ตตฺร หิ มิจฺฉาสงฺกปฺปเจตนาย สมุคฺฆาตโก เอโกว สงฺกปฺโป ลพฺภติ, น นานา ลพฺภติ ฯ สมฺมาวาจาทโยปิ ปุพฺพภาเค นานาจิตฺเตสุ, วุตฺตนเยเนว มคฺคกฺขเณ เอกจิตฺเต ลพฺภนฺติฯ อยเมตฺถ สงฺเขโป, วิตฺถาเรน ปน สจฺจกถา วิสุทฺธิมคฺเค จ สมฺมาทิฏฺฐิสุตฺเต (ม. นิ. 1.89 อาทโย) จ วุตฺตาเยวาติฯ

ปปญฺจสูทนิยา มชฺฌิมนิกายฏฺฐกถาย

สจฺจวิภงฺคสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

12. ทกฺขิณาวิภงฺคสุตฺตวณฺณนา

[376] เอวํ เม สุตนฺติ ทกฺขิณาวิภงฺคสุตฺตํฯ ตตฺถ มหาปชาปติ โคตมีติ โคตมีติ โคตฺตํฯ นามกรณทิวเส ปนสฺสา ลทฺธสกฺการา พฺราหฺมณา ลกฺขณสมฺปตฺติํ ทิสฺวา – ‘‘สเจ อยํ ธีตรํ ลภิสฺสติ, จกฺกวตฺติรญฺโญ อคฺคมเหสี ภวิสฺสติฯ สเจ ปุตฺตํ ลภิสฺสติ, จกฺกวตฺติราชา ภวิสฺสตีติ อุภยถาปิ มหตีเยวสฺสา ปชา ภวิสฺสตี’’ติ พฺยากริํสุฯ อถสฺสา มหาปชาปตีติ นามํ อกํสุฯ อิธ ปน โคตฺเตน สทฺธิํ สํสนฺทิตฺวา มหาปชาปติโคตมีติ วุตฺตํฯ นวนฺติ อหตํฯ สามํ วายิตนฺติ น สหตฺเถเนว วายิตํ, เอกทิวสํ ปน ธาติคณปริวุตา สิปฺปิกานํ วายนฏฺฐานํ อาคนฺตฺวา เวมโกฏิํ คเหตฺวา วายนาการํ อกาสิฯ ตํ สนฺธาเยตํ วุตฺตํฯ

กทา ปน โคตมิยา ภควโต ทุสฺสยุคํ ทาตุํ จิตฺตํ อุปฺปนฺนนฺติฯ อภิสมฺโพธิํ ปตฺวา ปฐมคมเนน กปิลปุรํ อาคตกาเลฯ ตทา หิ ปิณฺฑาย ปวิฏฺฐํ สตฺถารํ คเหตฺวา สุทฺโธทนมหาราชา สกํ นิเวสนํ ปเวเสสิ, อถ ภควโต รูปโสภคฺคํ ทิสฺวา มหาปชาปติโคตมี จินฺเตสิ – ‘‘โสภติ วต เม ปุตฺตสฺส อตฺตภาโว’’ติฯ อถสฺสา พลวโสมนสฺสํ อุปฺปชฺชิฯ ตโต จินฺเตสิ – ‘‘มม ปุตฺตสฺส เอกูนติํส วสฺสานิ อคารมชฺเฌ วสนฺตสฺส อนฺตมโส โมจผลมตฺตมฺปิ มยา ทินฺนกเมว อโหสิ, อิทานิปิสฺส จีวรสาฏกํ ทสฺสามี’’ติฯ ‘‘อิมสฺมิํ โข ปน ราชเคเห พหูนิ มหคฺฆานิ วตฺถานิ อตฺถิ, ตานิ มํ น โตเสนฺติ, สหตฺถา กตเมว มํ โตเสติ, สหตฺถา กตฺวา ทสฺสามี’’ติ จิตฺตํ อุปฺปาเทสิฯ

อถนฺตราปณา กปฺปาสํ อาหราเปตฺวา สหตฺเถเนว ปิสิตฺวา โปเถตฺวา สุขุมสุตฺตํ กนฺติตฺวา อนฺโตวตฺถุสฺมิํเยว สาลํ การาเปตฺวา สิปฺปิเก ปกฺโกสาเปตฺวา สิปฺปิกานํ อตฺตโน ปริโภคขาทนียโภชนียเมว ทตฺวา วายาเปสิ, กาลานุกาลญฺจ ธาติคณปริวุตา คนฺตฺวา เวมโกฏิํ อคฺคเหสิฯ นิฏฺฐิตกาเล สิปฺปิกานํ มหาสกฺการํ กตฺวา ทุสฺสยุคํ คนฺธสมุคฺเค ปกฺขิปิตฺวา วาสํ คาหาเปตฺวา – ‘‘มยฺหํ ปุตฺตสฺส จีวรสาฏกํ คเหตฺวา คมิสฺสามี’’ติ รญฺโญ อาโรเจสิ ฯ ราชา มคฺคํ ปฏิยาทาเปสิ, วีถิโย สมฺมชฺชิตฺวา ปุณฺณฆเฏ ฐเปตฺวา ธชปฏากา อุสฺสาเปตฺวา ราชฆรทฺวารโต ปฏฺฐาย ยาว นิคฺโรธารามา มคฺคํ ปฏิยาทาเปตฺวา ปุปฺผาภิกิณฺณํ อกํสุฯ มหาปชาปติปิ สพฺพาลงฺการํ อลงฺกริตฺวา ธาติคณปริวุตา สมุคฺคํ สีเส ฐเปตฺวา ภควโต สนฺติกํ คนฺตฺวา อิทํ เม, ภนฺเต, นวํ ทุสฺสยุคนฺติอาทิมาหฯ

