4. สามคามสุตฺตวณฺณนา

[41] เอวํ เม สุตนฺติ สามคามสุตฺตํฯ ตตฺถ สามคาเมติ สามากานํ อุสฺสนฺนตฺตา เอวํลทฺธนาเม คาเมฯ อธุนา กาลงฺกโตติ สมฺปติ กาลํ กโตฯ ทฺเวธิกชาตาติ ทฺเวชฺฌชาตา ทฺเวภาคชาตาฯ ภณฺฑนาทีสุ ภณฺฑนํ ปุพฺพภาคกลโห, ตํ ทณฺฑาทานาทิวเสน ปณฺณตฺติวีติกฺกมวเสน จ วทฺธิตํ กลโห, ‘‘น ตฺวํ อิมํ ธมฺมวินยํ อาชานาสี’’ติอาทิกํ วิรุทฺธวจนํ วิวาโทฯ วิตุทนฺตาติ วิตุชฺชนฺตาฯ สหิตํ เมติ มม วจนํ อตฺถสํหิตํฯ อธิจิณฺณํ เต วิปราวตฺตนฺติ ยํ ตว อธิจิณฺณํ จิรกาลเสวนวเสน ปคุณํ, ตํ มม วาทํ อาคมฺม นิวตฺตํฯ อาโรปิโต เต วาโทติ ตุยฺหํ อุปริ มยา โทโส อาโรปิโตฯ จร วาทปฺปโมกฺขายาติ ภตฺตปุฏํ อาทาย ตํ ตํ อุปสงฺกมิตฺวา วาทปฺปโมกฺขตฺถาย อุตฺตริ ปริเยสมาโน จรฯ นิพฺเพเฐหิ วาติ อถ มยา อาโรปิตวาทโต อตฺตานํ โมเจหิฯ สเจ ปโหสีติ สเจ สกฺโกสิฯ วโธเยวาติ มรณเมวฯ

นาฏปุตฺติเยสูติ นาฏปุตฺตสฺส อนฺเตวาสิเกสุฯ นิพฺพินฺนรูปาติ อุกฺกณฺฐิตสภาวา, อภิวาทนาทีนิ น กโรนฺติฯ วิรตฺตรูปาติ วิคตเปมาฯ ปฏิวานรูปาติ เตสํ นิปจฺจกิริยโต นิวตฺตสภาวาฯ ยถา ตนฺติ ยถา จ ทุรกฺขาตาทิสภาเว ธมฺมวินเย นิพฺพินฺนวิรตฺตปฏิวานรูเปหิ ภวิตพฺพํ, ตเถว ชาตาติ อตฺโถฯ ทุรกฺขาเตติ ทุกฺกถิเตฯ ทุปฺปเวทิเตติ ทุวิญฺญาปิเตฯ อนุปสมสํวตฺตนิเกติ ราคาทีนํ อุปสมํ กาตุํ อสมตฺโถฯ ภินฺนถูเปติ ภินฺนปติฏฺเฐฯ เอตฺถ หิ นาฏปุตฺโตว เนสํ ปติฏฺเฐน ถูโป, โส ปน ภินฺโน มโตฯ เตน วุตฺตํ ‘‘ภินฺนถูเป’’ติฯ อปฺปฏิสรเณติ ตสฺเสว อภาเวน ปฏิสรณวิรหิเตฯ

นนุ จายํ นาฏปุตฺโต นาฬนฺทวาสิโก, โส กสฺมา ปาวายํ กาลํกโตติฯ โส กิร อุปาลินา คหปตินา ปฏิวิทฺธสจฺเจน ทสหิ คาถาหิ ภาสิเต พุทฺธคุเณ สุตฺวา อุณฺหํ โลหิตํ ฉฑฺเฑสิฯ อถ นํ อผาสุกํ คเหตฺวา ปาวํ อคมํสุ, โส ตตฺถ กาลมกาสิฯ กาลํ กุรุมาโน จ ‘‘มม ลทฺธิ อนิยฺยานิกา สารรหิตา, มยํ ตาว นฏฺฐา, อวเสสชโน มา อปายปูรโก อโหสิ ฯ สเจ ปนาหํ ‘มม สาสนํ อนิยฺยานิก’นฺติ วกฺขามิ, น สทฺทหิสฺสนฺติฯ ยํนูนาหํ ทฺเวปิ ชเน น เอกนีหาเรน อุคฺคณฺหาเปยฺยํ, เต มมจฺจเยน อญฺญมญฺญํ วิวทิสฺสนฺติฯ สตฺถา ตํ วิวาทํ ปฏิจฺจ เอกํ ธมฺมกถํ กเถสฺสติ, ตโต เต สาสนสฺส มหนฺตภาวํ ชาติสฺสนฺตี’’ติฯ

อถ นํ เอโก อนฺเตวาสิโก อุปสงฺกมิตฺวา อาห ‘‘ภนฺเต, ตุมฺเห ทุพฺพลา, มยฺหํ อิมสฺมิํ ธมฺเม สารํ อาจิกฺขถ อาจริยปฺปมาณ’’นฺติฯ อาวุโส, ตฺวํ มมจฺจเยน สสฺสตนฺติ คณฺเหยฺยาสีติฯ อปโรปิ ตํ อุปสงฺกมิ, ตํ อุจฺเฉทํ คณฺหาเปสิฯ เอวํ ทฺเวปิ ชเน เอกลทฺธิเก อกตฺวา พหู นานานีหาเรน อุคฺคณฺหาเปตฺวา กาลมกาสิฯ เต ตสฺส สรีรกิจฺจํ กตฺวา สนฺนิปติตฺวา อญฺญมญฺญํ ปุจฺฉิํสุ ‘‘กสฺสาวุโส, อาจริโย สารมาจิกฺขี’’ติ? เอโก อุฏฺฐหิตฺวา มยฺหนฺติ อาหฯ กิํ อาจิกฺขีติ? สสฺสตนฺติฯ อปโร ตํ ปฏิพาหิตฺวา มยฺหํ สารํ อาจิกฺขีติ อาหฯ

เอวํ สพฺเพ ‘‘มยฺหํ สารํ อาจิกฺขิ, อหํ เชฏฺฐโก’’ติ อญฺญมญฺญํ วิวาทํ วฑฺเฒตฺวา อกฺโกเส เจว ปริภาเส จ หตฺถปาทปหาราทีนิ จ ปวตฺเตตฺวา เอกมคฺเคน ทฺเว อคจฺฉนฺตา นานาทิสาสุ ปกฺกมิํสุ, เอกจฺเจ คิหี อเหสุํฯ

