ปฏิฆํ วาปิ เจตโสติ จิตฺเต ปฏิหญฺญนกิเลสชาตํ กิญฺจิ อตฺถิ นตฺถีติฯ อโหรตฺตานุสิกฺขินาติ ทิวสญฺจ รตฺติญฺจ อนุสิกฺขนฺเตนฯ

[440] ปหีนา นุ โข เม ปญฺจ กามคุณาติอาทีสุ เอกภิกฺขุสฺส ปจฺจเวกฺขณา นานา, นานาภิกฺขูนํ ปจฺจเวกฺขณา นานาติฯ กถํ? เอโก หิ ภิกฺขุ ปจฺฉาภตฺตํ ปิณฺฑปาตปฏิกฺกนฺโต ปตฺตจีวรํ ปฏิสาเมตฺวา วิวิตฺโตกาเส นิสินฺโน ปจฺจเวกฺขติ ‘‘ปหีนา นุ โข เม ปญฺจกามคุณา’’ติฯ โส ‘‘อปฺปหีนา’’ติ ญตฺวา วีริยํ ปคฺคยฺห อนาคามิมคฺเคน ปญฺจกามคุณิกราคํ สมุคฺฆาเฏตฺวา มคฺคานนฺตรํ ผลํ ผลานนฺตรํ มคฺคํ ตโต วุฏฺฐาย ปจฺจเวกฺขนฺโต ‘‘ปหีนา’’ติ ปชานาติฯ นีวรณาทีสุปิ เอเสว นโยฯ เอเตสํ ปน อรหตฺตมคฺเคน ปหานาทีนิ โหนฺติ, เอวํ เอกภิกฺขุสฺส นานาปจฺจเวกฺขณา โหติฯ เอตาสุ ปน ปจฺจเวกฺขณาสุ อญฺโญ ภิกฺขุ เอกํ ปจฺจเวกฺขณํ ปจฺจเวกฺขติ, อญฺโญ เอกนฺติ เอวํ นานาภิกฺขูนํ นานาปจฺจเวกฺขณา โหติฯ เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานเมวาติฯ

ปปญฺจสูทนิยา มชฺฌิมนิกายฏฺฐกถาย

ปิณฺฑปาตปาริสุทฺธิสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

10. อินฺทฺริยภาวนาสุตฺตวณฺณนา

[453] เอวํ เม สุตนฺติ อินฺทฺริยภาวนาสุตฺตํฯ ตตฺถ คชงฺคลายนฺติ เอวํนามเก นิคเมฯ สุเวฬุวเนติ สุเวฬุ นาม เอกา รุกฺขชาติ, เตหิ สญฺฉนฺโน มหาวนสณฺโฑ, ตตฺถ วิหรติฯ จกฺขุนา รูปํ น ปสฺสติ, โสเตน สทฺทํ น สุณาตีติ จกฺขุนา รูปํ น ปสฺสิตพฺพํ, โสเตน สทฺโท น โสตพฺโพติ เอวํ เทเสตีติ อธิปฺปาเยน วทติฯ

อญฺญถา อริยสฺส วินเยติ อิมินา ภควา อตฺตโน สาสเน อสทิสาย อินฺทฺริยภาวนาย กถนตฺถํ อาลยํ อกาสิฯ

อถายสฺมา อานนฺโท – ‘‘สตฺถา อาลยํ ทสฺเสติ, หนฺทาหํ อิมิสฺสํ ปริสติ ภิกฺขุสงฺฆสฺส อินฺทฺริยภาวนากถํ กาเรมี’’ติ สตฺถารํ ยาจนฺโต เอตสฺส ภควาติอาทิมาหฯ อถสฺส ภควา อินฺทฺริยภาวนํ กเถนฺโต เตน หานนฺทาติอาทิมาหฯ

[454] ตถ ยทิทํ อุเปกฺขาติ ยา เอสา วิปสฺสนุเปกฺขา นาม, เอสา สนฺตา เอสา ปณีตา, อตปฺปิกาติ อตฺโถฯ อิติ อยํ ภิกฺขุ จกฺขุทฺวาเร รูปารมฺมณมฺปิ อิฏฺเฐ อารมฺมเณ มนาปํ, อนิฏฺเฐ อมนาปํ, มชฺฌตฺเต มนาปามนาปญฺจ จิตฺตํ, ตสฺส รชฺชิตุํ วา ทุสฺสิตุํ วา มุยฺหิตุํ วา อทตฺวาว ปริคฺคเหตฺวา วิปสฺสนํ มชฺฌตฺเต ฐเปติฯ จกฺขุมาติ สมฺปนฺนจกฺขุวิสุทฺธเนตฺโตฯ จกฺขาพาธิกสฺส หิ อุทฺธํ อุมฺมีลนนิมฺมีลนํ น โหติ, ตสฺมา โส น คหิโตฯ