ทุติยมฺปิ โขติ ‘‘สงฺเฆ โคตมิ เทหี’’ติ วุตฺเต – ‘‘ปโหมหํ, ภนฺเต, ทุสฺสโกฏฺฐาคารโต ภิกฺขุสตสฺสาปิ ภิกฺขุสหสฺสสฺสาปิ ภิกฺขุสตสหสฺสสฺสาปิ จีวรทุสฺสานิ ทาตุํ, อิทํ ปน เม ภควนฺตํ อุทฺทิสฺส สามํ กนฺตํ สามํ วายิตํ, ตํ เม, ภนฺเต, ภควา ปฏิคฺคณฺหาตู’’ติ นิมนฺตยมานา อาหฯ เอวํ ยาวตติยํ ยาจิ, ภควาปิ ปฏิกฺขิปิเยวฯ

กสฺมา ปน ภควา อตฺตโน ทิยฺยมานํ ภิกฺขุสงฺฆสฺส ทาเปตีติ? มาตริ อนุกมฺปายฯ เอวํ กิรสฺส อโหสิ – ‘‘อิมิสฺสา มํ อารพฺภ ปุพฺพเจตนา มุญฺจเจตนา ปรเจตนาติ ติสฺโส เจตนา อุปฺปนฺนา, ภิกฺขุสงฺฆมฺปิสฺสา อารพฺภ อุปฺปชฺชนฺตุ, เอวมสฺสา ฉ เจตนา เอกโต หุตฺวา ทีฆรตฺตํ หิตาย สุขาย ปวตฺติสฺสนฺตี’’ติฯ วิตณฺฑวาที ปนาห – ‘‘สงฺเฆ ทินฺนํ มหปฺผลนฺติ ตสฺมา เอวํ วุตฺต’’นฺติฯ โส วตฺตพฺโพ – ‘‘กิํ ตฺวํ สตฺถุ ทินฺนโต สงฺเฆ ทินฺนํ มหปฺผลตรํ วทสี’’ติ อาม วทามีติฯ สุตฺตํ อาหราติฯ สงฺเฆ โคตมิ เทหิ, สงฺเฆ เต ทินฺเน อหญฺเจว ปูชิโต ภวิสฺสามิ สงฺโฆ จาติฯ กิํ ปนสฺส สุตฺตสฺส อยเมว อตฺโถติ ? อาม อยเมวาติฯ ยทิ เอวํ ‘‘เตน หานนฺท, วิฆาสาทานํ ปูวํ เทหี’’ติ จ (ปาจิ. 269) ‘‘เตน หิ ตฺว, กจฺจาน, วิฆาสาทานํ คุฬํ เทหี’’ติ (มหาว. 284) จ วจนโต วิฆาสาทานํ ทินฺนํ มหปฺผลตรญฺจ ภเวยฺยฯ

เอวมฺปิ หิ ‘‘สตฺถา อตฺตโน ทิยฺยมานํ ทาเปตี’’ติฯ ราชราชมหามตฺตาทโยปิ อตฺตโน อาคตํ ปณฺณาการํ หตฺถิโคปกาทีนํ ทาเปนฺติ, เต ราชาทีหิ มหนฺตตรา ภเวยฺยุํฯ ตสฺมา มา เอวํ คณฺห –

‘‘นยิมสฺมิํ โลเก ปรสฺมิํ วา ปน,

พุทฺเธน เสฏฺโฐ สทิโส วา วิชฺชติ;

ยมาหุเนยฺยานมคฺคตํ คโต,

ปุญฺญตฺถิกานํ วิปุลผเลสิน’’นฺติฯ –

วจนโต หิ สตฺถารา อุตฺตริตโร ทกฺขิเณยฺโย นาม นตฺถิฯ เอวมสฺสา ฉ เจตนา เอกโต หุตฺวา ทีฆรตฺตํ หิตาย สุขาย ภวิสฺสนฺตีติ สนฺธาย ยาวตติยํ ปฏิพาหิตฺวา สงฺฆสฺส ทาเปสิฯ

ปจฺฉิมาย ชนตาย สงฺเฆ จิตฺตีการชนนตฺถํ จาปิ เอวมาหฯ เอวํ กิรสฺส อโหสิ – ‘‘อหํ น จิรฏฺฐิติโก, มยฺหํ ปน สาสนํ ภิกฺขุสงฺเฆ ปติฏฺฐหิสฺสติ, ปจฺฉิมา ชนตา สงฺเฆ จิตฺตีการํ ชเนตู’’ติ ยาวตติยํ ปฏิพาหิตฺวา สงฺฆสฺส ทาเปสิฯ เอวญฺหิ สติ – ‘‘สตฺถา อตฺตโน ทิยฺยมานมฺปิ สงฺฆสฺส ทาเปสิ, สงฺโฆ นาม ทกฺขิเณยฺโย’’ติ ปจฺฉิมา ชนตา สงฺเฆ จิตฺตีการํ อุปฺปาเทตฺวา จตฺตาโร ปจฺจเย ทาตพฺเพ มญฺญิสฺสติ, สงฺโฆ จตูหิ ปจฺจเยหิ อกิลมนฺโต พุทฺธวจนํ อุคฺคเหตฺวา สมณธมฺมํ กริสฺสติฯ เอวํ มม สาสนํ ปญฺจ วสฺสสหสฺสานิ ฐสฺสตีติฯ ‘‘ปฏิคฺคณฺหาตุ, ภนฺเต, ภควา’’ติ วจนโตปิ เจตํ เวทิตพฺพํ ‘‘สตฺถารา อุตฺตริตโร ทกฺขิเณยฺโย นาม นตฺถี’’ติฯ น หิ อานนฺทตฺเถรสฺส มหาปชาปติยา อาฆาโต วา เวรํ วา อตฺถิฯ น เถโร – ‘‘ตสฺสา ทกฺขิณา มา มหปฺผลา อโหสี’’ติ อิจฺฉติฯ ปณฺฑิโต หิ เถโร พหุสฺสุโต เสกฺขปฏิสมฺภิทาปตฺโต , โส สตฺถุ ทินฺนสฺส มหปฺผลภาเว สมฺปสฺสมาโนว ปฏิคฺคณฺหาตุ, ภนฺเต, ภควาติ คหณตฺถํ ยาจิฯ