ภควโต ปน ธรมานกาเลปิ ภิกฺขุสงฺเฆ วิวาโท น อุปฺปชฺชิฯ สตฺถา หิ เตสํ วิวาทการเณ อุปฺปนฺนมตฺเตเยว สยํ วา คนฺตฺวา เต วา ภิกฺขู ปกฺโกสาเปตฺวา ขนฺติ เมตฺตา ปฏิสงฺขา อวิหิํสา สารณียธมฺเมสุ เอกํ การณํ กเถตฺวา วิวาทํ วูปสเมติฯ เอวํ ธรมาโนปิ สงฺฆสฺส ปติฏฺฐาว อโหสิฯ ปรินิพฺพายมาโนปิ อวิวาทการณํ กตฺวาว ปรินิพฺพายิฯ ภควตา หิ สุตฺเต เทสิตา จตฺตาโร มหาปเทสา (อ. นิ. 4.180; ที. นิ. 2.187) ยาวชฺชทิวสา ภิกฺขูนํ ปติฏฺฐา จ อวสฺสโย จฯ ตถา ขนฺธเก เทสิตา จตฺตาโร มหาปเทสา (มหาว. 305) สุตฺเต วุตฺตานิ จตฺตาริ ปญฺหพฺยากรณานิ (อ. นิ. 4.42) จฯ เตเนวาห – ‘‘โย โว มยา, อานนฺท, ธมฺโม จ วินโย จ เทสิโต ปญฺญตฺโต, โส โว มมจฺจเยน สตฺถา’’ติ (ที. นิ. 2.216)ฯ

[42] อถ โข จุนฺโท สมณุทฺเทโสติ อยํ เถโร ธมฺมเสนาปติสฺส กนิฏฺฐภาติโกฯ ตํ ภิกฺขู อนุปสมฺปนฺนกาเล จุนฺโท สมณุทฺเทโสติ สมุทาจริตฺวา เถรกาเลปิ ตเถว สมุทาจริํสุฯ เตน วุตฺตํ ‘‘จุนฺโท สมณุทฺเทโส’’ติฯ อุปสงฺกมีติ กสฺมา อุปสงฺกมิ? นาฏปุตฺเต กิร กาลํกเต ชมฺพุทีเป มนุสฺสา ตตฺถ ตตฺถ กถํ ปวตฺตยิํสุ – ‘‘นิคณฺโฐ นาฏปุตฺโต เอโก สตฺถาติ ปญฺญายิตฺถ, ตสฺส กาลกิริยาย สาวกานํ เอวรูโป วิวาโท ชาโต, สมโณ ปน โคตโม ชมฺพุทีเป จนฺโท วิย สูริโย วิย จ ปากโฏเยว, กีทิโส นุ โข สมเณ โคตเม ปรินิพฺพุเต สาวกานํ วิวาโท ภวิสฺสตี’’ติฯ เถโร ตํ กถํ สุตฺวา จินฺเตสิ – ‘‘อิมํ กถํ คเหตฺวา ทสพลสฺส อาโรเจสฺสามิ, สตฺถา จ เอตํ อตฺถุปฺปตฺติํ กตฺวา เอกํ เทสนํ กเถสฺสตี’’ติฯ โส นิกฺขมิตฺวา เยน สามคาโม, เยนายสฺมา อานนฺโท เตนุปสงฺกมิฯ อุชุเมว ภควโต สนฺติกํ อคนฺตฺวา เยนสฺส อุปชฺฌาโย อายสฺมา อานนฺโท เตนุปสงฺกมีติ อตฺโถฯ

เอวํ กิรสฺส อโหสิ – ‘‘อุปชฺฌาโย เม มหาปญฺโญ, โส อิมํ สาสนํ สตฺถุ อาโรเจสฺสติ, อถ สตฺถา ตทนุรูปํ ธมฺมํ เทเสสฺสตี’’ติฯ กถาปาภตนฺติ กถามูลํ, มูลญฺหิ ปาภตนฺติ วุจฺจติฯ ยถาห –

‘‘อปฺปเกนปิ เมธาวี, ปาภเตน วิจกฺขโณ;

สมุฏฺฐาเปติ อตฺตานํ, อณุํ อคฺคิํว สนฺธม’’นฺติฯ (ชา. 2.1.4);

ทสฺสนายาติ ทสฺสนตฺถายฯ กิํ ปนิมินา ภควา น ทิฏฺฐปุพฺโพติ? โน น ทิฏฺฐปุพฺโพ, อยญฺหิ อายสฺมา ทิวา นว วาเร รตฺติํ นว วาเรติ เอกาหํ อฏฺฐารส วาเร อุปฏฺฐานเมว คจฺฉติฯ ทิวสสฺส ปน สตกฺขตฺตุํ วา สหสฺสกฺขตฺตุํ วา คนฺตุกาโม สมาโนปิ น อการณา คจฺฉติ, เอกํ ปญฺหุทฺธารํ คเหตฺวาว คจฺฉติฯ โส ตํทิวสํ เตน คนฺตุกาโม เอวมาหฯ

อหิตาย ทุกฺขาย เทวมนุสฺสานนฺติ เอกสฺมิํ วิหาเร สงฺฆมชฺเฌ อุปฺปนฺโน วิวาโท กถํ เทวมนุสฺสานํ อหิตาย ทุกฺขาย สํวตฺตติ? โกสมฺพกกฺขนฺธเก (มหาว. 451) วิย หิ ทฺวีสุ ภิกฺขูสุ วิวาทํ อาปนฺเนสุ ตสฺมิํ วิหาเร เตสํ อนฺเตวาสิกา วิวทนฺติ, เตสํ โอวาทํ คณฺหนฺโต ภิกฺขุนิสงฺโฆ วิวทติ, ตโต เตสํ อุปฏฺฐากา วิวทนฺติ, อถ มนุสฺสานํ อารกฺขเทวตา ทฺเว โกฏฺฐาสา โหนฺติฯ ตตฺถ ธมฺมวาทีนํ อารกฺขเทวตา ธมฺมวาทินิโย โหนฺติ, อธมฺมวาทีนํ อธมฺมวาทินิโย โหนฺติฯ ตโต ตาสํ อารกฺขเทวตานํ มิตฺตา ภุมฺมเทวตา ภิชฺชนฺติฯ เอวํ ปรมฺปราย ยาว พฺรหฺมโลกา ฐเปตฺวา อริยสาวเก สพฺเพ เทวมนุสฺสา ทฺเว โกฏฺฐาสา โหนฺติฯ ธมฺมวาทีหิ ปน อธมฺมวาทิโนว พหุตรา โหนฺติ, ตโต ยํ พหูหิ คหิตํ, ตํ คณฺหนฺติฯ ธมฺมํ วิสฺสชฺเชตฺวา พหุตราว อธมฺมํ คณฺหนฺติฯ เต อธมฺมํ ปูเรตฺวา วิหรนฺตา อปาเย นิพฺพตฺตนฺติฯ เอวํ เอกสฺมิํ วิหาเร สงฺฆมชฺเฌ อุปฺปนฺโน วิวาโท พหูนํ อหิตาย ทุกฺขาย โหติฯ

[43] อภิญฺญา เทสิตาติ มหาโพธิมูเล นิสินฺเนน ปจฺจกฺขํ กตฺวา ปเวทิตาฯ ปติสฺสยมานรูปา วิหรนฺตีติ อุปนิสฺสาย วิหรนฺติฯ

