิกฺขูนํ โอสกฺกนา กถิตา, ปฏิสนฺธิ กถิตา, อรหตฺตํ กถิตํฯ ตถา อากิญฺจญฺญายตนํ ปาทกํ กตฺวา ฐิตสฺส ภิกฺขุโนฯ เนวสญฺญานาสญฺญายตนํ ปาทกํ กตฺวา ฐิตสฺส ปน โอสกฺกนา นตฺถิ, ปฏิสนฺธิ ปน อรหตฺตญฺจ กถิตํฯ สุกฺขวิปสฺสกสฺส อรหตฺตเมว กถิตนฺติฯ เอวํ สตฺตสุ ฐาเนสุ โอสกฺกนา กถิตา, อฏฺฐสุ ฐาเนสุ ปฏิสนฺธิ, นวสุ ฐาเนสุ อรหตฺตํ กถิตนฺติ เวทิตพฺพํฯ อิมญฺจ ปน สตฺตสุ ฐาเนสุ โอสกฺกนํ อฏฺฐสุ ปฏิสนฺธิํ นวสุ อรหตฺตํ สโมธาเนตฺวา กเถนฺเตน อิมํ อาเนญฺชสปฺปายสุตฺตํ สุกถิตํ นาม โหตีติฯ

ปปญฺจสูทนิยา มชฺฌิมนิกายฏฺฐกถาย

อาเนญฺชสปฺปายสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

7. คณกโมคฺคลฺลานสุตฺตวณฺณนา

[74] เอวํ เม สุตนฺติ คณกโมคฺคลฺลานสุตฺตํฯ ตตฺถ ยาว ปจฺฉิมโสปานกเฬวราติ ยาว ปฐมโสปานผลกา เอกทิวเสเนว สตฺตภูมิโก ปาสาโท น สกฺกา กาตุํ, วตฺถุํ โสเธตฺวา ถมฺภุสฺสาปนโต ปฏฺฐาย ปน ยาว จิตฺตกมฺมกรณา อนุปุพฺพกิริยา เจตฺถ ปญฺญายตีติ ทสฺเสติฯ ยทิทํ อชฺเฌเนติ ตโยปิ เวทา น สกฺกา เอกทิวเสเนว อธียิตุํ, เอเตสํ อชฺเฌเนปิ ปน อนุปุพฺพกิริยาว ปญฺญายตีติ ทสฺเสติฯ อิสฺสตฺเถติ อาวุธวิชฺชายปิ เอกทิวเสเนว วาลเวธิ นาม น สกฺกา กาตุํ, ฐานสมฺปาทนมุฏฺฐิกรณาทีหิ ปน เอตฺถาปิ อนุปุพฺพกิริยา ปญฺญายตีติ ทสฺเสติฯ สงฺขาเนติ คณนายฯ ตตฺถ อนุปุพฺพกิริยํ อตฺตนาว ทสฺเสนฺโต เอวํ คณาเปมาติอาทิมาหฯ

[75] เสยฺยถาปิ พฺราหฺมณาติ อิธ ภควา ยสฺมา พาหิรสมเย ยถา ยถา สิปฺปํ อุคฺคณฺหนฺติ, ตถา ตถา เกราฏิกา โหนฺติ, ตสฺมา อตฺตโน สาสนํ พาหิรสมเยน อนุปเมตฺวา ภทฺรอสฺสาชานีเยน อุปเมนฺโต เสยฺยถาปีติอาทิมาหฯ ภทฺโร หิ อสฺสาชานีโย ยสฺมิํ การเณ ทมิโต โหติ, ตํ ชีวิตเหตุปิ นาติกฺกมติฯ เอวเมว สาสเน สมฺมาปฏิปนฺโน กุลปุตฺโต สีลเวลํ นาติกฺกมติฯ มุขาธาเนติ มุขฏฺฐปเนฯ

[76] สติสมฺปชญฺญาย จาติ สติสมฺปชญฺญาหิ สมงฺคิภาวตฺถาย ฯ ทฺเว หิ ขีณาสวา สตตวิหารี จ โนสตตวิหารี จฯ ตตฺถ สตตวิหารี ยํกิญฺจิ กมฺมํ กตฺวาปิ ผลสมาปตฺติํ สมาปชฺชิตุํ สกฺโกติ, โน สตตวิหารี ปน อปฺปมตฺตเกปิ กิจฺเจ กิจฺจปฺปสุโต หุตฺวา ผลสมาปตฺติํ อปฺเปตุํ น สกฺโกติฯ

ตตฺริทํ วตฺถุ – เอโก กิร ขีณาสวตฺเถโร ขีณาสวสามเณรํ คเหตฺวา อรญฺญวาสํ คโต, ตตฺถ มหาเถรสฺส เสนาสนํ ปตฺตํ, สามเณรสฺส น ปาปุณาติ, ตํ วิตกฺเกนฺโต เถโร เอกทิวสมฺปิ ผลสมาปตฺติํ อปฺเปตุํ นาสกฺขิฯ