ปุน วิตณฺฑวาที อาห – ‘‘สงฺเฆ เต ทินฺเน อหญฺเจว ปูชิโต ภวิสฺสามิ สงฺโฆ จา’’ติ วจนโต สตฺถา สงฺฆปริยาปนฺโน วาติฯ โส วตฺตพฺโพ – ‘‘ชานาสิ ปน ตฺวํ กติ สรณานิ, กติ อเวจฺจปฺปสาทา’’ติ ชานนฺโต ตีณีติ วกฺขติ, ตโต วตฺตพฺโพ – ตว ลทฺธิยา สตฺถุ สงฺฆปริยาปนฺนตฺตา ทฺเวเยว โหนฺติฯ

เอวํ สนฺเต จ – ‘‘อนุชานามิ, ภิกฺขเว, อิเมหิ ตีหิ สรณคมเนหิ ปพฺพชฺชํ อุปสมฺปท’’นฺติ (มหาว. 34) เอวํ อนุญฺญาตา ปพฺพชฺชาปิ อุปสมฺปทาปิ น รุหติฯ ตโต ตฺวํ เนว ปพฺพชิโต อสิ, น คิหิฯ สมฺมาสมฺพุทฺเธ จ คนฺธกุฏิยํ นิสินฺเน ภิกฺขู อุโปสถมฺปิ ปวารณมฺปิ สงฺฆกมฺมานิปิ กโรนฺติ, ตานิ สตฺถุ สงฺฆปริยาปนฺนตฺตา กุปฺปานิ ภเวยฺยุํ, น จ โหนฺติฯ ตสฺมา น วตฺตพฺพเมตํ ‘‘สตฺถา สงฺฆปริยาปนฺโน’’ติฯ

[377] อาปาทิกาติ สํวฑฺฒิกา, ตุมฺหากํ หตฺถปาเทสุ หตฺถปาทกิจฺจํ อสาเธนฺเตสุ หตฺเถ จ ปาเท จ วฑฺเฒตฺวา ปฏิชคฺคิกาติ อตฺโถฯ โปสิกาติ ทิวสสฺส ทฺเว ตโย วาเร นฺหาเปตฺวา โภเชตฺวา ปาเยตฺวา ตุมฺเห โปเสสิฯ ถญฺญํ ปาเยสีติ นนฺทกุมาโร กิร โพธิสตฺตโต กติปาเหเนว ทหโร, ตสฺมิํ ชาเต มหาปชาปติ อตฺตโน ปุตฺตํ ธาตีนํ ทตฺวา สยํ โพธิสตฺตสฺส ธาติกิจฺจํ สาธยมานา อตฺตโน ถญฺญํ ปาเยสิฯ ตํ สนฺธาย เถโร เอวมาหฯ อิติ มหาปชาปติยา พหูปการตํ กเถตฺวา อิทานิ ตถาคตสฺส พหูปการตํ ทสฺเสนฺโต ภควาปิ, ภนฺเตติอาทิมาหฯ ตตฺถ ภควนฺตํ, ภนฺเต, อาคมฺมาติ ภควนฺตํ ปฏิจฺจ นิสฺสาย สนฺธายฯ

[378] อถ ภควา ทฺวีสุ อุปกาเรสุ อติเรกตรํ อนุโมทนฺโต เอวเมตนฺติอาทิมาหฯ ตตฺถ ยํ หานนฺท, ปุคฺคโล ปุคฺคลํ อาคมฺมาติ ยํ อาจริยปุคฺคลํ อนฺเตวาสิกปุคฺคโล อาคมฺมฯ อิมสฺสานนฺท, ปุคฺคลสฺส อิมินา ปุคฺคเลนาติ อิมสฺส อาจริยปุคฺคลสฺส อิมินา อนฺเตวาสิกปุคฺคเลนฯ น สุปฺปฏิการํ วทามีติ ปจฺจูปการํ น สุกรํ วทามิ, อภิวาทนาทีสุ อาจริยํ ทิสฺวา อภิวาทนกรณํ อภิวาทนํ นามฯ ยสฺมิํ วา ทิสาภาเค อาจริโย วสติ, อิริยาปเถ วา กปฺเปนฺโต ตทภิมุโข วนฺทิตฺวา คจฺฉติ, วนฺทิตฺวา นิสีทติ, วนฺทิตฺวา นิปชฺชติ, อาจริยํ ปน ทูรโตว ทิสฺวา ปจฺจุฏฺฐาย ปจฺจุคฺคมนกรณํ ปจฺจุฏฺฐานํ นามฯ อาจริยํ ปน ทิสฺวา อญฺชลิํ ปคฺคยฺห สีเส ฐเปตฺวา อาจริยํ นมสฺสติ, ยสฺมิํ วา ทิสาภาเค โส วสติ, ตทภิมุโขปิ ตเถว นมสฺสติ, คจฺฉนฺโตปิ ฐิโตปิ นิสินฺโนปิ อญฺชลิํ ปคฺคยฺห นมสฺสติเยวาติ อิทํ อญฺชลิกมฺมํ นามฯ อนุจฺฉวิกกมฺมสฺส ปน กรณํ สามีจิกมฺมํ นามฯ