ภควโต อจฺจเยนาติ เอตรหิ ภควนฺตํ เชฏฺฐกํ กตฺวา สคารวา วิหรนฺติ, ตุมฺหากํ, ภนฺเต, อุคฺคเตชตาย ทุราสทตาย วิวาทํ ชเนตุํ น สกฺโกนฺติ, ภควโต ปน อจฺจเยน วิวาทํ ชเนยฺยุนฺติ วทติฯ ยตฺถ ปน ตํ วิวาทํ ชเนยฺยุํ, ตํ ทสฺเสนฺโต อชฺฌาชีเว วา อธิปาติโมกฺเข วาติ อาหฯ ตตฺถ อชฺฌาชีเวติ อาชีวเหตุ อาชีวการณา – ‘‘ภิกฺขุ อุตฺตริมนุสฺสธมฺมํ อุลฺลปติ อาปตฺติ ปาราชิกสฺสา’’ติอาทินา (ปริ. 287) นเยน ปริวาเร ปญฺญตฺตานิ ฉ สิกฺขาปทานิ, ตานิ ฐเปตฺวา เสสานิ สพฺพสิกฺขาปทานิ อธิปาติโมกฺขํ นามฯ อปฺปมตฺตโก โส อานนฺทาติ อชฺฌาชีวํ อธิปาติโมกฺขญฺจ อารพฺภ อุปฺปนฺนวิวาโท นาม ยสฺมา ปรสฺส กถายปิ อตฺตโน ธมฺมตายปิ สลฺลกฺเขตฺวา สุปฺปชโห โหติ, ตสฺมา ‘‘อปฺปมตฺตโก’’ติ วุตฺโตฯ

ตตฺรายํ นโย – อิเธกจฺโจ ‘‘น สกฺกา อุตฺตริมนุสฺสธมฺมํ อนุลฺลปนฺเตน กิญฺจิ ลทฺธุ’’นฺติอาทีนิ จินฺเตตฺวา อาชีวเหตุ อุตฺตริมนุสฺสธมฺมํ วา อุลฺลปติ สญฺจริตฺตํ วา อาปชฺชติ, โย เต วิหาเร วสติ, โส ภิกฺขุ อรหาติอาทินา นเยน สามนฺตชปฺปนํ วา กโรติ, อคิลาโน วา อตฺตโน อตฺถาย ปณีตโภชนานิ วิญฺญาเปตฺวา ภุญฺชติ, ภิกฺขุนี วา ปน ตานิ วิญฺญาเปตฺวา ปาฏิเทสนียํ อาปชฺชติ, โย โกจิ ทุกฺกฏวตฺถุกํ ยํกิญฺจิ สูโปทนวิญฺญตฺติเมว วา กโรติ, อญฺญตรํ วา ปน ปณฺณตฺติวีติกฺกมํ กโรนฺโต วิหรติ, ตเมนํ สพฺรหฺมจารี เอวํ สญฺชานนฺติ – ‘‘กิํ อิมสฺส อิมินา ลาเภน ลทฺเธน, โย สาสเน ปพฺพชิตฺวา มิจฺฉาชีเวน ชีวิกํ กปฺเปติ, ปณฺณตฺติวีติกฺกมํ กโรตี’’ติฯ อตฺตโน ธมฺมตายปิสฺส เอวํ โหติ – ‘‘กิสฺส มยฺหํ อิมินา ลาเภน, ยฺวาหํ เอวํ สฺวากฺขาเต ธมฺมวินเย ปพฺพชิตฺวา มิจฺฉาชีเวน ชีวิกํ กปฺเปมิ, ปณฺณตฺติวีติกฺกมํ กโรมี’’ติ สลฺลกฺเขตฺวา ตโต โอรมติฯ เอวํ ปรสฺส กถายปิ อตฺตโน ธมฺมตายปิ สลฺลกฺเขตฺวา สุปฺปชโห โหติฯ เตน ภควา ‘‘อปฺปมตฺตโก’’ติ อาหฯ

มคฺเค วา หิ, อานนฺท, ปฏิปทาย วาติ โลกุตฺตรมคฺคํ ปตฺวา วิวาโท นาม สพฺพโส วูปสมฺมติ, นตฺถิ อธิคตมคฺคานํ วิวาโทฯ ปุพฺพภาคมคฺคํ ปน ปุพฺพภาคปฏิปทญฺจ สนฺธาเยตํ วุตฺตํฯ

ตตฺรายํ นโย – เอวํ ภิกฺขุํ มนุสฺสา โลกุตฺตรธมฺเม สมฺภาเวนฺติฯ โส สทฺธิวิหาริกาทโย อาคนฺตฺวา วนฺทิตฺวา ฐิเต ปุจฺฉติ ‘‘กิํ อาคตตฺถา’’ติฯ มนสิกาตพฺพกมฺมฏฺฐานํ ปุจฺฉิตุํ, ภนฺเตติฯ

นิสีทถ, ขเณเนว อรหตฺตํ ปาเปตุํ สมตฺถกมฺมฏฺฐานกถํ อาจิกฺขิสฺสามีติ วตฺวา วทติ – ‘‘อิธ ภิกฺขุ อตฺตโน วสนฏฺฐานํ ปวิสิตฺวา นิสินฺโน มูลกมฺมฏฺฐานํ มนสิ กโรติ, ตสฺส ตํ มนสิกโรโต โอภาโส อุปฺปชฺชติฯ อยํ ปฐมมคฺโค นามฯ โส ทุติยํ โอภาสญาณํ นิพฺพตฺเตติ, ทุติยมคฺโค อธิคโต โหติ, เอวํ ตติยญฺจ จตุตฺถญฺจฯ เอตฺตาวตา มคฺคปฺปตฺโต เจว ผลปฺปตฺโต จ โหตี’’ติฯ อถ เต ภิกฺขู ‘‘อขีณาสโว นาม เอวํ กมฺมฏฺฐานํ กเถตุํ น สกฺโกติ, อทฺธายํ ขีณาสโว’’ติ นิฏฺฐํ คจฺฉนฺติฯ

