อาม สกฺกา, เนว อจฺฉริยญฺเจตํ, ยํ มหาภิญฺญปฺปตฺตา สาวกา เอวํ กเรยฺยุํฯ อิมสฺมิมฺปิ หิ ตมฺพปณฺณิทีเป โปราณกราชกาเล ปิงฺคลพุทฺธรกฺขิตตฺเถโร นาม อุตฺตรคามํ นิสฺสาย วิหาสิฯ ตตฺถ สตฺต กุลสตานิ โหนฺติ, เอกมฺปิ ตํ กุลทฺวารํ นตฺถิ, ยตฺถ เถโร สมาปตฺติํ น สมาปชฺชิฯ เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานเมวาติฯ

ปปญฺจสูทนิยา มชฺฌิมนิกายฏฺฐกถาย

อรณวิภงฺคสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

10. ธาตุวิภงฺคสุตฺตวณฺณนา

[342] เอวํ เม สุตนฺติ ธาตุวิภงฺคสุตฺตํฯ ตตฺถ จาริกนฺติ ตุริตคมนจาริกํฯ สเจ เต ภคฺคว อครูติ สเจ ตุยฺหํ ภาริยํ อผาสุกํ กิญฺจิ นตฺถิฯ สเจ โส อนุชานาตีติ ภคฺควสฺส กิร เอตทโหสิ – ‘‘ปพฺพชิตา นาม นานาอชฺฌาสยา, เอโก คณาภิรโต โหติ, เอโก เอกาภิรโตฯ สเจ โส เอกาภิรโต ภวิสฺสติ, ‘อาวุโส, มา ปาวิสิ, มยา สาลา ลทฺธา’ติ วกฺขติฯ สเจ อยํ เอกาภิรโต ภวิสฺสติ, ‘อาวุโส, นิกฺขม, มยา สาลา ลทฺธา’ติ วกฺขติฯ เอวํ สนฺเต อหํ อุภินฺนํ วิวาทกาเรตา นาม ภวิสฺสามิ, ทินฺนํ นาม ทินฺนเมว วฏฺฏติ, กตํ กตเมวา’’ติฯ ตสฺมา เอวมาหฯ

กุลปุตฺโตติ ชาติกุลปุตฺโตปิ อาจารกุลปุตฺโตปิฯ วาสูปคโตติ วาสํ อุปคโตฯ กุโต อาคนฺตฺวาติ? ตกฺกสีลนครโตฯ

ตตฺรายํ อนุปุพฺพิกถา – มชฺฌิมปฺปเทเส กิร ราชคหนคเร พิมฺพิสาเร รชฺชํ กาเรนฺเต ปจฺจนฺเต ตกฺกสีลนคเร ปุกฺกุสาติ ราชา รชฺชํ กาเรสิฯ อถ ตกฺกสีลโต ภณฺฑํ คเหตฺวา วาณิชา ราชคหํ อาคตา ปณฺณาการํ คเหตฺวา ราชานํ อทฺทสํสุฯ ราชา เต วนฺทิตฺวา ฐิเต ‘‘กตฺถวาสิโน ตุมฺเห’’ติ ปุจฺฉิฯ ตกฺกสีลวาสิโน เทวาติฯ อถ เน ราชา ชนปทสฺส เขมสุภิกฺขตาทีนิ นครสฺส จ ปวตฺติํ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘โก นาม ตุมฺหากํ ราชา’’ติ ปุจฺฉิฯ ปุกฺกุสาติ นาม เทวาติฯ ธมฺมิโกติ? อาม เทว ธมฺมิโกฯ