จีวราทีสุ จีวรํ เทนฺโต น ยํ วา ตํ วา เทติ, มหคฺฆํ สตมูลิกมฺปิ ปญฺจสตมูลิกมฺปิ สหสฺสมูลิกมฺปิ เทติเยว ฯ ปิณฺฑปาตาทีสุปิ เอเสว นโยฯ กิํ พหุนา, จตูหิ ปณีตปจฺจเยหิ จกฺกวาฬนฺตรํ ปูเรตฺวา สิเนรุปพฺพเตน กูฏํ คเหตฺวา เทนฺโตปิ อาจริยสฺส อนุจฺฉวิกํ กิริยํ กาตุํ น สกฺโกติเยวฯ

[379] จุทฺทส โข ปนิมาติ กสฺมา อารภิ? อิทํ สุตฺตํ ปาฏิปุคฺคลิกํ ทกฺขิณํ อารพฺภ สมุฏฺฐิตํฯ อานนฺทตฺเถโรปิ ‘‘ปฏิคฺคณฺหาตุ, ภนฺเต, ภควา’’ติ ปาฏิปุคฺคลิกทกฺขิณํเยว สมาทเปติ, จุทฺทสสุ จ ฐาเนสุ ทินฺนทานํ ปาฏิปุคฺคลิกํ นาม โหตีติ ทสฺเสตุํ อิมํ เทสนํ อารภิฯ อยํ ปฐมาติ อยํ ทกฺขิณา คุณวเสนปิ ปฐมา เชฏฺฐกวเสนปิฯ อยญฺหิ ปฐมา อคฺคา เชฏฺฐิกา, อิมิสฺสา ทกฺขิณาย ปมาณํ นาม นตฺถิฯ ทุติยตติยาปิ ปรมทกฺขิณาเยว, เสสา ปรมทกฺขิณภาวํ น ปาปุณนฺติฯ พาหิรเก กาเมสุ วีตราเคติ กมฺมวาทิกิริยวาทิมฺหิ โลกิยปญฺจาภิญฺเญฯ ปุถุชฺชนสีลวนฺเตติ ปุถุชฺชนสีลวา นาม โคสีลธาตุโก โหติ, อสโฐ อมายาวี ปรํ อปีเฬตฺวา ธมฺเมน สเมน กสิยา วา วณิชฺชาย วา ชีวิกํ กปฺเปตาฯ ปุถุชฺชนทุสฺสีเลติ ปุถุชฺชนทุสฺสีลา นาม เกวฏฺฏมจฺฉพนฺธาทโย ปรํ ปีฬาย ชีวิกํ กปฺเปตาฯ

อิทานิ ปาฏิปุคฺคลิกทกฺขิณาย วิปากํ ปริจฺฉินฺทนฺโต ตตฺรานนฺทาติอาทิมาหฯ ตตฺถ ติรจฺฉานคเตติ ยํ คุณวเสน อุปการวเสน โปสนตฺถํ ทินฺนํ, อิทํ น คหิตํฯ ยมฺปิ อาโลปอฑฺฒอาโลปมตฺตํ ทินฺนํ, ตมฺปิ น คหิตํฯ ยํ ปน สุนขสูกรกุกฺกุฏกากาทีสุ ยสฺส กสฺสจิ สมฺปตฺตสฺส ผลํ ปฏิกงฺขิตฺวา ยาวทตฺถํ ทินฺนํ, อิทํ สนฺธาย วุตฺตํ ‘‘ติรจฺฉานคเต ทานํ ทตฺวา’’ติฯ สตคุณาติ สตานิสํสาฯ ปาฏิกงฺขิตพฺพาติ อิจฺฉิตพฺพาฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – อยํ ทกฺขิณา อายุสตํ วณฺณสตํ สุขสตํ พลสตํ ปฏิภานสตนฺติ ปญฺจ อานิสํสสตานิ เทติ, อตฺตภาวสเต อายุํ เทติ, วณฺณํ, สุขํ, พลํ, ปฏิภานํ เทติ, นิปฺปริตสํ กโรติฯ ภวสเตปิ วุตฺเต อยเมว อตฺโถฯ อิมินา อุปาเยน สพฺพตฺถ นโย เนตพฺโพฯ

โสตาปตฺติผลสจฺฉิกิริยาย ปฏิปนฺเนติ เอตฺถ เหฏฺฐิมโกฏิยา ติสรณํ คโต อุปาสโกปิ โสตาปตฺติผลสจฺฉิกิริยาย ปฏิปนฺโน นาม, ตสฺมิํ ทินฺนทานมฺปิ อสงฺเขฺยยฺยํ อปฺปเมยฺยํฯ

