[54] ฉยิเม , อานนฺท, ธมฺมา สารณียาติ เหฏฺฐา กลหวเสน สุตฺตํ อารทฺธํ, อุปริ สารณียธมฺมา อาคตาฯ อิติ ยถานุสนฺธินาว เทสนา คตา โหติฯ เหฏฺฐา โกสมฺพิยสุตฺเต (ม. นิ. 1.498-500) ปน โสตาปตฺติมคฺคสมฺมาทิฏฺฐิ กถิตา, อิมสฺมิํ สุตฺเต โสตาปตฺติผลสมฺมาทิฏฺฐิ วุตฺตาติ เวทิตพฺพาฯ อณุนฺติ อปฺปสาวชฺชํฯ ถูลนฺติ มหาสาวชฺชํฯ เสสเมตฺถ อุตฺตานเมวาติฯ

ปปญฺจสูทนิยา มชฺฌิมนิกายฏฺฐกถาย

สามคามสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

5. สุนกฺขตฺตสุตฺตวณฺณนา

[55] เอวํ เม สุตนฺติ สุนกฺขตฺตสุตฺตํฯ ตตฺถ อญฺญาติ อรหตฺตํฯ พฺยากตาติ ขีณา ชาตีติอาทีหิ จตูหิ ปเทหิ กถิตาฯ อธิมาเนนาติ อปฺปตฺเต ปตฺตสญฺญิโน, อนธิคเต อธิคตสญฺญิโน หุตฺวา อธิคตํ อมฺเหหีติ มาเนน พฺยากริํสุฯ

[56] เอวญฺเจตฺถ สุนกฺขตฺต ตถาคตสฺส โหตีติ สุนกฺขตฺต เอตฺถ เอเตสํ ภิกฺขูนํ ปญฺหพฺยากรเณ – ‘‘อิทํ ฐานํ เอเตสํ อวิภูตํ อนฺธการํ, เตนิเม อนธิคเต อธิคตสญฺญิโน, หนฺท เนสํ วิโสเธตฺวา ปากฏํ กตฺวา ธมฺมํ เทเสมี’’ติ, เอวญฺจ ตถาคตสฺส โหติฯ อถ จ ปนิเธกจฺเจ…เป.… ตสฺสปิ โหติ อญฺญถตฺตนฺติ ภควา ปฏิปนฺนกานํ ธมฺมํ เทเสติฯ ยตฺถ ปน อิจฺฉาจาเร ฐิตา เอกจฺเจ โมฆปุริสา โหนฺติ, ตตฺร ภควา ปสฺสติ – ‘‘อิเม อิมํ ปญฺหํ อุคฺคเหตฺวา อชานิตฺวาว ชานนฺตา วิย อปฺปตฺเต ปตฺตสญฺญิโน หุตฺวา คามนิคมาทีสุ วิเสวมานา วิจริสฺสนฺติ, ตํ เนสํ ภวิสฺสติ ทีฆรตฺตํ อหิตาย ทุกฺขายา’’ติ เอวมสฺสายํ อิจฺฉาจาเร ฐิตานํ การณา ปฏิปนฺนกานมฺปิ อตฺถาย ‘‘ธมฺมํ เทสิสฺสามี’’ติ อุปฺปนฺนสฺส จิตฺตสฺส อญฺญถาภาโว โหติฯ ตํ สนฺธาเยตํ วุตฺตํฯ

[58] โลกามิสาธิมุตฺโตติ วฏฺฏามิส-กามามิส-โลกามิสภูเตสุ ปญฺจสุ กามคุเณสุ อธิมุตฺโต ตนฺนินฺโน ตคฺครุโก ตปฺปพฺภาโรฯ