จตูหิ สงฺคหวตฺถูหิ ชนํ สงฺคณฺหาติ, โลกสฺส มาตาปิติฏฺฐาเน ฐิโต, องฺเค นิปนฺนทารกํ วิย ชนํ โตเสตีติฯ กตรสฺมิํ วเย วตฺตตีติ? อถสฺส วยํ อาจิกฺขิํสุฯ วเยสุปิ พิมฺพิสาเรน สมวโย ชาโตฯ อถ เต ราชา อาห – ‘‘ตาตา ตุมฺหากํ ราชา ธมฺมิโก, วเยน จ เม สมาโน, สกฺกุเณยฺยาถ ตุมฺหากํ ราชานํ มม มิตฺตํ กาตุ’’นฺติฯ สกฺโกม เทวาติฯ ราชา เตสํ สุงฺกํ วิสฺสชฺเชตฺวา เคหญฺจ ทาเปตฺวา – ‘‘คจฺฉถ ภณฺฑํ วิกฺกิณิตฺวา คมนกาเล มํ ทิสฺวา คจฺเฉยฺยาถา’’ติ อาหฯ เต ตถา กตฺวา คมนกาเล ราชานํ อทฺทสํสุฯ ‘‘คจฺฉถ ตุมฺหากํ ราชานํ มม วจเนน ปุนปฺปุนํ อาโรคฺยํ ปุจฺฉิตฺวา ‘ราชา ตุมฺเหหิ สทฺธิํ มิตฺตภาวํ อิจฺฉตี’ติ วทถา’’ติ อาหฯ

เต สาธูติ ปฏิสฺสุณิตฺวา คนฺตฺวา ภณฺฑํ ปฏิสาเมตฺวา ภุตฺตปาตราสา ราชานํ อุปสงฺกมิตฺวา วนฺทิํสุฯ ราชา ‘‘กหํ ภเณ ตุมฺเห เอตฺตเก อิเม ทิวเส น ทิสฺสถา’’ติ ปุจฺฉิฯ เต สพฺพํ ปวตฺติํ อาโรเจสุํฯ ราชา – ‘‘สาธุ, ตาตา, ตุมฺเห นิสฺสาย มยา มชฺฌิมปฺปเทเส ราชา มิตฺโต ลทฺโธ’’ติ อตฺตมโน อโหสิฯ อปรภาเค ราชคหวาสิโนปิ วาณิชา ตกฺกสีลํ อคมํสุฯ เต ปณฺณาการํ คเหตฺวา อาคเต ปุกฺกุสาติ ราชา ‘‘กุโต อาคตตฺถา’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘ราชคหโต’’ติ สุตฺวา ‘‘มยฺหํ สหายสฺส นครโต อาคตา ตุมฺเห’’ติฯ อาม เทวาติฯ อาโรคฺยํ เม สหายสฺสาติ อาโรคฺยํ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘อชฺช ปฏฺฐาย เย มยฺหํ สหายสฺส นครโต ชงฺฆสตฺเถน วา สกฏสตฺเถน วา วาณิชา อาคจฺฉนฺติ, สพฺเพสํ มม วิสยํ ปวิฏฺฐกาลโต ปฏฺฐาย วสนเคหานิ, ราชโกฏฺฐาคารโต นิวาปญฺจ เทนฺตุ, สุงฺกํ วิสฺสชฺเชนฺตุ, กิญฺจิ อุปทฺทวํ มา กโรนฺตู’’ติ เภริํ จราเปสิฯ พิมฺพิสาโรปิ อตฺตโน นคเร ตเถว เภริํ จราเปสิฯ

อถ พิมฺพิสาโร ปุกฺกุสาติสฺส ปณฺณํ ปหิณิ – ‘‘ปจฺจนฺตเทเส นาม มณิมุตฺตาทีนิ รตนานิ อุปฺปชฺชนฺติ, ยํ มยฺหํ สหายสฺส รชฺเช ทสฺสนียํ วา สวนียํ วา รตนํ อุปฺปชฺชติ, ตตฺถ เม มา มจฺฉรายตู’’ติฯ ปุกฺกุสาติปิ – ‘‘มชฺฌิมเทโส นาม มหาชนปโท, ยํ ตตฺถ เอวรูปํ รตนํ อุปฺปชฺชติ, ตตฺถ เม สหาโย มา มจฺฉรายตู’’ติ ปฏิปณฺณํ ปหิณิฯ เอวํ เต คจฺฉนฺเต คจฺฉนฺเต กาเล อญฺญมญฺญํ อทิสฺวาปิ ทฬฺหมิตฺตา อเหสุํฯ