ปญฺจสีเล ปติฏฺฐิตสฺส ตโต อุตฺตริ มหปฺผลํ, ทสสีเล ปติฏฺฐิตสฺส ตโต อุตฺตริ, ตทหุปพฺพชิตสฺส สามเณรสฺส ตโต อุตฺตริ, อุปสมฺปนฺนภิกฺขุโน ตโต อุตฺตริ, อุปสมฺปนฺนสฺเสว วตฺตสมฺปนฺนสฺส ตโต อุตฺตริ, วิปสฺสกสฺส ตโต อุตฺตริ, อารทฺธวิปสฺสกสฺส ตโต อุตฺตริ, อุตฺตมโกฏิยา ปน มคฺคสมงฺคี โสตาปตฺติผลสจฺฉิกิริยาย ปฏิปนฺโน นามฯ เอตสฺส ทินฺนทานํ ตโต อุตฺตริ มหปฺผลเมวฯ

กิํ ปน มคฺคสมงฺคิสฺส สกฺกา ทานํ ทาตุนฺติ? อาม สกฺกาฯ อารทฺธวิปสฺสโก หิ ปตฺตจีวรมาทาย คามํ ปิณฺฑาย ปวิสติ, ตสฺส เคหทฺวาเร ฐิตสฺส หตฺถโต ปตฺตํ คเหตฺวา ขาทนียโภชนียํ ปกฺขิปนฺติฯ ตสฺมิํ ขเณ ภิกฺขุโน มคฺควุฏฺฐานํ โหติ, อิทํ ทานํ มคฺคสมงฺคิโน ทินฺนํ นาม โหติฯ อถ วา ปเนส อาสนสาลาย นิสินฺโน โหติ, มนุสฺสา คนฺตฺวา ปตฺเต ขาทนียโภชนียํ ฐเปนฺติ, ตสฺมิํ ขเณ ตสฺส มคฺควุฏฺฐานํ โหติ, อิทมฺปิ ทานํ มคฺคสมงฺคิโน ทินฺนํ นามฯ อถ วา ปนสฺส วิหาเร วา อาสนสาลาย วา นิสินฺนสฺส อุปาสกา ปตฺตํ อาทาย อตฺตโน ฆรํ คนฺตฺวา ขาทนียโภชนียํ ปกฺขิปนฺติ, ตสฺมิํ ขเณ ตสฺส มคฺควุฏฺฐานํ โหติ, อิทมฺปิ ทานํ มคฺคสมงฺคิโน ทินฺนํ นามฯ ตตฺถ โสณฺฑิยํ อุทกสฺส วิย โสตาปตฺติผลสจฺฉิกิริยาย ปฏิปนฺเน ทินฺนทานสฺส อสงฺเขฺยยฺยตา เวทิตพฺพาฯ ตาสุ ตาสุ มหานทีสุ มหาสมุทฺเท จ อุทกสฺส วิย โสตาปนฺนาทีสุ ทินฺนทานสฺส อุตฺตริตรวเสน อสงฺเขฺยยฺยตา เวทิตพฺพาฯ ปถวิยา ขยมณฺฑลมตฺเต ปเทเส ปํสุํ อาทิํ กตฺวา ยาว มหาปถวิยา ปํสุโน อปฺปเมยฺยตายปิ อยมตฺโถ ทีเปตพฺโพฯ

[380] สตฺต โข ปนิมาติ กสฺมา อารภิ? ‘‘สงฺเฆ โคตมิ เทหิ, สงฺเฆ เต ทินฺเน อหญฺเจว ปูชิโต ภวิสฺสามิ สงฺโฆ จา’’ติ หิ วุตฺตํ, ตตฺถ สตฺตสุ ฐาเนสุ ทินฺนทานํ สงฺเฆ ทินฺนํ นาม โหตีติ ทสฺเสตุํ อิมํ เทสนํ อารภิฯ ตตฺถ พุทฺธปฺปมุเข อุภโตสงฺเฆติ เอกโต ภิกฺขุสงฺโฆ, เอกโต ภิกฺขุนิสงฺโฆ, สตฺถา มชฺเฌ นิสินฺโน โหตีติ อยํ พุทฺธปฺปมุโข อุภโตสงฺโฆ นามฯ อยํ ปฐมาติ อิมาย ทกฺขิณาย สมปฺปมาณา ทกฺขิณา นาม นตฺถิฯ ทุติยทกฺขิณาทโย ปน เอตํ ปรมทกฺขิณํ น ปาปุณนฺติฯ

กิํ ปน ตถาคเต ปรินิพฺพุเต พุทฺธปฺปมุขสฺส อุภโตสงฺฆสฺส ทานํ ทาตุํ สกฺกาติ? สกฺกาฯ กถํ? อุภโตสงฺฆสฺส หิ ปมุเข สธาตุกํ ปฏิมํ อาสเน ฐเปตฺวา อาธารกํ ฐเปตฺวา ทกฺขิโณทกํ อาทิํ กตฺวา สพฺพํ สตฺถุ ปฐมํ ทตฺวา อุภโตสงฺฆสฺส ทาตพฺพํ, เอวํ พุทฺธปฺปมุขสฺส อุภโตสงฺฆสฺส ทานํ ทินฺนํ นาม โหติฯ ตตฺถ ยํ สตฺถุ ทินฺนํ, ตํ กิํ กาตพฺพนฺติ? โย สตฺถารํ ปฏิชคฺคติ วตฺตสมฺปนฺโน ภิกฺขุ, ตสฺส ทาตพฺพํฯ ปิตุสนฺตกญฺหิ ปุตฺตสฺส ปาปุณาติ, ภิกฺขุสงฺฆสฺส ทาตุมฺปิ วฏฺฏติ, สปฺปิเตลานิ ปน คเหตฺวา ทีปา ชลิตพฺพา, สาฏกํ คเหตฺวา ปฏากา อาโรเปตพฺพาติฯ ภิกฺขุสงฺเฆติ อปริจฺฉินฺนกมหาภิกฺขุสงฺเฆฯ ภิกฺขุนิสงฺเฆปิ เอเสว นโยฯ

