เตน หีติ เยน การเณน ตยา ฉ อชฺฌตฺติกานิ อายตนานิ, ฉ พาหิรานิ , ฉ วิญฺญาณกาเย, ทีโปปมํ, รุกฺโขปมํ, คาวูปมญฺจ ทสฺเสตฺวา สตฺตหิ โพชฺฌงฺเคหิ อาสวกฺขเยน เทสนา นิฏฺฐปิตา, เตน การเณน ตฺวํ สฺเวปิ ตา ภิกฺขุนิโย เตเนว โอวาเทน โอวเทยฺยาสีติฯ

[415] สา โสตาปนฺนาติ ยา สา คุเณหิ สพฺพปจฺฉิมิกา, สา โสตาปนฺนาฯ เสสา ปน สกทาคามิอนาคามินิโย จ ขีณาสวา จฯ ยทิ เอวํ กถํ ปริปุณฺณสงฺกปฺปาติฯ อชฺฌาสยปาริปูริยาฯ ยสฺสา หิ ภิกฺขุนิยา เอวมโหสิ – ‘‘กทา นุ โข อหํ อยฺยสฺส นนฺทกสฺส ธมฺมเทสนํ สุณนฺตี ตสฺมิํเยว อาสเน โสตาปตฺติผลํ สจฺฉิกเรยฺย’’นฺติ, สา โสตาปตฺติผลํ สจฺฉากาสิฯ ยสฺสา อโหสิ ‘‘สกทาคามิผลํ อนาคามิผลํ อรหตฺต’’นฺติ, สา อรหตฺตํ สจฺฉากาสิฯ เตนาห ภควา ‘‘อตฺตมนา เจว ปริปุณฺณสงฺกปฺปา จา’’ติฯ

ปปญฺจสูทนิยา มชฺฌิมนิกายฏฺฐกถาย

นนฺทโกวาทสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

5. ราหุโลวาทสุตฺตวณฺณนา

[416] เอวํ เม สุตนฺติ ราหุโลวาทสุตฺตํฯ ตตฺถ วิมุตฺติปริปาจนียาติ วิมุตฺติํ ปริปาเจนฺตีติ วิมุตฺติปริปาจนียาฯ ธมฺมาติ ปนฺนรส ธมฺมาฯ เต สทฺธินฺทฺริยาทีนํ วิสุทฺธิการณวเสน เวทิตพฺพาฯ วุตฺตญฺเหตํ –

‘‘อสฺสทฺเธ ปุคฺคเล ปริวชฺชยโต, สทฺเธ ปุคฺคเล เสวโต ภชโต ปยิรุปาสโต ปสาทนีเย สุตฺตนฺเต ปจฺจเวกฺขโต อิเมหิ ตีหากาเรหิ สทฺธินฺทฺริยํ วิสุชฺฌติฯ กุสีเต ปุคฺคเล ปริวชฺชยโต อารทฺธวีริเย ปุคฺคเล เสวโต ภชโต ปยิรุปาสโต สมฺมปฺปธาเน ปจฺจเวกฺขโต อิเมหิ ตีหากาเรหิ วีริยินฺทฺริยํ วิสุชฺฌติฯ

มุฏฺฐสฺสตี ปุคฺคเล ปริวชฺชยโต อุปฏฺฐิตสฺสตี ปุคฺคเล เสวโต ภชโต ปยิรุปาสโต สติปฏฺฐาเน ปจฺจเวกฺขโต อิเมหิ ตีหากาเรหิ สตินฺทฺริยํ วิสุชฺฌติ ฯ อสมาหิเต ปุคฺคเล ปริวชฺชยโต สมาหิเต ปุคฺคเล เสวโต ภชโต ปยิรุปาสโต ฌานวิโมกฺเข ปจฺจเวกฺขโต อิเมหิ ตีหากาเรหิ สมาธินฺทฺริยํ วิสุชฺฌติฯ ทุปฺปญฺเญ ปุคฺคเล ปริวชฺชยโต ปญฺญวนฺเต ปุคฺคเล เสวโต ภชโต ปยิรุปาสโต คมฺภีรญาณจริยํ ปจฺจเวกฺขโต อิเมหิ ตีหากาเรหิ ปญฺญินฺทฺริยํ วิสุชฺฌติฯ อิติ อิเม ปญฺจ ปุคฺคเล ปริวชฺชยโต ปญฺจ ปุคฺคเล เสวโต ภชโต ปยิรุปาสโต ปญฺจ สุตฺตนฺตกฺขนฺเธ ปจฺจเวกฺขโต อิเมหิ ปนฺนรสหิ อากาเรหิ อิมานิ ปญฺจินฺทฺริยานิ วิสุชฺฌนฺตี’’ติ (ปฏิ. ม. 1.185)ฯ

อปเรปิ ปนฺนรส ธมฺมา วิมุตฺติปริปาจนียา – สทฺธาทีนิ ปญฺจิมานิ อินฺทฺริยานิ, อนิจฺจสญฺญา, อนิจฺเจ ทุกฺขสญฺญา, ทุกฺเข อนตฺตสญฺญา, ปหานสญฺญา, วิราคสญฺญาติ, อิมา ปญฺจ นิพฺเพธภาคิยา สญฺญา, เมฆิยตฺเถรสฺส กถิตา กลฺยาณมิตฺตตาทโย ปญฺจธมฺมาติฯ กาย ปน เวลาย ภควโต เอตทโหสีติฯ ปจฺจูสสมเย โลกํ โวโลเกนฺตสฺสฯ