[456] อีสกํโปเณติ รถีสา วิย อุฏฺฐหิตฺวา ฐิเตฯ

[461] ปฏิกูเล อปฺปฏิกูลสญฺญีติอาทีสุ ปฏิกูเล เมตฺตาผรเณน วา ธาตุโส อุปสํหาเรน วา อปฺปฏิกูลสญฺญี วิหรติฯ อปฺปฏิกูเล อสุภผรเณน วา อนิจฺจโต อุปสํหาเรน วา ปฏิกูลสญฺญี วิหรติฯ เสสปเทสุปิ เอเสว นโยฯ ตทุภยํ อภินิวชฺเชตฺวาติ มชฺฌตฺโต หุตฺวา วิหริตุกาโม กิํ กโรตีติ? อิฏฺฐานิฏฺเฐสุ อาปาถคเตสุ เนว โสมนสฺสิโก น โทมนสฺสิโก โหติฯ วุตฺตญฺเหตํ –

‘‘กถํ ปฏิกูเล อปฺปฏิกูลสญฺญี วิหรติ? อนิฏฺฐสฺมิํ วตฺถุสฺมิํ เมตฺตาย วา ผรติ, ธาตุโต วา อุปสํหรติ, เอวํ ปฏิกูเล อปฺปฏิกูลสญฺญี วิหรติฯ กถํ อปฺปฏิกูเล ปฏิกูลสญฺญี วิหรติ? อิฏฺฐสฺมิํ วตฺถุสฺมิํ อสุภาย วา ผรติ, อนิจฺจโต วา อุปสํหรติ, เอวํ อปฺปฏิกูเล ปฏิกูลสญฺญี วิหรติฯ กถํ ปฏิกูเล จ อปฺปฏิกูเล จ อปฺปฏิกูลสญฺญี วิหรติ? อนิฏฺฐสฺมิญฺจ อิฏฺฐสฺมิญฺจ วตฺถุสฺมิํ เมตฺตาย วา ผรติ, ธาตุโต วา อุปสํหรติฯ เอวํ ปฏิกูเล จ อปฺปฏิกูเล จ อปฺปฏิกูลสญฺญี วิหรติฯ

กถํ อปฺปฏิกูเล จ ปฏิกูเล จ ปฏิกูลสญฺญี วิหรติ? อิฏฺฐสฺมิญฺจ อนิฏฺฐสฺมิญฺจ วตฺถุสฺมิํ อสุภาย วา ผรติ, อนิจฺจโต วา อุปสํหรติ, เอวํ อปฺปฏิกูเล จ ปฏิกูเล จ ปฏิกูลสญฺญี วิหรติ ฯ กถํ ปฏิกูเล จ อปฺปฏิกูเล จ ตทุภยํ อภินิวชฺเชตฺวา อุเปกฺขโก วิหรติ สโต สมฺปชาโน? อิธ ภิกฺขุ จกฺขุนา รูปํ ทิสฺวา เนว สุมโน โหติ น ทุมฺมโน, อุเปกฺขโก วิหรติ สโต สมฺปชาโน…เป.… มนสา ธมฺมํ วิญฺญาย เนว สุมโน โหติ น ทุมฺมโน, อุเปกฺขโก วิหรติ สโต สมฺปชาโนฯ เอวํ ปฏิกูเล จ อปฺปฏิกูเล จ ตทุภยํ อภินิวชฺเชตฺวา อุเปกฺขโก วิหรติ สโต สมฺปชาโน’’ติฯ

อิเมสุ จ ตีสุ นเยสุ ปฐมนเย มนาปํ อมนาปํ มนาปามนาปนฺติ สํกิเลสํ วฏฺฏติ, นิกฺกิเลสํ วฏฺฏติฯ ทุติยนเย สํกิเลสํ, ตติยนเย สํกิเลสนิกฺกิเลสํ วฏฺฏติฯ ปุน วุตฺตํ – ‘‘ปฐมํ สํกิเลสํ วฏฺฏติ, ทุติยํ สํกิเลสมฺปิ นิกฺกิเลสมฺปิ, ตติยํ นิกฺกิเลสเมว วฏฺฏตี’’ติฯ เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานเมวาติฯ

ปปญฺจสูทนิยา มชฺฌิมนิกายฏฺฐกถาย

อินฺทฺริยภาวนาสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

ปญฺจมวคฺควณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

อุปริปณฺณาสฏฺฐกถา นิฏฺฐิตาฯ

โย จายํ ‘‘สพฺพธมฺมมูลปริยายํ โว, ภิกฺขเว, เทสิสฺสามี’’ติ อารทฺธตฺตา อาทิกลฺยาโณ, มชฺเฌ ‘‘สุตฺตํ เคยฺยํ เวยฺยากรณํ คาถา อุทานํ อิติวุตฺตกํ ชาตกํ อพฺภุตธมฺมํ เวทลฺล’’นฺติ วจนโต มชฺเฌกลฺยาโณ, สนฺนิฏฺฐาเน ‘‘อริโย ภาวิตินฺทฺริโย’’ติ วจนโต ปริโยสานกลฺยาโณติ ติวิธกลฺยาโณ มชฺฌิมนิกาโย ‘‘มหาวิปสฺสนา นามาย’’นฺติ วุตฺโต, โส วณฺณนาวเสน สมตฺโต โหติฯ

นิคมนกถา

เอตฺตาวตา จ –

อายาจิโต สุมตินา เถเรน ภทนฺตพุทฺธมิตฺเตน,

ปุพฺเพ มยูรทูตปฏฺฏนมฺหิ สทฺธิํ นิวสนฺเตนฯ

ปรวาทวิธํสนสฺส มชฺฌิมนิกายเสฏฺฐสฺส,

ยมหํ ปปญฺจสูทนิมฏฺฐกถํ กาตุมารภิํฯ

สา หิ มหาอฏฺฐกถาย สารมาทาย นิฏฺฐิตา เอสา,

สตฺตุตฺตรสตมตฺตาย ปาฬิยา ภาณวาเรหิฯ

เอกูนสฏฺฐิมตฺโต วิสุทฺธิมคฺโคปิ ภาณวาเรหิ,

อตฺถปฺปกาสนตฺถาย อาคมานํ กโต ยสฺมาฯ

ตสฺมา เตน สหา’ยํ คาถาคณนานเยน อฏฺฐกถา,

สมธิกฉสฏฺฐิสตมิติ วิญฺเญยฺยา ภาณวารานํฯ

สมธิกฉสฏฺฐิสตปมาณมิติ ภาณวารโต เอสา,

สมยํ ปกาสยนฺตี มหาวิหาราธิวาสีนํฯ

มูลฏฺฐกถาสารํ อาทาย มยา อิมํ กโรนฺเตน,

ยํ ปญฺญมุปจิตํ เตน โหตุ โลโก สทา สุขิโตติฯ

ปรมวิสุทฺธสทฺธาพุทฺธิวีริยปฺปฏิมณฺฑิเตน สีลาจารชฺชวมทฺทวาทิคุณสมุทยสมุทิเตน สกสมยสมยนฺตรคหนชฺโฌคาหนสมตฺเถน ปญฺญาเวยฺยตฺติยสมนฺนาคเตน ติปิฏกปริยตฺติปฺปเภเท สาฏฺฐกเถ สตฺถุ สาสเน อปฺปฏิหตญาณปฺปภาเวน มหาเวยฺยากรเณน กรณสมฺปตฺติชนิตสุขวินิคฺคตมธุโรทารวจนลาวณฺณยุตฺเตน ยุตฺตมุตฺตวาทินา วาทีวเรน มหากวินา ปภินฺนปฏิสมฺภิทาปริวาเร ฉฬภิญฺญาทิปฺปเภทคุณปฺปฏิมณฺฑิเต อุตฺตริมนุสฺสธมฺเม สุปฺปติฏฺฐิตพุทฺธีนํ เถรวํสปฺปทีปานํ เถรานํ มหาวิหารวาสีนํ วํสาลงฺการภูเตน วิปุลวิสุทฺธพุทฺธินา พุทฺธโฆโสติ ครูหิ คหิตนามเธยฺเยน เถเรน กตา อยํ ปปญฺจสูทนี นาม มชฺฌิมนิกายฏฺฐกถา –