เอวํ เตสํ กติกํ กตฺวา วสนฺตานํ ปฐมตรํ ปุกฺกุสาติสฺส ปณฺณากาโร อุปฺปชฺชิฯ ราชา กิร อฏฺฐ ปญฺจวณฺเณ อนคฺฆกมฺพเล ลภิฯ โส – ‘‘อติสุนฺทรา อิเม กมฺพลา, อหํ สหายสฺส เปสิสฺสามี’’ติ ลาขาคุฬมตฺเต อฏฺฐ สารกรณฺฑเก ลิขาเปตฺวา เตสุ เต กมฺพเล ปกฺขิปิตฺวา ลาขาย วฏฺฏาเปตฺวา เสตวตฺเถน เวเฐตฺวา สมุคฺเค ปกฺขิปิตฺวา วตฺเถน เวเฐตฺวา ราชมุทฺทิกาย ลญฺเฉตฺวา ‘‘มยฺหํ สหายสฺส เทถา’’ติ อมจฺเจ เปเสสิฯ สาสนญฺจ อทาสิ – ‘‘อยํ ปณฺณากาโร นครมชฺเฌ อมจฺจาทิปริวุเตน ทฏฺฐพฺโพ’’ติฯ เต คนฺตฺวา พิมฺพิสารสฺส อทํสุฯ

โส สาสนํ สุตฺวา อมจฺจาทโย สนฺนิปตนฺตูติ เภริํ จราเปตฺวา นครมชฺเฌ อมจฺจาทิปริวุโต เสตจฺฉตฺเตน ธาริยมาเนน ปลฺลงฺกวเร นิสินฺโน ลญฺฉนํ ภินฺทิตฺวา วตฺถํ อปเนตฺวา สมุคฺคํ วิวริตฺวา อนฺโต ภณฺฑิกํ มุญฺจิตฺวา ลาขาคุเฬ ทิสฺวา ‘‘มยฺหํ สหาโย ปุกฺกุสาติ ‘ชุตวิตฺตโก เม สหาโย’ติ มญฺญมาโน มญฺเญ อิมํ ปณฺณาการํ ปหิณี’’ติ เอกํ คุฬํ คเหตฺวา หตฺเถน วฏฺเฏตฺวา ตุลยนฺโตว อนฺโต ทุสฺสภณฺฑิกํ อตฺถีติ อญฺญาสิฯ อถ นํ ปลฺลงฺกปาเท ปหริตฺวา ตาวเทว ลาขา ปริปติ, โส นเขน กรณฺฑกํ วิวริตฺวา อนฺโต กมฺพลรตนํ ทิสฺวา อิตเรปิ วิวราเปสิ, สพฺเพปิ กมฺพลา อเหสุํฯ อถ เน ปตฺถราเปสิ, เต วณฺณสมฺปนฺนา ผสฺสสมฺปนฺนา ทีฆโต โสฬสหตฺถา ติริยํ อฏฺฐหตฺถา อเหสุํฯ มหาชโน ทิสฺวา องฺคุลิโย โปเฐสิ, เจลุกฺเขปํ อกาสิ, – ‘‘อมฺหากํ รญฺโญ อทิฏฺฐสหาโย ปุกฺกุสาติ อทิสฺวาว เอวรูปํ ปณฺณาการํ เปเสสิ, ยุตฺตํ เอวรูปํ มิตฺตํ กาตุ’’นฺติ อตฺตมโน อโหสิฯ ราชา เอกเมกํ กมฺพลํ อคฺฆาเปสิ, สพฺเพ อนคฺฆา อเหสุํฯ เตสุ จตฺตาโร สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส เปเสสิ, จตฺตาโร อตฺตโน ฆเร อกาสิฯ ตโต จินฺเตสิ – ‘‘ปจฺฉา เปเสนฺเตน ปฐมํ เปสิตปณฺณาการโต อติเรกํ เปเสตุํ วฏฺฏติ, สหาเยน จ เม อนคฺโฆ ปณฺณากาโร เปสิโต, กิํ นุ โข เปเสมี’’ติ?

