4. นนฺทโกวาทสุตฺตวณฺณนา

[398] เอวํ เม สุตนฺติ นนฺทโกวาทสุตฺตํฯ ตตฺถ เตน โข ปน สมเยนาติ ภควา มหาปชาปติยา ยาจิโต ภิกฺขุนิสงฺฆํ อุยฺโยเชตฺวา ภิกฺขุสงฺฆํ สนฺนิปาเตตฺวา – ‘‘เถรา ภิกฺขู วาเรน ภิกฺขุนิโย โอวทนฺตู’’ติ สงฺฆสฺส ภารํ อกาสิฯ ตํ สนฺธาเยตํ วุตฺตํฯ ตตฺถ ปริยาเยนาติ วาเรนฯ น อิจฺฉตีติ อตฺตโน วาเร สมฺปตฺเต ทูรํ คามํ วา คนฺตฺวา สูจิกมฺมาทีนิ วา อารภิตฺวา ‘‘อยํ นามสฺส ปปญฺโจ’’ติ วทาเปสิฯ อิมํ ปน ปริยาเยน โอวาทํ ภควา นนฺทกตฺเถรสฺเสว การณา อกาสิฯ กสฺมา? อิมาสญฺหิ ภิกฺขุนีนํ เถรํ ทิสฺวา จิตฺตํ เอกคฺคํ โหติ ปสีทติฯ เตน ตา ตสฺส โอวาทํ สมฺปฏิจฺฉิตุกามา, ธมฺมกถํ โสตุกามาฯ ตสฺมา ภควา – ‘‘นนฺทโก อตฺตโน วาเร สมฺปตฺเต โอวาทํ ทสฺสติ, ธมฺมกถํ กเถสฺสตี’’ติ วาเรน โอวาทํ อกาสิฯ เถโร ปน อตฺตโน วารํ น กโรติ, กสฺมาติ เจ? ตา กิร ภิกฺขุนิโย ปุพฺเพ เถรสฺส ชมฺพุทีเป รชฺชํ กาเรนฺตสฺส โอโรธา อเหสุํฯ เถโร ปุพฺเพนิวาสญาเณน ตํ การณํ ญตฺวา จินฺเตสิ – ‘‘มํ อิมสฺส ภิกฺขุนิสงฺฆสฺส มชฺเฌ นิสินฺนํ อุปมาโย จ การณานิ จ อาหริตฺวา ธมฺมํ กถยมานํ ทิสฺวา อญฺโญ ปุพฺเพนิวาสญาณลาภี ภิกฺขุ อิมํ การณํ โอโลเกตฺวา ‘อายสฺมา นนฺทโก ยาวชฺชทิวสา โอโรเธ น วิสฺสชฺเชติ, โสภตายมายสฺมา โอโรธปริวุโต’ติ วตฺตพฺพํ มญฺเญยฺยา’’ติฯ เอตมตฺถํ สมฺปสฺสมาโน เถโร อตฺตโน วารํ น กโรติฯ อิมาสญฺจ กิร ภิกฺขุนีนํ เถรสฺเสว เทสนา สปฺปายา ภวิสฺสตีติ ญตฺวา อถ โข ภควา อายสฺมนฺตํ นนฺทกํ อามนฺเตสิฯ

ตาสํ ภิกฺขุนีนํ ปุพฺเพ ตสฺส โอโรธภาวชานนตฺถํ อิทํ วตฺถุํ – ปุพฺเพ กิร พาราณสิยํ ปญฺจ ทาสสตานิ ปญฺจ ทาสิสตานิ จาติ ชงฺฆสหสฺสํ เอกโตว กมฺมํ กตฺวา เอกสฺมิํ ฐาเน วสิฯ อยํ นนฺทกตฺเถโร ตสฺมิํ กาเล เชฏฺฐกทาโส โหติ , โคตมี เชฏฺฐกทาสีฯ สา เชฏฺฐกทาสสฺส ปาทปริจาริกา อโหสิ ปณฺฑิตา พฺยตฺตาฯ ชงฺฆสหสฺสมฺปิ ปุญฺญกมฺมํ กโรนฺตํ เอกโต กโรติฯ อถ วสฺสูปนายิกสมเย ปญฺจ ปจฺเจกพุทฺธา นนฺทมูลกปพฺภารโต อิสิปตเน โอตริตฺวา นคเร ปิณฺฑาย จริตฺวา อิสิปตนเมว คนฺตฺวา – ‘‘วสฺสูปนายิกกุฏิยา อตฺถาย หตฺถกมฺมํ ยาจิสฺสามา’’ติ จีวรํ ปารุปิตฺวา สายนฺหสมเย นครํ ปวิสิตฺวา เสฏฺฐิสฺส ฆรทฺวาเร อฏฺฐํสุฯ เชฏฺฐกทาสี กุฏํ คเหตฺวา อุทกติตฺถํ คจฺฉนฺตี ปจฺเจกพุทฺเธ นครํ ปวิสนฺเต อทฺทสฯ เสฏฺฐิ เตสํ อาคตการณํ สุตฺวา ‘‘อมฺหากํ โอกาโส นตฺถิ, คจฺฉนฺตู’’ติ อาหฯ