[419] อเนกานํ เทวตาสหสฺสานนฺติ อายสฺมตา ราหุเลน ปทุมุตฺตรสฺส ภควโต ปาทมูเล ปาลิตนาคราชกาเล ปตฺถนํ ปฏฺฐเปนฺเตน สทฺธิํ ปตฺถนํ ปฏฺฐปิตเทวตาเยวฯ ตาสุ ปน กาจิ ภูมฏฺฐกา เทวตา, กาจิ อนฺตลิกฺขกา, กาจิ จาตุมหาราชิกา, กาจิ เทวโลเก, กาจิ พฺรหฺมโลเก นิพฺพตฺตาฯ อิมสฺมิํ ปน ทิวเส สพฺพา เอกฏฺฐาเน อนฺธวนสฺมิํเยว สนฺนิปติตาฯ ธมฺมจกฺขุนฺติ อุปาลิโอวาท- (ม. นิ. 2.69) ทีฆนขสุตฺเตสุ (ม. นิ. 2.206) ปฐมมคฺโค ธมฺมจกฺขุนฺติ วุตฺโต, พฺรหฺมายุสุตฺเต (ม. นิ. 2.395) ตีณิ ผลานิ, อิมสฺมิํ สุตฺเต จตฺตาโร มคฺคา, จตฺตาริ จ ผลานิ ธมฺมจกฺขุนฺติ เวทิตพฺพานิฯ ตตฺถ หิ กาจิ เทวตา โสตาปนฺนา อเหสุํ, กาจิ สกทาคามี, อนาคามี, ขีณาสวาฯ ตาสญฺจ ปน เทวตานํ เอตฺตกาติ คณนวเสน ปริจฺเฉโท นตฺถิฯ เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานเมวาติฯ

ปปญฺจสูทนิยา มชฺฌิมนิกายฏฺฐกถาย

ราหุโลวาทสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

6. ฉฉกฺกสุตฺตวณฺณนา

[420] เอวํ เม สุตนฺติ ฉฉกฺกสุตฺตํฯ ตตฺถ อาทิกลฺยาณนฺติอาทิมฺหิ กลฺยาณํ ภทฺทกํ นิทฺโทสํ กตฺวา เทเสสฺสามิฯ มชฺฌปริโยสาเนสุปิ เอเสว นโยฯ อิติ ภควา อริยวํสํ นวหิ, มหาสติปฏฺฐานํ สตฺตหิ, มหาอสฺสปุรํ สตฺตหิเยว ปเทหิ โถเมสิฯ อิทํ ปน สุตฺตํ นวหิ ปเทหิ โถเมสิฯ

เวทิตพฺพานีติ สหวิปสฺสเนน มคฺเคน ชานิตพฺพานิฯ มนายตเนน เตภูมกจิตฺตเมว กถิตํ, ธมฺมายตเนน พหิทฺธา เตภูมกธมฺมา จ, มโนวิญฺญาเณน ฐเปตฺวา ทฺเว ปญฺจวิญฺญาณานิ เสสํ พาวีสติวิธํ โลกิยวิปากจิตฺตํฯ ผสฺสเวทนา ยถาวุตฺตวิปากวิญฺญาณสมฺปยุตฺตาวฯ ตณฺหาติ วิปากเวทนาปจฺจยา ชวนกฺขเณ อุปฺปนฺนตณฺหาฯ

[422] จกฺขุ อตฺตาติ ปาฏิเยกฺโก อนุสนฺธิฯ เหฏฺฐา กถิตานญฺหิ ทฺวินฺนํ สจฺจานํ อนตฺตภาวทสฺสนตฺถํ อยํ เทสนา อารทฺธาฯ ตตฺถ น อุปปชฺชตีติ น ยุชฺชติฯ เวตีติ วิคจฺฉติ นิรุชฺฌติฯ

[424] อยํ โข ปน, ภิกฺขเวติ อยมฺปิ ปาฏิเยกฺโก อนุสนฺธิฯ อยญฺหิ เทสนา ติณฺณํ คาหานํ วเสน วฏฺฏํ ทสฺเสตุํ อารทฺธาฯ ทุกฺขํ สมุทโยติ ทฺวินฺนํ สจฺจานํ วเสน วฏฺฏํ ทสฺเสตุนฺติปิ วทนฺติเยวฯ เอตํ มมาติอาทีสุ ตณฺหามานทิฏฺฐิคาหาว เวทิตพฺพาฯ สมนุปสฺสตีติ คาหตฺตยวเสน ปสฺสติฯ

เอวํ วฏฺฏํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ ติณฺณํ คาหานํ ปฏิปกฺขวเสน, นิโรโธ มคฺโคติ อิเมสํ วา ทฺวินฺนํ สจฺจานํ วเสน วิวฏฺฏํ ทสฺเสตุํ อยํ โข ปนาติอาทิมาหฯ เนตํ มมาติอาทีนิ ตณฺหาทีนํ ปฏิเสธวจนานิฯ สมนุปสฺสตีติ อนิจฺจํ ทุกฺขมนตฺตาติ ปสฺสติฯ

[425] เอวํ วิวฏฺฏํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ ติณฺณํ อนุสยานํ วเสน ปุน วฏฺฏํ ทสฺเสตุํ จกฺขุญฺจ, ภิกฺขเวติอาทิมาหฯ ตตฺถ อภินนฺทตีติอาทีนิ ตณฺหาทิฏฺฐิวเสเนว วุตฺตานิฯ อนุเสตีติ อปฺปหีโน โหติฯ ทุกฺขสฺสาติ วฏฺฏทุกฺขกิเลสทุกฺขสฺสฯ