กิํ ปน ราชคเห ตโต อธิกํ รตนํ นตฺถีติ? โน นตฺถิ, มหาปุญฺโญ ราชา, อปิจ โข ปนสฺส โสตาปนฺนกาลโต ปฏฺฐาย ฐเปตฺวา ตีณิ รตนานิ อญฺญํ รตนํ โสมนสฺสํ ชเนตุํ สมตฺถํ นาม นตฺถิ ฯ โส รตนํ วิจินิตุํ อารทฺโธ – รตนํ นาม สวิญฺญาณกํ อวิญฺญาณกนฺติ ทุวิธํฯ ตตฺถ อวิญฺญาณกํ สุวณฺณรชตาทิ, สวิญฺญาณกํ อินฺทฺริยพทฺธํฯ อวิญฺญาณกํ สวิญฺญาณกสฺเสว อลงฺการาทิวเสน ปริโภคํ โหติ, อิติ อิเมสุ ทฺวีสุ รตเนสุ สวิญฺญาณกํ เสฏฺฐํฯ สวิญฺญาณกมฺปิ ทุวิธํ ติรจฺฉานรตนํ มนุสฺสรตนนฺติฯ ตตฺถ ติรจฺฉานรตนํ หตฺถิอสฺสรตนํ, ตมฺปิ มนุสฺสานํ อุปโภคตฺถเมว นิพฺพตฺตติ , อิติ อิเมสุปิ ทฺวีสุ มนุสฺสรตนํ เสฏฺฐํฯ มนุสฺสรตนมฺปิ ทุวิธํ อิตฺถิรตนํ ปุริสรตนนฺติฯ ตตฺถ จกฺกวตฺติโน รญฺโญ อุปฺปนฺนํ อิตฺถิรตนมฺปิ ปุริสสฺเสว อุปโภคํฯ อิติ อิเมสุปิ ทฺวีสุ ปุริสรตนเมว เสฏฺฐํฯ

ปุริสรตนมฺปิ ทุวิธํ อคาริยรตนํ อนคาริยรตนญฺจฯ ตตฺถ อคาริยรตเนสุปิ จกฺกวตฺติราชา อชฺช ปพฺพชิตสามเณรํ ปญฺจปติฏฺฐิเตน วนฺทติ, อิติ อิเมสุปิ ทฺวีสุ อนคาริยรตนเมว เสฏฺฐํฯ อนคาริยรตนมฺปิ ทุวิธํ เสกฺขรตนญฺจ อเสกฺขรตนญฺจฯ ตตฺถ สตสหสฺสมฺปิ เสกฺขานํ อเสกฺขสฺส ปเทสํ น ปาปุณาติ, อิติ อิเมสุปิ ทฺวีสุ อเสกฺขรตนเมว เสฏฺฐํฯ ตมฺปิ ทุวิธํ พุทฺธรตนํ สาวกรตนนฺติฯ ตตฺถ สตสหสฺสมฺปิ สาวกรตนานํ พุทฺธรตนสฺส ปเทสํ น ปาปุณาติ, อิติ อิเมสุปิ ทฺวีสู พุทฺธรตนเมว เสฏฺฐํฯ

พุทฺธรตนมฺปิ ทุวิธํ ปจฺเจกพุทฺธรตนํ สพฺพญฺญุพุทฺธรตนนฺติฯ ตตฺถ สตสหสฺสมฺปิ ปจฺเจกพุทฺธานํ สพฺพญฺญุพุทฺธสฺส ปเทสํ น ปาปุณาติ, อิติ อิเมสุปิ ทฺวีสุ สพฺพญฺญุพุทฺธรตนํเยว เสฏฺฐํฯ สเทวกสฺมิญฺหิ โลเก พุทฺธรตนสมํ รตนํ นาม นตฺถิฯ ตสฺมา อสทิสเมว รตนํ มยฺหํ สหายสฺส เปเสสฺสามีติ จินฺเตตฺวา ตกฺกสีลวาสิโน ปุจฺฉิ – ‘‘ตาตา ตุมฺหากํ ชนปเท พุทฺโธ ธมฺโม สงฺโฆติ อิมานิ ตีณิ รตนานิ ทิสฺสนฺตี’’ติฯ โฆโสปิ โส มหาราช ตาว ตตฺถ นตฺถิ, ทสฺสนํ ปน กุโตติฯ