โคตฺรภุโนติ โคตฺตมตฺตกเมว อนุภวมานา, นามมตฺตสมณาติ อตฺโถฯ กาสาวกณฺฐาติ กาสาวกณฺฐนามกาฯ เต กิร เอกํ กาสาวขณฺฑํ หตฺเถ วา คีวาย วา พนฺธิตฺวา วิจริสฺสนฺติ ฯ ฆรทฺวารํ ปน เตสํ ปุตฺตภริยา กสิวณิชฺชาทิกมฺมานิ จ ปากติกาเนว ภวิสฺสนฺติฯ เตสุ ทุสฺสีเลสุ สงฺฆํ อุทฺทิสฺส ทานํ ทสฺสนฺตีติ เอตฺถ ทุสฺสีลสงฺฆนฺติ น วุตฺตํฯ สงฺโฆ หิ ทุสฺสีโล นาม นตฺถิฯ ทุสฺสีลา ปน อุปาสกา เตสุ ทุสฺสีเลสุ ภิกฺขุสงฺฆํ อุทฺทิสฺส สงฺฆสฺส เทมาติ ทานํ ทสฺสนฺติฯ อิติ ภควตา พุทฺธปฺปมุเข สงฺเฆ ทินฺนทกฺขิณาปิ คุณสงฺขาย อสงฺเขฺยยฺยาติ วุตฺตํฯ กาสาวกณฺฐสงฺเฆ ทินฺนทกฺขิณาปิ คุณสงฺขาเยว อสงฺเขฺยยฺยาติ วุตฺตาฯ สงฺฆคตา ทกฺขิณา หิ สงฺเฆ จิตฺตีการํ กาตุํ สกฺโกนฺตสฺส โหติ, สงฺเฆ ปน จิตฺตีกาโร ทุกฺกโร โหติฯ

โย หิ สงฺฆคตํ ทกฺขิณํ ทสฺสามีติ เทยฺยธมฺมํ ปฏิยาเทตฺวา วิหารํ คนฺตฺวา, – ‘‘ภนฺเต, สงฺฆํ อุทฺทิสฺส เอกํ เถรํ เทถา’’ติ วทติ, อถ สงฺฆโต สามเณรํ ลภิตฺวา ‘‘สามเณโร เม ลทฺโธ’’ติ อญฺญถตฺตํ อาปชฺชติ, ตสฺส ทกฺขิณา สงฺฆคตา น โหติฯ มหาเถรํ ลภิตฺวาปิ ‘‘มหาเถโร เม ลทฺโธ’’ติ โสมนสฺสํ อุปฺปาเทนฺตสฺสาปิ น โหติเยวฯ โย ปน สามเณรํ วา อุปสมฺปนฺนํ วา ทหรํ วา เถรํ วา พาลํ วา ปณฺฑิตํ วา ยํกิญฺจิ สงฺฆโต ลภิตฺวา นิพฺเพมติโก หุตฺวา สงฺฆสฺส เทมีติ สงฺเฆ จิตฺตีการํ กาตุํ สกฺโกติ, ตสฺส ทกฺขิณา สงฺฆคตา นาม โหติฯ ปรสมุทฺทวาสิโน กิร เอวํ กโรนฺติฯ

ตตฺถ หิ เอโก วิหารสามิ กุฏุมฺพิโก ‘‘สงฺฆคตํ ทกฺขิณํ ทสฺสามี’’ติ สงฺฆโต อุทฺทิสิตฺวา เอกํ ภิกฺขุํ เทถาติ ยาจิฯ โส เอกํ ทุสฺสีลภิกฺขุํ ลภิตฺวา นิสินฺนฏฺฐานํ โอปุญฺชาเปตฺวา อาสนํ ปญฺญาเปตฺวา อุปริ วิตานํ พนฺธิตฺวา คนฺธธูมปุปฺเผหิ ปูเชตฺวา ปาเท โธวิตฺวา เตเลน มกฺเขตฺวา พุทฺธสฺส นิปจฺจการํ กโรนฺโต วิย สงฺเฆ จิตฺตีกาเรน เทยฺยธมฺมํ อทาสิฯ โส ภิกฺขุ ปจฺฉาภตฺตํ วิหารชคฺคนตฺถาย กุทาลกํ เทถาติ ฆรทฺวารํ อาคโต, อุปาสโก นิสินฺโนว กุทาลํ ปาเทน ขิปิตฺวา ‘‘คณฺหา’’ติ อทาสิฯ ตเมนํ มนุสฺสา อาหํสุ – ‘‘ตุมฺเหหิ ปาโตว เอตสฺส กตสกฺกาโร วตฺตุํ น สกฺกา, อิทานิ อุปจารมตฺตกมฺปิ นตฺถิ, กิํ นาเมต’’นฺติฯ อุปาสโก – ‘‘สงฺฆสฺส โส อยฺยา จิตฺตีกาโร, น เอตสฺสา’’ติ อาหฯ กาสาวกณฺฐสงฺฆสฺส ทินฺนทกฺขิณํ ปน โก โสเธตีติ? สาริปุตฺตโมคฺคลฺลานาทโย อสีติ มหาเถรา โสเธนฺตีติฯ อปิจ เถรา จิรปรินิพฺพุตา, เถเร อาทิํ กตฺวา ยาวชฺช ธรมานา ขีณาสวา โสเธนฺติเยวฯ