โส อปเรน สมเยน กาลํ กโรติฯ สมนฺตา ภิกฺขาจารคาเมหิ มนุสฺสา อาคนฺตฺวา ปุจฺฉนฺติ ‘‘เกนจิ, ภนฺเต, เถโร ปญฺหํ ปุจฺฉิโต’’ติฯ อุปาสกา ปุพฺเพว เถเรน ปญฺโห กถิโต อมฺหากนฺติฯ เต ปุปฺผมณฺฑปํ ปุปฺผกูฏาคารํ สชฺเชตฺวา สุวณฺเณน อกฺขิปิธานมุขปิธานาทิํ กริตฺวา คนฺธมาลาทีหิ ปูเชตฺวา สตฺตาหํ สาธุกีฬิกํ กีเฬตฺวา ฌาเปตฺวา อฏฺฐีนิ อาทาย เจติยํ กโรนฺติฯ อญฺเญ อาคนฺตุกา วิหารํ อาคนฺตฺวา ปาเท โธวิตฺวา ‘‘มหาเถรํ ปสฺสิสฺสาม, กหํ, อาวุโส, มหาเถโร’’ติ ปุจฺฉนฺติฯ ปรินิพฺพุโต, ภนฺเตติฯ ทุกฺกรํ, อาวุโส, เถเรน กตํ มคฺคผลานิ นิพฺพตฺเตนฺเตน, ปญฺหํ ปุจฺฉิตฺถ, อาวุโสติฯ ภิกฺขูนํ กมฺมฏฺฐานํ กเถนฺโต อิมินา นิยาเมน กเถสิ, ภนฺเตติฯ น เอโส, อาวุโส, มคฺโค, วิปสฺสนุปกฺกิเลโส นาเมส, น ตุมฺเห ชานิตฺถ, ปุถุชฺชโน, อาวุโส, เถโรติฯ เต กลหํ กโรนฺตา อุฏฺฐหิตฺวา ‘‘สกลวิหาเร ภิกฺขู จ ภิกฺขาจารคาเมสุ มนุสฺสา จ น ชานนฺติ, ตุมฺเหเยว ชานาถฯ กตรมคฺเคน ตุมฺเห อาคตา, กิํ โว วิหารทฺวาเร เจติยํ น ทิฏฺฐ’’นฺติฯ เอวํวาทีนํ ปน ภิกฺขูนํ สตํ วา, โหตุ สหสฺสํ วา, ยาว ตํ ลทฺธิํ นปฺปชหนฺติ, สคฺโคปิ มคฺโคปิ วาริโตเยวฯ

อปโรปิ ตาทิโสว กมฺมฏฺฐานํ กเถนฺโต เอวํ กเถติ – จิตฺเตเนว ตีสุ อุทฺธเนสุ ตีณิ กปลฺลานิ อาโรเปตฺวา เหฏฺฐา อคฺคิํ กตฺวา จิตฺเตเนว อตฺตโน ทฺวตฺติํสาการํ อุปฺปาเฏตฺวา กปลฺเลสุ ปกฺขิปิตฺวา จิตฺเตเนว ทณฺฑเกน ปริวตฺเตตฺวา ปริวตฺเตตฺวา ภชฺชิตพฺพํ, ยา ฌายมาเน ฉาริกา โหติ, สา มุขวาเตน ปลาเสตพฺพาฯ เอตฺตเกน ธูตปาโป นาเมส สมโณ โหติฯ เสสํ ปุริมนเยเนว วิตฺถาเรตพฺพํฯ

อปโร เอวํ กเถติ – จิตฺเตเนว มหาจาฏิํ ฐเปตฺวา มตฺถุํ โยเชตฺวา จิตฺเตเนว อตฺตโน ทฺวตฺติํสาการํ อุปฺปาเฏตฺวา ตตฺถ ปกฺขิปิตฺวา มตฺถุํ โอตาเรตฺวา มนฺถิตพฺพํฯ มถิยมานํ วิลียติ, วิลีเน อุปริ เผโณ อุคฺคจฺฉติฯ โส เผโณ ปริภุญฺชิตพฺโพฯ เอตฺตาวตา โว อมตํ ปริภุตฺตํ นาม ภวิสฺสติ ฯ อิโต ปรํ ‘‘อถ เต ภิกฺขู’’ติอาทิ สพฺพํ ปุริมนเยเนว วิตฺถาเรตพฺพํฯ

[44] อิทานิ โย เอวํ วิวาโท อุปฺปชฺเชยฺย, ตสฺส มูลํ ทสฺเสนฺโต ฉยิมานีติอาทิมาหฯ ตตฺถ อคารโวติ คารววิรหิโตฯ อปฺปติสฺโสติ อปฺปติสฺสโย อนีจวุตฺติฯ เอตฺถ ปน โย ภิกฺขุ สตฺถริ ธรมาเน ตีสุ กาเลสุ อุปฏฺฐานํ น ยาติ, สตฺถริ อนุปาหเน จงฺกมนฺเต สอุปาหโน จงฺกมติ, นีเจ จงฺกเม จงฺกมนฺเต อุจฺเจ จงฺกเม จงฺกมติ, เหฏฺฐา วสนฺเต อุปริ วสติ, สตฺถุ ทสฺสนฏฺฐาเน อุโภ อํเส ปารุปติ, ฉตฺตํ ธาเรติ, อุปาหนํ ธาเรติ, นฺหานติตฺเถ อุจฺจารํ วา ปสฺสาวํ วา กโรติ, ปรินิพฺพุเต วา ปน เจติยํ วนฺทิตุํ น คจฺฉติ, เจติยสฺส ปญฺญายนฏฺฐาเน สตฺถุทสฺสนฏฺฐาเน วุตฺตํ สพฺพํ กโรติ, อญฺเญหิ จ ภิกฺขูหิ ‘‘กสฺมา เอวํ กโรสิ, น อิทํ วฏฺฏติ, สมฺมาสพุทฺธสฺส นาม ลชฺชิตุํ วฏฺฏตี’’ติ วุตฺเต ‘‘ตูณฺหี โหติ, กิํ พุทฺโธ พุทฺโธติ วทสี’’ติ ภณติ, อยํ สตฺถริ อคารโว นามฯ

โย ปน ธมฺมสฺสวเน สงฺฆุฏฺเฐ สกฺกจฺจํ น คจฺฉติ, สกฺกจฺจํ ธมฺมํ น สุณาติ, นิทฺทายติ วา สลฺลเปนฺโต วา นิสีทติ, สกฺกจฺจํ น คณฺหาติ น ธาเรติ, ‘‘กิํ ธมฺเม อคารวํ กโรสี’’ติ วุตฺเต ‘‘ตุณฺหี โหติ, ธมฺโม ธมฺโมติ วทสิ, กิํ ธมฺโม นามา’’ติ วทติ, อยํ ธมฺเม อคารโว นามฯ

โย ปน เถเรน ภิกฺขุนา อนชฺฌิฏฺโฐ ธมฺมํ เทเสติ, นิสีทติ ปญฺหํ กเถติ, วุฑฺเฒ ภิกฺขู ฆฏฺเฏนฺโต คจฺฉติ, ติฏฺฐติ นิสีทติ, ทุสฺสปลฺลตฺถิกํ วา หตฺถปลฺลตฺถิกํ วา กโรติ, สงฺฆมชฺเฌ อุโภ อํเส ปารุปติ, ฉตฺตุปาหนํ ธาเรติ, ‘‘ภิกฺขุสงฺฆสฺส ลชฺชิตุํ วฏฺฏตี’’ติ วุตฺเตปิ ‘‘ตุณฺหี โหติ, สงฺโฆ สงฺโฆติ วทสิ, กิํ สงฺโฆ, มิคสงฺโฆ อชสงฺโฆ’’ติอาทีนิ วทติ, อยํ สงฺเฆ อคารโว นามฯ