ตปฺปติรูปีติ กามคุณสภาคาฯ อาเนญฺชปฏิสํยุตฺตายาติ อาเนญฺชสมาปตฺติปฏิสํยุตฺตายฯ สํเสยฺยาติ กเถยฺยฯ อาเนญฺชสํโยชเนน หิ โข วิสํยุตฺโตติ อาเนญฺชสมาปตฺติสํโยชเนน วิสํสฏฺโฐฯ โลกามิสาธิมุตฺโตติ เอวรูโป หิ ลูขจีวรธโร มตฺติกาปตฺตํ อาทาย อตฺตโน สทิเสหิ กติปเยหิ สทฺธิํ ปจฺจนฺตชนปทํ คจฺฉติ, คามํ ปิณฺฑาย ปวิฏฺฐกาเล มนุสฺสา ทิสฺวา ‘‘มหาปํสุกุลิกา อาคตา’’ติ ยาคุภตฺตาทีนิ สมฺปาเทตฺวา สกฺกจฺจํ ทานํ เทนฺติ, ภตฺตกิจฺเจ นิฏฺฐิเต อนุโมทนํ สุตฺวา – ‘‘สฺเวปิ, ภนฺเต, อิเธว ปิณฺฑาย ปวิสถา’’ติ วทนฺติฯ อลํ อุปาสกา, อชฺชาปิ โว พหูนํ ทินฺนนฺติฯ เตน หิ, ภนฺเต, อนฺโตวสฺสํ อิธ วเสยฺยาถาติ อธิวาเสตฺวา วิหารมคฺคํ ปุจฺฉิตฺวา วิหารํ คจฺฉนฺติฯ ตตฺถ เสนาสนํ คเหตฺวา ปตฺตจีวรํ ปฏิสาเมนฺติฯ สายํ เอโก อาวาสิโก เต ภิกฺขู ปุจฺฉติ ‘‘กตฺถ ปิณฺฑาย จริตฺถา’’ติ? อสุกคาเมติฯ ภิกฺขาสมฺปนฺนาติ? อาม เอวรูปา นาม มนุสฺสานํ สทฺธา โหติฯ ‘‘อชฺเชว นุ โข เอเต เอทิสา, นิจฺจมฺปิ เอทิสา’’ติ? สทฺธา เต มนุสฺสา นิจฺจมฺปิ เอทิสา, เต นิสฺสาเยว อยํ วิหาโร วฑฺฒตีติฯ ตโต เต ปํสุกุลิกา ปุนปฺปุนํ เตสํ วณฺณํ กเถนฺติ , ทิวสาวเสสํ กเถตฺวา รตฺติมฺปิ กเถนฺติฯ เอตฺตาวตา อิจฺฉาจาเร ฐิตสฺส สีสํ นิกฺขนฺตํ โหติ อุทรํ ผาลิตํฯ เอวํ โลกามิสาธิมุตฺโต เวทิตพฺโพฯ

[59] อิทานิ อาเนญฺชสมาปตฺติลาภิํ อธิมานิกํ ทสฺเสนฺโต ฐานํ โข ปเนตนฺติอาทิมาหฯ อาเนญฺชาธิมุตฺตสฺสาติ กิเลสสิญฺจนวิรหิตาสุ เหฏฺฐิมาสุ ฉสุ สมาปตฺตีสุ อธิมุตฺตสฺส ตนฺนินฺนสฺส ตคฺครุโน ตปฺปพฺภารสฺสฯ เส ปวุตฺเตติ ตํ ปวุตฺตํฯ ฉ สมาปตฺติลาภิโน หิ อธิมานิกสฺส ปญฺจกามคุณามิสพนฺธนา ปติตปณฺฑุปลาโส วิย อุปฏฺฐาติฯ เตเนตํ วุตฺตํฯ

[60] อิทานิ อากิญฺจญฺญายตนสมาปตฺติ ลาภิโน อธิมานิกสฺส นิฆํสํ ทสฺเสตุํ ฐานํ โข ปนาติอาทิมาหฯ ตตฺถ ทฺเวธา ภินฺนาติ มชฺเฌ ภินฺนาฯ อปฺปฏิสนฺธิกาติ ขุทฺทกา มุฏฺฐิปาสาณมตฺตา ชตุนา วา สิเลเสน วา อลฺลียาเปตฺวา ปฏิสนฺธาตุํ สกฺกาฯ มหนฺตํ ปน กุฏาคารปฺปมาณํ สนฺธาเยตํ วุตฺตํฯ เส ภินฺเนติ ตํ ภินฺนํฯ