น ตฺเววาหํ , อานนฺท, เกนจิ ปริยาเยน สงฺฆคตาย ทกฺขิณายาติ เอตฺถ อตฺถิ พุทฺธปฺปมุโข สงฺโฆ, อตฺถิ เอตรหิ สงฺโฆ, อตฺถิ อนาคเต กาสาวกณฺฐสงฺโฆฯ พุทฺธปฺปมุโข สงฺโฆ เอตรหิ สงฺเฆน น อุปเนตพฺโพ, เอตรหิ สงฺโฆ อนาคเต กาสาวกณฺฐสงฺเฆน สทฺธิํ น อุปเนตพฺโพฯ เตน เตเนว สมเยน กเถตพฺพํฯ สงฺฆโต อุทฺทิสิตฺวา คหิตสมณปุถุชฺชโน หิ ปาฏิปุคฺคลิโก โสตาปนฺโน, สงฺเฆ จิตฺตีการํ กาตุํ สกฺโกนฺตสฺส ปุถุชฺชนสมเณ ทินฺนํ มหปฺผลตรํฯ อุทฺทิสิตฺวา คหิโต โสตาปนฺโน ปาฏิปุคฺคลิโก สกทาคามีติอาทีสุปิ เอเสว นโยฯ สงฺเฆ จิตฺตีการํ กาตุํ สกฺโกนฺตสฺส หิ ขีณาสเว ทินฺนทานโต อุทฺทิสิตฺวา คหิเต ทุสฺสีเลปิ ทินฺนํ มหปฺผลตรเมว ฯ ยํ ปน วุตฺตํ ‘‘สีลวโต โข, มหาราช, ทินฺนํ มหปฺผลํ, โน ตถา ทุสฺสีเล’’ติ, ตํ อิมํ นยํ ปหาย ‘‘จตสฺโส โข อิมานนฺท, ทกฺขิณา วิสุทฺธิโย’’ติ อิมสฺมิํ จตุกฺเก ทฏฺฐพฺพํฯ

[381] ทายกโต วิสุชฺฌตีติ มหปฺผลภาเวน วิสุชฺฌติ, มหปฺผลา โหตีติ อตฺโถฯ กลฺยาณธมฺโมติ สุจิธมฺโม, น ปาปธมฺโมฯ ทายกโต วิสุชฺฌตีติ เจตฺถ เวสฺสนฺตรมหาราชา กเถตพฺโพฯ โส หิ ชูชกพฺราหฺมณสฺส ทารเก ทตฺวา ปถวิํ กมฺเปสิฯ

ปฏิคฺคาหกโต วิสุชฺฌตีติ เอตฺถ กลฺยาณีนทีมุขทฺวารวาสิเกวฏฺโฏ กเถตพฺโพฯ โส กิร ทีฆโสมตฺเถรสฺส ติกฺขตฺตุมฺปิ ปิณฺฑปาตํ ทตฺวา มรณมญฺเจ นิปนฺโน ‘‘อยฺยสฺส มํ ทีฆโสมตฺเถรสฺส ทินฺนปิณฺฑปาโต อุทฺธรตี’’ติ อาหฯ

เนว ทายกโตติ เอตฺถ วฑฺฒมานวาสิลุทฺทโก กเถตพฺโพฯ โส กิร เปตทกฺขิณํ เทนฺโต เอกสฺส ทุสฺสีลสฺเสว ตโย วาเร อทาสิ, ตติยวาเร ‘‘อมนุสฺโส ทุสฺสีโล มํ วิลุมฺปตี’’ติ วิรวิ, เอกสฺส สีลวนฺตภิกฺขุโน ทตฺวา ปาปิตกาเลเยวสฺส ปาปุณิฯ

ทายกโต เจว วิสุชฺฌตีติ เอตฺถ อสทิสทานํ กเถตพฺพํฯ

สา ทกฺขิณา ทายกโต วิสุชฺฌตีติ เอตฺถ ยถา นาม เฉโก กสฺสโก อสารมฺปิ เขตฺตํ ลภิตฺวา สมเย กสิตฺวา ปํสุํ อปเนตฺวา สารพีชานิ ปติฏฺฐเปตฺวา รตฺตินฺทิวํ อารกฺเข ปมาทํ อนาปชฺชนฺโต อญฺญสฺส สารเขตฺตโต อธิกตรํ ธญฺญํ ลภติ, เอวํ สีลวา ทุสฺสีลสฺส ทตฺวาปิ ผลํ มหนฺตํ อธิคจฺฉตีติฯ อิมินา อุปาเยน สพฺพปเทสุ วิสุชฺฌนํ เวทิตพฺพํฯ

วีตราโค วีตราเคสูติ เอตฺถ วีตราโค นาม อนาคามี, อรหา ปน เอกนฺตวีตราโคว, ตสฺมา อรหตา อรหโต ทินฺนทานเมว อคฺคํฯ กสฺมา? ภวาลยสฺส ภวปตฺถนาย อภาวโตฯ นนุ ขีณาสโว ทานผลํ น สทฺทหตีติ? ทานผลํ สทฺทหนฺตา ขีณาสวสทิสา น โหนฺติฯ ขีณาสเวน กตกมฺมํ ปน นิจฺฉนฺทราคตฺตา กุสลํ วา อกุสลํ วา น โหติ, กิริยฏฺฐาเน ติฏฺฐติ, เตเนวสฺส ทานํ อคฺคํ โหตีติ วทนฺติฯ