‘‘สุนฺทรํ ตาตา’’ติ ราชา ตุฏฺโฐ จินฺเตสิ – ‘‘สกฺกา ภเวยฺย ชนสงฺคหตฺถาย มยฺหํ สหายสฺส วสนฏฺฐานํ สมฺมาสมฺพุทฺธํ เปเสตุํ, พุทฺธา ปน ปจฺจนฺติเมสุ ชนปเทสุ น อรุณํ อุฏฺฐเปนฺติฯ ตสฺมา สตฺถารา คนฺตุํ น สกฺกาฯ สาริปุตฺตโมคฺคลฺลานาทโย มหาสาวเก เปเสตุํ สกฺกา ภเวยฺยฯ

มยา ปน ‘เถรา ปจฺจนฺเต วสนฺตี’ติ สุตฺวาปิ มนุสฺเส เปเสตฺวา เต อตฺตโน สมีปํ อาณาเปตฺวา อุปฏฺฐาตุเมว ยุตฺตํฯ ตสฺมา น เถเรหิปิ สกฺกา คนฺตุํฯ เยน ปนากาเรน สาสเน เปสิเต สตฺถา จ มหาสาวกา จ คตา วิย โหนฺติ, เตนากาเรน สาสนํ ปหิณิสฺสามี’’ติฯ จินฺเตตฺวา จตุรตนายามํ วิทตฺถิมตฺตปุถุลํ นาติตนุํ นาติพหลํ สุวณฺณปฏฺฏํ การาเปตฺวา ‘‘ตตฺถ อชฺช อกฺขรานิ ลิขิสฺสามี’’ติฯ ปาโตว สีสํ นฺหายิตฺวา อุโปสถงฺคานิ อธิฏฺฐาย ภุตฺตปาตราโส อปนีตคนฺธมาลาภรโณ สุวณฺณสรเกน ชาติหิงฺคุลิกํ อาทาย เหฏฺฐโต ปฏฺฐาย ทฺวารานิ ปิทหนฺโต ปาสาทมารุยฺห ปุพฺพทิสามุขํ สีหปญฺชรํ วิวริตฺวา อากาสตเล นิสีทิตฺวา สุวณฺณปฏฺเฏ อกฺขรานิ ลิขนฺโต – ‘‘อิธ ตถาคโต โลเก อุปฺปนฺโน อรหํ สมฺมาสมฺพุทฺโธ วิชฺชาจรณสมฺปนฺโน สุคโต โลกวิทู อนุตฺตโร ปุริสทมฺมสารถิ สตฺถา เทวมนุสฺสานํ พุทฺโธ ภควา’’ติฯ พุทฺธคุเณ ตาว เอกเทเสน ลิขิฯ

ตโต ‘‘เอวํ ทส ปารมิโย ปูเรตฺวา ตุสิตภวนโต จวิตฺวา มาตุกุจฺฉิมฺหิ ปฏิสนฺธิํ คณฺหิ , เอวํ โลกวิวรณํ อโหสิ, มาตุกุจฺฉิยํ วสมาเน อิทํ นาม อโหสิ, อคารมชฺเฌ วสมาเน อิทํ นาม อโหสิ, เอวํ มหาภินิกฺขมนํ นิกฺขนฺโต เอวํ มหาปธานํ ปทหิฯ เอวํ ทุกฺกรการิกํ กตฺวา มหาโพธิมณฺฑํ อารุยฺห อปราชิตปลฺลงฺเก นิสินฺโน สพฺพญฺญุตญฺญาณํ ปฏิวิชฺฌิ, สพฺพญฺญุตญฺญาณํ ปฏิวิชฺฌนฺตสฺส เอวํ โลกวิวรณํ อโหสิฯ สเทวเก โลเก อญฺญํ เอวรูปํ รตนํ นาม นตฺถีติฯ

ยํกิญฺจิ วิตฺตํ อิธ วา หุรํ วา,

สคฺเคสุ วา ยํ รตนํ ปณีตํ;

น โน สมํ อตฺถิ ตถาคเตน,

อิทมฺปิ พุทฺเธ รตนํ ปณีตํ;