เอกภิกฺขุสฺมิมฺปิ หิ อคารเว กเต สงฺเฆ กโตเยว โหติฯ ติสฺโส สิกฺขา ปน อปริปูรยมาโนว สิกฺขาย น ปริปูรการี นามฯ

อชฺฌตฺตํ วาติ อตฺตนิ วา อตฺตโน ปริสาย วาฯ พาหิทฺธาติ ปรสฺมิํ วา ปรสฺส ปริสาย วาฯ

[46] อิทานิ อยํ ฉ ฐานานิ นิสฺสาย อุปฺปนฺนวิวาโท วฑฺฒนฺโต ยานิ อธิกรณานิ ปาปุณาติ, ตานิ ทสฺเสตุํ จตฺตาริมานีติอาทิมาหฯ ตตฺถ วูปสมนตฺถาย ปวตฺตมาเนหิ สมเถหิ อธิกาตพฺพานีติ อธิกรณานิฯ วิวาโทว อธิกรณํ วิวาทาธิกรณํฯ อิตเรสุปิ เอเสว นโยฯ

อิทานิ อิมานิปิ จตฺตาริ อธิกรณานิ ปตฺวา อุปริ วฑฺเฒนฺโต โส วิวาโท เยหิ สมเถหิ วูปสมฺมติ, เตสํ ทสฺสนตฺถํ สตฺต โข ปนิเมติอาทิมาหฯ ตตฺถ อธิกรณานิ สเมนฺติ วูปสเมนฺตีติ อธิกรณสมถาฯ อุปฺปนฺนุปฺปนฺนานนฺติ อุปฺปนฺนานํ อุปฺปนฺนานํฯ อธิกรณานนฺติ เอเตสํ วิวาทาธิกรณาทีนํ จตุนฺนํฯ สมถาย วูปสมายาติ สมนตฺถญฺเจว วูปสมนตฺถญฺจฯ สมฺมุขาวินโย ทาตพฺโพ…เป.… ติณวตฺถารโกติ อิเม สตฺต สมถา ทาตพฺพาฯ

ตตฺรายํ วินิจฺฉยกถา – อธิกรเณสุ ตาว ธมฺโมติ วา อธมฺโมติ วาติ อฏฺฐารสหิ วตฺถูหิ วิวทนฺตานํ ภิกฺขูนํ โย วิวาโท, อิทํ วิวาทาธิกรณํ นามฯ สีลวิปตฺติยา วา อาจารทิฏฺฐิอาชีววิปตฺติยา วา อนุวทนฺตานํ โย อนุวาโท อุปวทนา เจว โจทนา จ, อิทํ อนุวาทาธิกรณํ นามฯ มาติกายํ อาคตา ปญฺจ วิภงฺเค ทฺเวติ สตฺต อาปตฺติกฺขนฺธา อาปตฺตาธิกรณํ นามฯ ยํ สงฺฆสฺส อปโลกนาทีนํ จตุนฺนํ กมฺมานํ กรณํ, อิทํ กิจฺจาธิกรณํ นามฯ

ตตฺถ วิวาทาธิกรณํ ทฺวีหิ สมเถหิ สมฺมติ สมฺมุขาวินเยน จ เยภุยฺยสิกาย จฯ สมฺมุขาวินเยเนว สมฺมมานํ ยสฺมิํ วิหาเร อุปฺปนฺนํ, ตสฺมิํเยว วา, อญฺญตฺถ วูปสเมตุํ คจฺฉนฺตานํ อนฺตรามคฺเค วา, ยตฺถ คนฺตฺวา สงฺฆสฺส นิยฺยาติตํ, ตตฺถ สงฺเฆน วา คเณน วา วูปสเมตุํ อสกฺโกนฺเต ตตฺเถว อุพฺพาหิกาย สมฺมตปุคฺคเลหิ วา วินิจฺฉิตํ สมฺมติฯ

เอวํ สมฺมมาเน ปน ตสฺมิํ ยา สงฺฆสมฺมุขตา ธมฺมสมฺมุขตา, วินยสมฺมุขตา, ปุคฺคลสมฺมุขตา, อยํ สมฺมุขาวินโย นามฯ

ตตฺถ จ การกสงฺฆสฺส สามคฺคิวเสน สมฺมุขีภาโว สงฺฆสมฺมุขตาฯ สเมตพฺพสฺส วตฺถุโน ภูตตา ธมฺมสมฺมุขตาฯ ยถา ตํ สเมตพฺพํ, ตเถว สมนํ วินยสมฺมุขตาฯ โย จ วิวทติ, เยน จ วิวทติ, เตสํ อุภินฺนํ อตฺตปจฺจตฺถิกานํ สมฺมุขีภาโว ปุคฺคลสมฺมุขตาฯ อุพฺพาหิกาย วูปสเม ปเนตฺถ สงฺฆสมฺมุขตา ปริหายติฯ เอวํ ตาว สมฺมุขาวินเยเนว สมฺมติฯ

สเจ ปเนวมฺปิ น สมฺมติ, อถ นํ อุพฺพาหิกาย สมฺมตา ภิกฺขู ‘‘น มยํ สกฺโกม วูปสเมตุ’’นฺติ สงฺฆสฺเสว นิยฺยาเตนฺติฯ ตโต สงฺโฆ ปญฺจงฺคสมนฺนาคตํ ภิกฺขุํ สลากคฺคาหกํ สมฺมนฺนิตฺวา เตน คุฬฺหกวิวฏกสกณฺณชปฺปเกสุ ตีสุ สลากคฺคาเหสุ อญฺญตรวเสน สลากํ คาเหตฺวา สนฺนิปติตปริสาย ธมฺมวาทีนํ เยภุยฺยตาย ยถา เต ธมฺมวาทิโน วทนฺติ, เอวํ วูปสนฺตํ อธิกรณํ สมฺมุขาวินเยน จ เยภุยฺยสิกาย จ วูปสนฺตํ โหติฯ ตตฺถ สมฺมุขาวินโย วุตฺตนโย เอวฯ ยํ ปน เยภุยฺยสิกาย กมฺมสฺส กรณํ, อยํ เยภุยฺยสิกา นามฯ เอวํ วิวาทาธิกรณํ ทฺวีหิ สมเถหิ สมฺมติฯ

อนุวาทาธิกรณํ จตูหิ สมเถหิ สมฺมติ สมฺมุขาวินเยน จ สติวินเยน จ อมูฬฺหวินเยน จ ตสฺสปาปิยสิกาย จฯ สมฺมุขาวินเยเนว สมฺมมานํ โย จ อนุวทติ, ยญฺจ อนุวทติ, เตสํ วจนํ สุตฺวา, สเจ กาจิ อาปตฺติ นตฺถิ, อุโภ ขมาเปตฺวา, สเจ อตฺถิ, อยํ นาเมตฺถ อาปตฺตีติ เอวํ วินิจฺฉิตํ วูปสมฺมติฯ ตตฺถ สมฺมุขาวินยลกฺขณํ วุตฺตนยเมวฯ