อถ เต นครา นิกฺขมนฺเต เชฏฺฐกทาสี กุฏํ คเหตฺวา ปวิสนฺตี ทิสฺวา กุฏํ โอตาเรตฺวา วนฺทิตฺวา โอนมิตฺวา มุขํ ปิธาย – ‘‘อยฺยา นครํ ปวิฏฺฐมตฺตาว นิกฺขนฺตา, กิํ นุ โข’’ติ ปุจฺฉิฯ วสฺสูปนายิกกุฏิยา หตฺถกมฺมํ ยาจิตุํ อาคมิมฺหาติฯ ลทฺธํ, ภนฺเตติฯ น ลทฺธํ อุปาสิเกติ? กิํ ปเนสา กุฏิ อิสฺสเรเหว กาตพฺพา, ทุคฺคเตหิปิ สกฺกา กาตุนฺติฯ เยน เกนจิ สกฺกาติ? สาธุ, ภนฺเต, มยํ กริสฺสามฯ

สฺเว มยฺหํ ภิกฺขํ คณฺหถาติ นิมนฺเตตฺวา อุทกํ เนตฺวา ปุน กุฏํ คเหตฺวา อาคมฺม ติตฺถมคฺเค ฐตฺวา อาคตา อวเสสทาสิโย ‘‘เอตฺเถว โหถา’’ติ วตฺวา สพฺพาสํ อาคตกาเล อาห – ‘‘อมฺม กิํ นิจฺจเมว ปรสฺส ทาสกมฺมํ กริสฺสถ, อุทาหุ ทาสภาวโต มุจฺจิตุํ อิจฺฉถา’’ติ? อชฺเชว มุจฺจิตุมิจฺฉาม อยฺเยติฯ ยทิ เอวํ มยา ปญฺจ ปจฺเจกพุทฺธา หตฺถกมฺมํ อลภนฺตา สฺวาตนาย นิมนฺติตา, ตุมฺหากํ สามิเกหิ เอกทิวสํ หตฺถกมฺมํ ทาเปถาติฯ ตา สาธูติ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา สายํ อฏวิโต อาคตกาเล สามิกานํ อาโรเจสุํฯ เต สาธูติ เชฏฺฐกทาสสฺส เคหทฺวาเร สนฺนิปติํสุฯ