เอเตน สจฺเจน สุวตฺถิ โหตู’’ติฯ (ขุ. ปา. 6.3; สุ. นิ. 226) –

เอวํ เอกเทเสน พุทฺธคุเณปิ ลิขิตฺวา ทุติยํ ธมฺมรตนํ โถเมนฺโต – ‘‘สฺวากฺขาโต ภควตา ธมฺโม…เป.… ปจฺจตฺตํ เวทิตพฺโพ วิญฺญูหี’’ติฯ ‘‘จตฺตาโร สติปฏฺฐานา…เป.… อริโย อฏฺฐงฺคิโก มคฺโค’’ติฯ ‘‘สตฺถารา เทสิตธมฺโม นาม เอวรูโป จ เอวรูโป จา’’ติ สตฺตติํส โพธิปกฺขิเย เอกเทเสน ลิขิตฺวา –

‘‘ยํ พุทฺธเสฏฺโฐ ปริวณฺณยี สุจิํ,

สมาธิมานนฺตริกญฺญมาหุ;

สมาธินา เตน สโม น วิชฺชติ,

อิทมฺปิ ธมฺเม รตนํ ปณีตํ;

เอเตน สจฺเจน สุวตฺถิ โหตู’’ติฯ (ขุ. ปา. 6.5; สุ. นิ. 228) –

เอวํ เอกเทเสน ธมฺมคุเณ ลิขิตฺวา ตติยํ สงฺฆรตนํ โถเมนฺโต – ‘‘สุปฺปฏิปนฺโน ภควโต สาวกสงฺโฆ…เป.… ปุญฺญกฺเขตฺตํ โลกสฺสา’’ติฯ ‘‘กุลปุตฺตา นาม สตฺถุ ธมฺมกถํ สุตฺวา เอวํ นิกฺขมิตฺวา ปพฺพชนฺติ, เกจิ เสตจฺฉตฺตํ ปหาย ปพฺพชนฺติ, เกจิ อุปรชฺชํ, เกจิ เสนาปติฏฺฐานาทีนิ ปหาย ปพฺพชนฺติฯ ปพฺพชิตฺวา จ ปน อิมญฺจ ปฏิปตฺติํ ปูเรนฺตี’’ติ จูฬสีลมชฺฌิมสีลมหาสีลาทีนิ เอกเทเสน ลิขิตฺวา ฉทฺวารสํวรํ สติสมฺปชญฺญํ จตุปจฺจยสนฺโตสํ นววิธํ เสนาสนํ, นีวรณปฺปหานํ ปริกมฺมํ ฌานาภิญฺญา อฏฺฐติํส กมฺมฏฺฐานานิ ยาว อาสวกฺขยา เอกเทเสน ลิขิ, โสฬสวิธํ อานาปานสฺสติกมฺมฏฺฐานํ วิตฺถาเรเนว ลิขิตฺวา ‘‘สตฺถุ สาวกสงฺโฆ นาม เอวรูเปหิ จ คุเณหิ สมนฺนาคโตฯ

เย ปุคฺคลา อฏฺฐสตํ ปสฏฺฐา,

จตฺตาริ เอตานิ ยุคานิ โหนฺติ;

เต ทกฺขิเณยฺยา สุคตสฺส สาวกา,

เอเตสุ ทินฺนานิ มหปฺผลานิ;

อิทมฺปิ สงฺเฆ รตนํ ปณีตํ,

เอเตน สจฺเจน สุวตฺถิ โหตู’’ติฯ (ขุ. ปา. 6.6; สุ. นิ. 229) –

เอวํ เอกเทเสน สงฺฆคุเณ ลิขิตฺวา – ‘‘ภควโต สาสนํ สฺวากฺขาตํ นิยฺยานิกํ, สเจ มยฺหํ สหาโย สกฺโกติ, นิกฺขมิตฺวา ปพฺพชตู’’ติ ลิขิตฺวา สุวณฺณปฏฺฏํ สํหริตฺวา สุขุมกมฺพเลน เวเฐตฺวา สารสมุคฺเค ปกฺขิปิตฺวา ตํ สมุคฺคํ สุวณฺณมเย, สุวณฺณมยํ, รชตมเย รชตมยํ มณิมเย, มณิมยํ ปวาฬมเย, ปวาฬมยํ โลหิตงฺกมเย, โลหิตงฺกมยํ มสารคลฺลมเย, มสารคลฺลมยํ ผลิกมเย, ผลิกมยํ ทนฺตมเย, ทนฺตมยํ สพฺพรตนมเย, สพฺพรตนมยํ กิลญฺชมเย, กิลญฺชมยํ สมุคฺคํ สารกรณฺฑเก ฐเปสิฯ