ยทา ปน ขีณาสวสฺส ภิกฺขุโน อมูลิกาย สีลวิปตฺติยา อนุทฺธํสิตสฺส สติวินยํ ยาจมานสฺส สงฺโฆ ญตฺติจตุตฺเถน กมฺเมน สติวินยํ เทติ, ตทา สมฺมุขาวินเยน จ สติวินเยน จ วูปสนฺตํ โหติฯ ทินฺเน ปน สติวินเย ปุน ตสฺมิํ ปุคฺคเล กสฺสจิ อนุวาโท น รุหติฯ

ยทา อุมฺมตฺตโก ภิกฺขุ อุมฺมาทวเสน กเต อสฺสามณเก อชฺฌาจาเร ‘‘สรตายสฺมา เอวรูปิํ อาปตฺติ’’นฺติ ภิกฺขูหิ วุจฺจมาโน – ‘‘อุมฺมตฺตเกน เม, อาวุโส, เอตํ กตํ, นาหํ ตํ สรามี’’ติ ภณนฺโตปิ ภิกฺขูหิ โจทิยมาโนว ปุน อโจทนตฺถาย อมูฬฺหวินยํ ยาจติ, สงฺโฆ จสฺส ญตฺติจตุตฺเถน กมฺเมน อมูฬฺหวินยํ เทติ, ตทา สมฺมุขาวินเยน จ อมูฬฺหวินเยน จ วูปสนฺตํ โหติฯ ทินฺเน ปน อมูฬฺหวินเย ปุน ตสฺมิํ ปุคฺคเล กสฺสจิ ตปฺปจฺจยา อนุวาโท น รุหติฯ

ยทา ปน ปาราชิเกน วา ปาราชิกสามนฺเตน วา โจทิยมานสฺส อญฺเญนาญฺญํ ปฏิจรโต ปาปุสฺสนฺนตาย ปาปิยสฺส ปุคฺคลสฺส – ‘‘สจายํ อจฺฉินฺนมูโล ภวิสฺสติ, สมฺมา วตฺติตฺวา โอสารณํ ลภิสฺสติ, สเจ ฉินฺนมูโล, อยเมวสฺส นาสนา ภวิสฺสตี’’ติ มญฺญมาโน สงฺโฆ ญตฺติจตุตฺเถน กมฺเมน ตสฺสปาปิยสิกํ กโรติ, ตทา สมฺมุขาวินเยน จ ตสฺส ปาปิยสิกาย จ วูปสนฺตํ โหติฯ เอวํ อนุวาทาธิกรณํ จตูหิ สมเถหิ สมฺมติฯ

อาปตฺตาธิกรณํ ตีหิ สมเถหิ สมฺมติ สมฺมุขาวินเยน จ ปฏิญฺญาตกรเณน จ ติณวตฺถารเกน จฯ ตสฺส สมฺมุขาวินเยเนว วูปสโม นตฺถิฯ ยทา ปน เอกสฺส วา ภิกฺขุโน สนฺติเก สงฺฆคณมชฺเฌสุ วา ภิกฺขุ ลหุกํ อาปตฺติํ เทเสติ, ตทา อาปตฺตาธิกรณํ สมฺมุขาวินเยน จ ปฏิญฺญาตกรเณน จ วูปสมฺมติฯ ตตฺถ สมฺมุขาวินโย ตาว โย จ เทเสติ, ยสฺส จ เทเสติ, เตสํ สมฺมุขตาฯ เสสํ วุตฺตนยเมวฯ ปุคฺคลสฺส จ คณสฺส จ เทสนากาเล สงฺฆสมฺมุขตา ปริหายติฯ ยํ ปเนตฺถ ‘‘อหํ, ภนฺเต, อิตฺถนฺนามํ อาปตฺติํ อปนฺโน’’ติ จ, อาม ‘‘ปสฺสามี’’ติ จ ปฏิญฺญาตาย ‘‘อายติํ สํวเรยฺยาสี’’ติ กรณํ, ตํ ปฏิญฺญาตกรณํ นามฯ สงฺฆาทิเสเส ปริวาสาทิยาจนา ปฏิญฺญา, ปริวาสาทีนํ ทานํ ปฏิญฺญาตกรณํ นามฯ

ทฺเวปกฺขชาตา ปน ภณฺฑนการกา ภิกฺขู พหุํ อสฺสามณกํ อชฺฌาจารํ จริตฺวา ปุน ลชฺชิธมฺเม อุปฺปนฺเน ‘‘สเจ มยํ อิมาหิ อาปตฺตีหิ อญฺญมญฺญํ กาเรสฺสาม, สิยาปิ ตํ อธิกรณํ กกฺขฬตฺตาย สํวตฺเตยฺยา’’ติ อญฺญมญฺญํ อาปตฺติยา การาปเน โทสํ ทิสฺวา ยทา ติณวตฺถารกกมฺมํ กโรนฺติ, ตทา อาปตฺตาธิกรณํ สมฺมุขาวินเยน จ ติณวตฺถารเกน จ สมฺมติฯ

ตตฺร หิ ยตฺตกา หตฺถปาสุปคตา ‘‘น เม ตํ ขมตี’’ติ เอวํ ทิฏฺฐาวิกมฺมํ อกตฺวา ‘‘ทุกฺกฏํ กมฺมํ ปุน กาตพฺพํ กมฺม’’นฺติ น อุกฺโกเฏนฺติ, นิทฺทมฺปิ โอกฺกนฺตา โหนฺติ, สพฺเพสมฺปิ ฐเปตฺวา ถุลฺลวชฺชญฺจ คิหิปฏิสํยุตฺตญฺจ สพฺพาปตฺติโย วุฏฺฐหนฺติฯ เอวํ อาปตฺตาธิกรณํ ตีหิ สมเถหิ สมฺมติฯ กิจฺจาธิกรณํ เอเกน สมเถน สมฺมติ สมฺมุขาวินเยเนวฯ

อิมานิ จตฺตาริ อธิกรณานิ ยถานุรูปํ อิเมหิ สตฺตหิ สมเถหิ สมฺมนฺติฯ เตน วุตฺตํ ‘‘อุปฺปนฺนุปฺปนฺนานํ อธิกรณานํ สมถาย วูปสมาย สมฺมุขาวินโย ทาตพฺโพ…เป.… ติณวตฺถารโก’’ติฯ อยเมตฺถ วินิจฺฉยนโย, วิตฺถาโร ปน สมถกฺขนฺธเก (จูฬว. 185) อาคโตเยวฯ วินิจฺฉโยปิสฺส สมนฺตปาสาทิกาย วุตฺโตฯ