กิํ ปน สมฺมาสมฺพุทฺเธน สาริปุตฺตตฺเถรสฺส ทินฺนํ มหปฺผลํ, อุทาหุ สาริปุตฺตตฺเถเรน สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส ทินฺนนฺติฯ สมฺมาสมฺพุทฺเธน สาริปุตฺตตฺเถรสฺส ทินฺนํ มหปฺผลนฺติ วทนฺติฯ สมฺมาสมฺพุทฺธญฺหิ ฐเปตฺวา อญฺโญ ทานสฺส วิปากํ ชานิตุํ สมตฺโถ นาม นตฺถิฯ ทานญฺหิ จตูหิ สมฺปทาหิ ทาตุํ สกฺโกนฺตสฺส ตสฺมิํเยว อตฺตภาเว วิปากํ เทติฯ

ตตฺริมา สมฺปทา – เทยฺยธมฺมสฺส ธมฺเมน สเมน ปรํ อปีเฬตฺวา อุปฺปนฺนตา, ปุพฺพเจตนาทิวเสน เจตนาย มหตฺตตา, ขีณาสวภาเวน คุณาติเรกตา, ตํทิวสํ นิโรธโต วุฏฺฐิตภาเวน วตฺถุสมฺปนฺนตาติฯ

ปปญฺจสูทนิยา มชฺฌิมนิกายฏฺฐกถาย

ทกฺขิณาวิภงฺคสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

จตุตฺถวคฺควณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

5. สฬายตนวคฺโค

1. อนาถปิณฺฑิโกวาทสุตฺตวณฺณนา

[383] เอวํ เม สุตนฺติ อนาถปิณฺฑิโกวาทสุตฺตํฯ ตตฺถ พาฬฺหคิลาโนติ อธิมตฺตคิลาโน มรณเสยฺยํ อุปคโตฯ อามนฺเตสีติ คหปติสฺส กิร ยาว ปาทา วหิํสุ, ตาว ทิวเส สกิํ วา ทฺวิกฺขตฺตุํ วา ติกฺขตฺตุํ วา พุทฺธุปฏฺฐานํ อขณฺฑํ อกาสิฯ ยตฺตกญฺจสฺส สตฺถุ อุปฏฺฐานํ อโหสิ, ตตฺตกํเยว มหาเถรานํฯ โส อชฺช คมนปาทสฺส ปจฺฉินฺนตฺตา อนุฏฺฐานเสยฺยํ อุปคโต สาสนํ เปเสตุกาโม อญฺญตรํ ปุริสํ อามนฺเตสิฯ เตนุปสงฺกมีติ ภควนฺตํ อาปุจฺฉิตฺวา สูริยตฺถงฺคมนเวลาย อุปสงฺกมิฯ

[384] ปฏิกฺกมนฺตีติ โอสกฺกนฺติ, ตนุกา ภวนฺติฯ อภิกฺกมนฺตีติ อภิวฑฺฒนฺติ โอตฺถรนฺติ, พลวติโย โหนฺติฯ

อภิกฺกโมสานํ ปญฺญายติ โน ปฏิกฺกโมติ ยสฺมิญฺหิ สมเย มารณนฺติกา เวทนา อุปฺปชฺชติ, อุปริวาเต ชลิตคฺคิ วิย โหติ, ยาว อุสฺมา น ปริยาทิยติ, ตาว มหตาปิ อุปกฺกเมน น สกฺกา วูปสเมตุํ, อุสฺมาย ปน ปริยาทินฺนาย วูปสมฺมติฯ

[385] อถายสฺมา สาริปุตฺโต จินฺเตสิ – ‘‘อยํ มหาเสฏฺฐิสฺส เวทนา มารณนฺติกา, น สกฺกา ปฏิพาหิตุํ, อวเสสา กถา นิรตฺถกา, ธมฺมกถมสฺส กเถสฺสามี’’ติฯ อถ นํ ตํ กเถนฺโต ตสฺมาติหาติอาทิมาหฯ ตตฺถ ตสฺมาติ ยสฺมา จกฺขุํ ตีหิ คาเหหิ คณฺหนฺโต อุปฺปนฺนํ มารณนฺติกํ เวทนํ ปฏิพาหิตุํ สมตฺโถ นาม นตฺถิ, ตสฺมาฯ น จกฺขุํ อุปาทิยิสฺสามีติ จกฺขุํ ตีหิ คาเหหิ น คณฺหิสฺสามิฯ น จ เม จกฺขุนิสฺสิตํ วิญฺญาณนฺติ วิญฺญาณญฺจาปิ เม จกฺขุนิสฺสิตํ น ภวิสฺสติฯ น รูปนฺติ เหฏฺฐา อายตนรูปํ กถิตํ, อิมสฺมิํ ฐาเน สพฺพมฺปิ กามภวรูปํ กเถนฺโต เอวมาหฯ

[386] น อิธโลกนฺติ วสนฏฺฐานํ วา ฆาสจฺฉาทนํ วา น อุปาทิยิสฺสามีติ อตฺโถฯ อิทญฺหิ ปจฺจเยสุ อปริตสฺสนตฺถํ กถิตํฯ