อุปริ สมาปตฺติลาภิโน หิ เหฏฺฐาสมาปตฺติ ทฺเวธาภินฺนา เสลา วิย โหติ, ตํ สมาปชฺชิสฺสามีติ จิตฺตํ น อุปฺปชฺชติฯ เตเนตํ วุตฺตํฯ

[61] อิทานิ เนวสญฺญานาสญฺญายตนลาภิโน อธิมานิกสฺส จ นิฆํสํ ทสฺเสนฺโต ฐานํ โข ปนาติอาทิมาหฯ ตตฺถ เส วนฺเตติ ตํ วนฺตํฯ อฏฺฐสมาปตฺติลาภิโน หิ เหฏฺฐาสมาปตฺติโย วนฺตสทิสา หุตฺวา อุปฏฺฐหนฺติ, ปุน สมาปชฺชิสฺสามีติ จิตฺตํ น อุปฺปชฺชติฯ เตเนตํ วุตฺตํฯ

[62] อิทานิ ขีณาสวสฺส นิฆํสํ ทสฺเสนฺโต ฐานํ โข ปนาติอาทิมาหฯ ตตฺถ เส อุจฺฉินฺนมูเลติ โส อุจฺฉินฺนมูโลฯ อุปริ สมาปตฺติลาภิโน หิ เหฏฺฐาสมาปตฺติ มูลจฺฉินฺนตาโล วิย อุปฏฺฐาติ, ตํ สมาปชฺชิสฺสามีติ จิตฺตํ น อุปฺปชฺชติฯ เตเนตํ วุตฺตํฯ

[63] ฐานํ โข ปนาติ ปาฏิเยกฺโก อนุสนฺธิฯ เหฏฺฐา หิ สมาปตฺติลาภิโน อธิมานิกสฺสปิ ขีณาสวสฺสปิ นิฆํโส กถิโต, สุกฺขวิปสฺสกสฺส ปน อธิมานิกสฺสปิ ขีณาสวสฺสปิ น กถิโตฯ เตสํ ทฺวินฺนมฺปิ นิฆํสํ ทสฺเสตุํ อิมํ เทสนํ อารภิฯ ตํ ปน ปฏิกฺขิตฺตํฯ สมาปตฺติลาภิโน หิ อธิมานิกสฺส นิฆํเส กถิเต สุกฺขวิปสฺสกสฺสปิ อธิมานิกสฺส กถิโตว โหติ, สมาปตฺติลาภิโน จ ขีณาสวสฺส กถิเต สุกฺขวิปสฺสกขีณาสวสฺส กถิโตว โหติฯ เอเตสํ ปน ทฺวินฺนํ ภิกฺขูนํ สปฺปายาสปฺปายํ กเถตุํ อิมํ เทสนํ อารภิฯ

ตตฺถ สิยา – ปุถุชฺชนสฺส ตาว อารมฺมณํ อสปฺปายํ โหตุ, ขีณาสวสฺส กถํ อสปฺปายนฺติฯ ยทคฺเคน ปุถุชฺชนสฺส อสปฺปายํ, ตทคฺเคน ขีณาสวสฺสาปิ อสปฺปายเมวฯ วิสํ นาม ชานิตฺวา ขาทิตมฺปิ อชานิตฺวา ขาทิตมฺปิ วิสเมวฯ น หิ ขีณาสเวนปิ ‘‘อหํ ขีณาสโว’’ติ อสํวุเตน ภวิตพฺพํฯ ขีณาสเวนปิ ยุตฺตปยุตฺเตเนว ภวิตุํ วฏฺฏติฯ