[47] โย ปนายํ อิมสฺมิํ สุตฺเต ‘‘อิธานนฺท, ภิกฺขู วิวทนฺตี’’ติอาทิโก วิตฺถาโร วุตฺโต, โส เอเตน นเยน สงฺเขปโตว วุตฺโตติ เวทิตพฺโพฯ ตตฺถ ธมฺโมติอาทีสุ สุตฺตนฺตปริยาเยน ตาว ทส กุสลกมฺมปถา ธมฺโม, อกุสลกมฺมปถา อธมฺโมฯ ตถา ‘‘จตฺตาโร สติปฏฺฐานา’’ติ เหฏฺฐา อาคตา สตฺตติํส โพธิปกฺขิยธมฺมา, ตโย สติปฏฺฐานา ตโย สมฺมปฺปธานา ตโย อิทฺธิปาทา ฉ อินฺทฺริยานิ ฉ พลานิ อฏฺฐ โพชฺฌงฺคา นวงฺคิโก มคฺโค จาติ, จตฺตาโร อุปาทานา ปญฺจ นีวรณานีติอาทโย สงฺกลิฏฺฐธมฺมา จาติ อยํ อธมฺโมฯ

ตตฺถ ยํกิญฺจิ เอกํ อธมฺมโกฏฺฐาสํ คเหตฺวา ‘‘อิมํ อธมฺมํ ธมฺโมติ กริสฺสาม, เอวํ อมฺหากํ อาจริยกุลํ นิยฺยานิกํ ภวิสฺสติ, มยญฺจ โลเก ปากฏา ภวิสฺสามา’’ติ ตํ อธมฺมํ ‘‘ธมฺโม อย’’นฺติ กเถนฺตา ธมฺโมติ วิวทนฺติฯ ตตฺเถว ธมฺมโกฏฺฐาเสสุ เอกํ คเหตฺวา ‘‘อธมฺโม อย’’นฺติ กเถนฺตา อธมฺโมติ วิวทนฺติฯ

วินยปริยาเยน ปน ภูเตน วตฺถุนา โจเทตฺวา สาเรตฺวา ยถาปฏิญฺญาย กาตพฺพกมฺมํ ธมฺโม นาม, อภูเตน ปน วตฺถุนา อโจเทตฺวา อสาเรตฺวา อปฏิญฺญาย กตพฺพกมฺมํ อธมฺโม นามฯ เตสุปิ อธมฺมํ ‘‘ธมฺโม อย’’นฺติ กเถนฺตา ธมฺโมติ วิวทนฺติ, ‘‘อธมฺโม อย’’นฺติ กเถนฺตา อธมฺโมติ วิวทนฺติฯ

สุตฺตนฺตปริยาเยน ปน ราควินโย โทสวินโย โมหวินโย สํวโร ปหานํ ปฏิสงฺขาติ อยํ วินโย นาม, ราคาทีนํ อวินโย อสํวโร อปฺปหานํ อปฺปฏิสงฺขาติ อยํ อวินโย นามฯ วินยปริยาเยน วตฺถุสมฺปตฺติ ญตฺติสมฺปตฺติ อนุสาวนสมฺปตฺติ สีมสมฺปติ ปริสสมฺปตฺตีติ อยํ วินโย นาม, วตฺถุวิปตฺติ…เป.… ปริสวิปตฺตีติ อยํ อวินโย นามฯ เตสุปิ ยํกิญฺจิ อวินยํ ‘‘วินโย อย’’นฺติ กเถนฺตา วินโยติ วิวทนฺติ, วินยํ อวินโยติ กเถนฺตา อวินโยติ วิวทนฺติฯ

ธมฺมเนตฺติ สมนุมชฺชิตพฺพาติ ธมฺมรชฺชุ อนุมชฺชิตพฺพา ญาเณน ฆํสิตพฺพา อุปปริกฺขิตพฺพาฯ สา ปเนสา ธมฺมเนตฺติ ‘‘อิติ โข วจฺฉ อิเม ทส ธมฺมา อกุสลา ทส ธมฺมา กุสลา’’ติ เอวํ มหาวจฺฉโคตฺตสุตฺเต (ม. นิ. 2.194) อาคตาติ วุตฺตาฯ สา เอว วา โหตุ, โย วา อิธ ธมฺโมติ จ วินโย จ วุตฺโตฯ ยถา ตตฺถ สเมตีติ ยถา ตาย ธมฺมเนตฺติยา สเมติ, ‘‘ธมฺโม ธมฺโมว โหติ, อธมฺโม อธมฺโมว, วินโย วินโยว โหติ, อวินโย อวินโยว’’ฯ ตถา ตนฺติ เอวํ ตํ อธิกรณํ วูปสเมตพฺพํฯ เอกจฺจานํ อธิกรณานนฺติ อิธ วิวาทาธิกรณเมว ทสฺสิตํ, สมฺมุขาวินโย ปน น กิสฺมิญฺจิ อธิกรเณ น ลพฺภติฯ

[48] ตํ ปเนตํ ยสฺมา ทฺวีหิ สมเถหิ สมฺมติ สมฺมุขาวินเยน จ เยภุยฺยสิกาย จ, ตสฺมา เหฏฺฐา มาติกาย ฐปิตานุกฺกเมน อิทานิ สติวินยสฺส วาเร ปตฺเตปิ ตํ อวตฺวา วิวาทาธิกรณเยว ตาว ทุติยสมถํ ทสฺเสนฺโต กถญฺจานนฺท, เยภุยฺยสิกาติอาทิมาหฯ ตตฺถ พหุตราติ อนฺตมโส ทฺวีหิ ตีหิปิ อติเรกตราฯ เสสเมตฺถ เหฏฺฐา วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํฯ

[49] อิทานิ เหฏฺฐา อวิตฺถาริตํ สติวินยํ อาทิํ กตฺวา วิตฺถาริตาวเสสสมเถ ปฏิปาฏิยา วิตฺถาเรตุํ กถญฺจานนฺท, สติวินโยติอาทิมาหฯ ตตฺถ ปาราชิกสามนฺเตน วาติ ทฺเว สามนฺตานิ ขนฺธสามนฺตญฺจ อาปตฺติสามนฺตญฺจฯ ตตฺถ ปาราชิกาปตฺติกฺขนฺโธ สงฺฆาทิเสสาปตฺติกฺขนฺโธ ถุลฺลจฺจย-ปาจิตฺติย-ปาฏิเทสนีย-ทุกฺกฏ-ทุพฺภาสิตาปตฺติกฺขนฺโธติ เอวํ ปุริมสฺส ปจฺฉิมขนฺธํ ขนฺธสามนฺตํ นาม โหติฯ ปฐมปาราชิกสฺส ปน ปุพฺพภาเค ทุกฺกฏํ, เสสานํ ถุลฺลจฺจยนฺติ อิทํ อาปตฺติสามนฺตํ นามฯ

ตตฺถ ขนฺธสามนฺเต ปาราชิกสามนฺตํ ครุกาปตฺติ นาม โหติฯ สรตายสฺมาติ สรตุ อายสฺมาฯ เอกจฺจานํ อธิกรณานนฺติ อิธ อนุวาทาธิกรณเมว ทสฺสิตํฯ