อถ เน เชฏฺฐกทาสี สฺเว ตาตา ปจฺเจกพุทฺธานํ หตฺถกมฺมํ เทถาติ อานิสํสํ อาจิกฺขิตฺวา เยปิ น กาตุกามา, เต คาฬฺเหน โอวาเทน ตชฺเชตฺวา ปฏิจฺฉาเปสิฯ สา ปุนทิวเส ปจฺเจกพุทฺธานํ ภตฺตํ ทตฺวา สพฺเพสํ ทาสปุตฺตานํ สญฺญํ อทาสิฯ เต ตาวเทว อรญฺญํ ปวิสิตฺวา ทพฺพสมฺภาเร สโมธาเนตฺวา สตํ สตํ หุตฺวา เอเกกกุฏิํ เอเกกจงฺกมนาทิปริวารํ กตฺวา มญฺจปีฐปานียปริโภชนียภาชนาทีนิ ฐเปตฺวา ปจฺเจกพุทฺเธ เตมาสํ ตตฺถ วสนตฺถาย ปฏิญฺญํ กาเรตฺวา วารภิกฺขํ ปฏฺฐเปสุํฯ โย อตฺตโน วารทิวเส น สกฺโกติฯ ตสฺส เชฏฺฐกทาสี สกเคหโต อาหริตฺวา เทติฯ เอวํ เตมาสํ ชคฺคิตฺวา เชฏฺฐกทาสี เอเกกํ ทาสํ เอเกกํ สาฏกํ วิสฺสชฺชาเปสิฯ ปญฺจ ถูลสาฏกสตานิ อเหสุํฯ ตานิ ปริวตฺตาเปตฺวา ปญฺจนฺนํ ปจฺเจกพุทฺธานํ ติจีวรานิ กตฺวา อทาสิฯ ปจฺเจกพุทฺธา ยถาผาสุกํ อคมํสุฯ ตมฺปิ ชงฺฆสหสฺสํ เอกโต กุสลํ กตฺวา กายสฺส เภทา เทวโลเก นิพฺพตฺติฯ ตานิ ปญฺจ มาตุคามสตานิ กาเลน กาลํ เตสํ ปญฺจนฺนํ ปุริสสตานํ เคเห โหนฺติ, กาเลน กาลํ สพฺพาปิ เชฏฺฐกทาสปุตฺตสฺเสว เคเห โหนฺติฯ อถ เอกสฺมิํ กาเล เชฏฺฐกทาสปุตฺโต เทวโลกโต จวิตฺวา ราชกุเล นิพฺพตฺโตฯ ตาปิ ปญฺจสตา เทวกญฺญา มหาโภคกุเลสุ นิพฺพตฺติตฺวา ตสฺส รชฺเช ฐิตสฺส เคหํ อคมํสุฯ เอเตน นิยาเมน สํสรนฺติโย อมฺหากํ ภควโต กาเล โกลิยนคเร เทวทหนคเร จ ขตฺติยกุเลสุ นิพฺพตฺตาฯ

นนฺทกตฺเถโรปิ ปพฺพชิตฺวา อรหตฺตํ ปตฺโต, เชฏฺฐกทาสิธีตา วยํ อาคมฺม สุทฺโธทนมหาราชสฺส อคฺคมเหสิฏฺฐาเน ฐิตา, อิตราปิ เตสํ เตสํ ราชปุตฺตานํเยว ฆรํ คตาฯ ตาสํ สามิกา ปญฺจสตา ราชกุมารา อุทกจุมฺพฏกลเห สตฺถุ ธมฺมเทสนํ สุตฺวา ปพฺพชิตา, ราชธีตโร เตสํ อุกฺกณฺฐนตฺถํ สาสนํ เปเสสุํฯ เต อุกฺกณฺฐิเต ภควา กุณาลทหํ เนตฺวา โสตาปตฺติผเล ปติฏฺฐเปตฺวา มหาสมยทิวเส อรหตฺเต ปติฏฺฐาเปสิฯ ตาปิ ปญฺจสตา ราชธีตโร นิกฺขมิตฺวา มหาปชาปติยา สนฺติเก ปพฺพชิํสุฯ อยมายสฺมา นนฺทโก เอตฺตาว ตา ภิกฺขุนิโยติ เอวเมตํ วตฺถุ ทีเปตพฺพํฯ

ราชการาโมติ ปเสนทินา การิโต นครสฺส ทกฺขิณทิสาภาเค ถูปารามสทิเส ฐาเน วิหาโรฯ

[399] สมฺมปฺปญฺญาย สุทิฏฺฐนฺติ เหตุนา การเณน วิปสฺสนาปญฺญาย ยาถาวสรสโต ทิฏฺฐํฯ

[401] ตชฺชํ ตชฺชนฺติ ตํสภาวํ ตํสภาวํ, อตฺถโต ปน ตํ ตํ ปจฺจยํ ปฏิจฺจ ตา ตา เวทนา อุปฺปชฺชนฺตีติ วุตฺตํ โหติฯ

[402] ปเควสฺส ฉายาติ มูลาทีนิ นิสฺสาย นิพฺพตฺตา ฉายา ปฐมตรํเยว อนิจฺจาฯ

[413] อนุปหจฺจาติ อนุปหนิตฺวาฯ ตตฺถ มํสํ ปิณฺฑํ ปิณฺฑํ กตฺวา จมฺมํ อลฺลิยาเปนฺโต มํสกายํ อุปหนติ นามฯ จมฺมํ พทฺธํ พทฺธํ กตฺวา มํเส อลฺลิยาเปนฺโต มํสกายํ อุปหนติ นามฯ เอวํ อกตฺวาฯ วิลิมํสํ นฺหารุพนฺธนนฺติ สพฺพจมฺเม ลคฺควิลีปนมํสเมวฯ อนฺตรากิเลสสํโยชนพนฺธนนฺติ สพฺพํ อนฺตรกิเลสเมว สนฺธาย วุตฺตํฯ