[64] ตตฺถ สมเณนาติ พุทฺธสมเณนฯ ฉนฺทราคพฺยาปาเทนาติ โส อวิชฺชาสงฺขาโต วิสโทโส ฉนฺทราเคน จ พฺยาปาเทน จ รุปฺปติ กุปฺปติฯ อสปฺปายานีติ อวฑฺฒิกรานิ อารมฺมณานิฯ

อนุทฺธํเสยฺยาติ โสเสยฺย มิลาเปยฺยฯ สอุปาทิเสสนฺติ สคหณเสสํ, อุปาทิตพฺพํ คณฺหิตพฺพํ อิธ อุปาทีติ วุตฺตํฯ อนลญฺจ เต อนฺตรายายาติ ชีวิตนฺตรายํ เต กาตุํ อสมตฺถํฯ รโชสูกนฺติ รโช จ วีหิสุกาทิ จ สูกํฯ อสุ จ วิสโทโสติ โส จ วิสโทโสฯ ตทุภเยนาติ ยา สา อสปฺปายกิริยา จ โย วิสโทโส จ, เตน อุภเยนฯ ปุถุตฺตนฺติ มหนฺตภาวํฯ

เอวเมว โขติ เอตฺถ สอุปาทานสลฺลุทฺธาโร วิย อปฺปหีโน อวิชฺชาวิสโทโส ทฏฺฐพฺโพ, อสปฺปายกิริยาย ฐิตภาโว วิย ฉสุ ทฺวาเรสุ อสํวุตกาโล, ตทุภเยน วเณ ปุถุตฺตํ คเต มรณํ วิย สิกฺขํ ปจฺจกฺขาย หีนายาวตฺตนํ, มรณมตฺตํ ทุกฺขํ วิย อญฺญตราย ครุกาย สํกิลิฏฺฐาย อาปตฺติยา อาปชฺชนํ ทฏฺฐพฺพํฯ สุกฺกปกฺเขปิ อิมินาว นเยน โอปมฺมสํสนฺทนํ เวทิตพฺพํฯ

[65] สติยาเยตํ อธิวจนนฺติ เอตฺถ สติ ปญฺญาคติกาฯ โลกิกาย ปญฺญาย โลกิกา โหติ, โลกุตฺตราย โลกุตฺตราฯ อริยาเยตํ ปญฺญายาติ ปริสุทฺธาย วิปสฺสนาปญฺญายฯ

อิทานิ ขีณาสวสฺส พลํ ทสฺเสนฺโต โส วตาติอาทิมาหฯ ตตฺถ สํวุตการีติ ปิหิตการีฯ อิติ วิทิตฺวา นิรุปธีติ เอวํ ชานิตฺวา กิเลสุปธิปหานา นิรุปธิ โหติ, นิรุปาทาโนติ อตฺโถฯ อุปธิสงฺขเย วิมุตฺโตติ อุปธีนํ สงฺขยภูเต นิพฺพาเน อารมฺมณโต วิมุตฺโตฯ อุปธิสฺมินฺติ กามุปธิสฺมิํฯ กายํ อุปสํหริสฺสตีติ กายํ อลฺลียาเปสฺสติฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – ตณฺหกฺขเย นิพฺพาเน อารมฺมณโต วิมุตฺโต ขีณาสโว ปญฺจ กามคุเณ เสวิตุํ, กายํ วา อุปสํหริสฺสติ จิตฺตํ วา อุปฺปาเทสฺสตีติ เนตํ ฐานํ วิชฺชติฯ เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานตฺถเมวาติฯ

ปปญฺจสูทนิยา มชฺฌิมนิกายฏฺฐกถาย

สุนกฺขตฺตสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

6. อาเนญฺชสปฺปายสุตฺตวณฺณนา

[66] เอวํ เม สุตนฺติ อาเนญฺชสปฺปายสุตฺตํฯ ตตฺถ อนิจฺจาติ หุตฺวา อภาวฏฺเฐน อนิจฺจาฯ กามาติ วตฺถุกามาปิ กิเลสกามาปิฯ ตุจฺฉาติ นิจฺจสารธุวสารอตฺตสารวิรหิตตฺตา ริตฺตา, น ปน นตฺถีติ คเหตพฺพาฯ น หิ ตุจฺฉมุฏฺฐีติ วุตฺเต มุฏฺฐิ นาม นตฺถีติ วุตฺตํ โหติฯ ยสฺส ปน อพฺภนฺตเร กิญฺจิ นตฺถิ, โส วุจฺจติ ตุจฺโฉฯ มุสาติ นาสนกาฯ โมสธมฺมาติ นสฺสนสภาวา, เขตฺตํ วิย วตฺถุ วิย หิรญฺญสุวณฺณํ วิย จ น ปญฺญายิตฺถ, กติปาเหเนว สุปินเก ทิฏฺฐา วิย นสฺสนฺติ น ปญฺญายนฺติฯ เตน วุตฺตํ ‘‘โมสธมฺมา’’ติ, มายากตเมตนฺติ ยถา มายาย อุทกํ มณีติ กตฺวา ทสฺสิตํ, พทริปณฺณํ กหาปโณติ กตฺวา ทสฺสิตํ, อญฺญํ วา ปน เอวรูปํ ทสฺสนูปจาเร ฐิตสฺเสว ตถา ปญฺญายติ, อุปจาราติกฺกมโต ปฏฺฐาย ปากติกเมว ปญฺญายติฯ เอวํ กามาปิ อิตฺตรปจฺจุปฏฺฐานฏฺเฐน ‘‘มายากต’’นฺติ วุตฺตาฯ ยถา จ มายากาโร อุทกาทีนิ มณิอาทีนํ วเสน ทสฺเสนฺโต วญฺเจติ, เอวํ กามาปิ อนิจฺจาทีนิ นิจฺจาทิสภาวํ ทสฺเสนฺตา วญฺเจนฺตีติ วญฺจนกฏฺเฐนปิ ‘‘มายากต’’นฺติ วุตฺตาฯ พาลลาปนนฺติ มยฺหํ ปุตฺโต, มยฺหํ ธีตา, มยฺหํ หิรญฺญํ มยฺหํ สุวณฺณนฺติ เอวํ พาลานํ ลาปนโต พาลลาปนํฯ ทิฏฺฐธมฺมิกา กามาติ มานุสกา ปญฺจ กามคุณาฯ สมฺปรายิกาติ เต ฐเปตฺวา อวเสสาฯ ทิฏฺฐธมฺมิกาฯ กามสญฺญาติ มานุสเก กาเม อารพฺภ อุปฺปนฺนสญฺญาฯ อุภยเมตํ มารเธยฺยนฺติ เอเต กามา จ กามสญฺญา จ อุภยมฺปิ มารเธยฺยํฯ เยหิ อุภยเมตํ คหิตํ, เตสญฺหิ อุปริ มาโร วสํ วตฺเตติฯ ตํ สนฺธาย ‘‘อุภยเมตํ มารเธยฺย’’นฺติ วุตฺตํฯ

มารสฺเสส วิสโยติอาทีสุปิ ยถา โจฬสฺส วิสโย โจฬวิสโย, ปณฺฑสฺส วิสโย ปณฺฑวิสโย, สํวรานํ วิสโย สํวรวิสโยติ ปวตฺตนฏฺฐานํ วิสโยติ วุจฺจติ, เอวํ เยหิ เอเต กามา คหิตา, เตสํ อุปริ มาโร วสํ วตฺเตติฯ ตํ สนฺธาย มารสฺเสส วิสโยติ วุตฺตํฯ ปญฺจ ปน กามคุเณ นิวาปพีชํ วิย วิปฺปกิรนฺโต มาโร คจฺฉติฯ เยหิ ปน เต คหิตา, เตสํ อุปริ มาโร วสํ วตฺเตติฯ ตํ สนฺธาย มารสฺเสส นิวาโปติ วุตฺตํฯ