[50] ภาสิตปริกฺกนฺตนฺติ วาจาย ภาสิตํ กาเยน จ ปริกฺกนฺตํ, ปรกฺกมิตฺวา กตนฺติ อตฺโถฯ เอกจฺจานนฺติ อิธาปิ อนุวาทาธิกรณเมว อธิปฺเปตํฯ ปฏิญฺญาตกรเณ ‘‘เอกจฺจาน’’นฺติ อาปตฺตาธิกรณํ ทสฺสิตํฯ

[52] ทวาติ สหสาฯ รวาติ อญฺญํ ภณิตุกาเมน อญฺญํ วุตฺตํฯ เอวํ โข, อานนฺท, ตสฺสปาปิยสิกา โหตีติ ตสฺสปุคฺคลสฺส ปาปุสฺสนฺนตา ปาปิยสิกา โหติฯ อิมินา กมฺมสฺส วตฺถุ ทสฺสิตํฯ เอวรูปสฺส หิ ปุคฺคลสฺส กมฺมํ กาตฺตพฺพํฯ กมฺเมน หิ อธิกรณสฺส วูปสโม โหติ, น ปุคฺคลสฺส ปาปุสฺสนฺนตายฯ อิธาปิ จ อนุวาทาธิกรณเมว อธิกรณนฺติ เวทิตพฺพํฯ

[53] กถญฺจานนฺท , ติณวตฺถารโกติ เอตฺถ อิทํ กมฺมํ ติณวตฺถารกสทิสตฺตา ติณวตฺถารโกติ วุตฺตํฯ ยถา หิ คูถํ วา มุตฺตํ วา ฆฏฺฏิยมานํ ทุคฺคนฺธตาย พาธติ, ติเณหิ อวตฺถริตฺวา สุปฺปฏิจฺฉาทิตสฺส ปนสฺส โส คนฺโธ น พาธติ, เอวเมว ยํ อธิกรณํ มูลานุมูลํ คนฺตฺวา วูปสมิยมานํ กกฺขฬตฺตาย วาฬตฺตาย เภทาย สํวตฺตติ, ตํ อิมินา กมฺเมน วูปสนฺตํ คูถํ วิย ติณวตฺถารเกน ปฏิจฺฉนฺนํ วูปสนฺตํ โหตีติ อิทํ กมฺมํ ติณวตฺถารกสทิสตฺตา ติณวตฺถารโกติ วุตฺตํฯ ตสฺส อิธานนฺท, ภิกฺขูนํ ภณฺฑนชาตานนฺติอาทิวจเนน อาการมตฺตเมว ทสฺสิตํ, ขนฺธเก อาคตาเยว ปเนตฺถ กมฺมวาจา ปมาณํฯ ฐเปตฺวา ถุลฺลวชฺชํ ฐเปตฺวา คิหิปฏิสํยุตฺตนฺติฯ เอตฺถ ปน ถุลฺลวชฺชนฺติ ถูลฺลวชฺชํ ปาราชิกญฺเจว สงฺฆาทิเสสญฺจฯ คิหิปฏิสํยุตฺตนฺติ คิหีนํ หีเนน ขุํสนวมฺภนธมฺมิกปฏิสฺสเวสุ อาปนฺนา อาปตฺติฯ อธิกรณานนฺติ อิธ อาปตฺตาธิกรณเมว เวทิตพฺพํฯ กิจฺจาธิกรณสฺส ปน วเสน อิธ น กิญฺจิ วุตฺตํฯ กิญฺจาปิ น วุตฺตํ, สมฺมุขาวินเยเนว ปนสฺส วูปสโม โหตีติ เวทิตพฺโพฯ

[54] ฉยิเม , อานนฺท, ธมฺมา สารณียาติ เหฏฺฐา กลหวเสน สุตฺตํ อารทฺธํ, อุปริ สารณียธมฺมา อาคตาฯ อิติ ยถานุสนฺธินาว เทสนา คตา โหติฯ เหฏฺฐา โกสมฺพิยสุตฺเต (ม. นิ. 1.498-500) ปน โสตาปตฺติมคฺคสมฺมาทิฏฺฐิ กถิตา, อิมสฺมิํ สุตฺเต โสตาปตฺติผลสมฺมาทิฏฺฐิ วุตฺตาติ เวทิตพฺพาฯ อณุนฺติ อปฺปสาวชฺชํฯ ถูลนฺติ มหาสาวชฺชํฯ เสสเมตฺถ อุตฺตานเมวาติฯ

ปปญฺจสูทนิยา มชฺฌิมนิกายฏฺฐกถาย

สามคามสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

5. สุนกฺขตฺตสุตฺตวณฺณนา

[55] เอวํ เม สุตนฺติ สุนกฺขตฺตสุตฺตํฯ ตตฺถ อญฺญาติ อรหตฺตํฯ พฺยากตาติ ขีณา ชาตีติอาทีหิ จตูหิ ปเทหิ กถิตาฯ อธิมาเนนาติ อปฺปตฺเต ปตฺตสญฺญิโน, อนธิคเต อธิคตสญฺญิโน หุตฺวา อธิคตํ อมฺเหหีติ มาเนน พฺยากริํสุฯ

[56] เอวญฺเจตฺถ สุนกฺขตฺต ตถาคตสฺส โหตีติ สุนกฺขตฺต เอตฺถ เอเตสํ ภิกฺขูนํ ปญฺหพฺยากรเณ – ‘‘อิทํ ฐานํ เอเตสํ อวิภูตํ อนฺธการํ, เตนิเม อนธิคเต อธิคตสญฺญิโน, หนฺท เนสํ วิโสเธตฺวา ปากฏํ กตฺวา ธมฺมํ เทเสมี’’ติ, เอวญฺจ ตถาคตสฺส โหติฯ อถ จ ปนิเธกจฺเจ…เป.… ตสฺสปิ โหติ อญฺญถตฺตนฺติ ภควา ปฏิปนฺนกานํ ธมฺมํ เทเสติฯ ยตฺถ ปน อิจฺฉาจาเร ฐิตา เอกจฺเจ โมฆปุริสา โหนฺติ, ตตฺร ภควา ปสฺสติ – ‘‘อิเม อิมํ ปญฺหํ อุคฺคเหตฺวา อชานิตฺวาว ชานนฺตา วิย อปฺปตฺเต ปตฺตสญฺญิโน หุตฺวา คามนิคมาทีสุ วิเสวมานา วิจริสฺสนฺติ, ตํ เนสํ ภวิสฺสติ ทีฆรตฺตํ อหิตาย ทุกฺขายา’’ติ เอวมสฺสายํ อิจฺฉาจาเร ฐิตานํ การณา ปฏิปนฺนกานมฺปิ อตฺถาย ‘‘ธมฺมํ เทสิสฺสามี’’ติ อุปฺปนฺนสฺส จิตฺตสฺส อญฺญถาภาโว โหติฯ ตํ สนฺธาเยตํ วุตฺตํฯ

[58] โลกามิสาธิมุตฺโตติ วฏฺฏามิส-กามามิส-โลกามิสภูเตสุ ปญฺจสุ กามคุเณสุ อธิมุตฺโต ตนฺนินฺโน ตคฺครุโก ตปฺปพฺภาโรฯ