[414] สตฺต โข ปนิเมติ กสฺมา อาหาติ? ยา หิ เอสา ปญฺญา กิเลเส ฉินฺทตีติ วุตฺตา, สา น เอกิกาว อตฺตโน ธมฺมตาย ฉินฺทิตุํ สกฺโกติฯ ยถา ปน กุฐารี น อตฺตโน ธมฺมตาย เฉชฺชํ ฉินฺทติ, ปุริสสฺส ตชฺชํ วายามํ ปฏิจฺเจว ฉินฺทติ, เอวํ น วินา ฉหิ โพชฺฌงฺเคหิ ปญฺญา กิเลเส ฉินฺทิตุํ สกฺโกติฯ ตสฺมา เอวมาหฯ

เตน หีติ เยน การเณน ตยา ฉ อชฺฌตฺติกานิ อายตนานิ, ฉ พาหิรานิ , ฉ วิญฺญาณกาเย, ทีโปปมํ, รุกฺโขปมํ, คาวูปมญฺจ ทสฺเสตฺวา สตฺตหิ โพชฺฌงฺเคหิ อาสวกฺขเยน เทสนา นิฏฺฐปิตา, เตน การเณน ตฺวํ สฺเวปิ ตา ภิกฺขุนิโย เตเนว โอวาเทน โอวเทยฺยาสีติฯ

[415] สา โสตาปนฺนาติ ยา สา คุเณหิ สพฺพปจฺฉิมิกา, สา โสตาปนฺนาฯ เสสา ปน สกทาคามิอนาคามินิโย จ ขีณาสวา จฯ ยทิ เอวํ กถํ ปริปุณฺณสงฺกปฺปาติฯ อชฺฌาสยปาริปูริยาฯ ยสฺสา หิ ภิกฺขุนิยา เอวมโหสิ – ‘‘กทา นุ โข อหํ อยฺยสฺส นนฺทกสฺส ธมฺมเทสนํ สุณนฺตี ตสฺมิํเยว อาสเน โสตาปตฺติผลํ สจฺฉิกเรยฺย’’นฺติ, สา โสตาปตฺติผลํ สจฺฉากาสิฯ ยสฺสา อโหสิ ‘‘สกทาคามิผลํ อนาคามิผลํ อรหตฺต’’นฺติ, สา อรหตฺตํ สจฺฉากาสิฯ เตนาห ภควา ‘‘อตฺตมนา เจว ปริปุณฺณสงฺกปฺปา จา’’ติฯ

ปปญฺจสูทนิยา มชฺฌิมนิกายฏฺฐกถาย

นนฺทโกวาทสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

5. ราหุโลวาทสุตฺตวณฺณนา

[416] เอวํ เม สุตนฺติ ราหุโลวาทสุตฺตํฯ ตตฺถ วิมุตฺติปริปาจนียาติ วิมุตฺติํ ปริปาเจนฺตีติ วิมุตฺติปริปาจนียาฯ ธมฺมาติ ปนฺนรส ธมฺมาฯ เต สทฺธินฺทฺริยาทีนํ วิสุทฺธิการณวเสน เวทิตพฺพาฯ วุตฺตญฺเหตํ –

‘‘อสฺสทฺเธ ปุคฺคเล ปริวชฺชยโต, สทฺเธ ปุคฺคเล เสวโต ภชโต ปยิรุปาสโต ปสาทนีเย สุตฺตนฺเต ปจฺจเวกฺขโต อิเมหิ ตีหากาเรหิ สทฺธินฺทฺริยํ วิสุชฺฌติฯ กุสีเต ปุคฺคเล ปริวชฺชยโต อารทฺธวีริเย ปุคฺคเล เสวโต ภชโต ปยิรุปาสโต สมฺมปฺปธาเน ปจฺจเวกฺขโต อิเมหิ ตีหากาเรหิ วีริยินฺทฺริยํ วิสุชฺฌติฯ