ปุน สารกรณฺฑกํ สุวณฺณกรณฺฑเกติ ปุริมนเยเนว หริตฺวา สพฺพรตนมยํ กรณฺฑกํ กิลญฺชมเย กรณฺฑเก ฐเปสิฯ ตโต กิลญฺชมยํ กรณฺฑกํ สารมยเปฬายาติ ปุน วุตฺตนเยเนว หริตฺวา สพฺพรตนมยํ เปฬํ กิลญฺชมยเปฬาย ฐเปตฺวา พหิ วตฺเถน เวเฐตฺวา ราชมุทฺทิกาย ลญฺเฉตฺวา อมจฺเจ อาณาเปสิ – ‘‘มม อาณาปวตฺติฏฺฐาเน มคฺคํ อลงฺการาเปถ มคฺโค อฏฺฐุสภวิตฺถโต โหตุ, จตุอุสภฏฺฐานํ โสธิตมตฺตกเมว โหตุ, มชฺเฌ จตุอุสภํ ราชานุภาเวน ปฏิยาเทถา’’ติฯ ตโต มงฺคลหตฺถิํ อลงฺการาเปตฺวา ตสฺส อุปริ ปลฺลงฺกํ ปญฺญเปตฺวา เสตจฺฉตฺตํ อุสฺสาเปตฺวา นครวีถิโย สิตฺตสมฺมฏฺฐา สมุสฺสิตทฺธชปฏากา กทลิปุณฺณฆฏคนฺธธูมปุปฺผาทีหิ สุปฺปฏิมณฺฑิตา กาเรตฺวา ‘‘อตฺตโน อตฺตโน วิสยปฺปเทเส เอวรูปํ ปูชํ กาเรนฺตู’’ติ อนฺตรโภคิกานํ ชวนทูเต เปเสตฺวา สยํ สพฺพาลงฺกาเรน อลงฺกริตฺวา – ‘‘สพฺพตาฬาวจรสมฺมิสฺสพลกายปริวุโต ปณฺณาการํ เปเสมี’’ติ อตฺตโน วิสยปริยนฺตํ คนฺตฺวา อมจฺจสฺส มุขสาสนํ อทาสิ – ‘‘ตาต มยฺหํ สหาโย ปุกฺกุสาติ อิมํ ปณฺณาการํ ปฏิจฺฉนฺโต โอโรธมชฺเฌ อปฏิจฺฉิตฺวา ปาสาทํ อารุยฺห ปฏิจฺฉตู’’ติฯ เอวํ สาสนํ ทตฺวา ปจฺจนฺตเทสํ สตฺถา คจฺฉตีติ ปญฺจปติฏฺฐิเตน วนฺทิตฺวา นิวตฺติฯ อนฺตรโภคิกา เตเนว นิยาเมน มคฺคํ ปฏิยาเทตฺวา ปณฺณาการํ นยิํสุฯ

ปุกฺกุสาติปิ อตฺตโน รชฺชสีมโต ปฏฺฐาย เตเนว นิยาเมน มคฺคํ ปฏิยาเทตฺวา นครํ อลงฺการาเปตฺวา ปณฺณาการสฺส ปจฺจุคฺคมนํ อกาสิฯ ปณฺณากาโร ตกฺกสีลํ ปาปุณนฺโต อุโปสถทิวเส ปาปุณิ, ปณฺณาการํ คเหตฺวา คตอมจฺโจปิ รญฺโญ วุตฺตสาสนํ อาโรเจสิฯ ราชา ตํ สุตฺวา ปณฺณากาเรน สทฺธิํ อาคตานํ กตฺตพฺพกิจฺจํ วิจาเรตฺวา ปณฺณาการํ อาทาย ปาสาทํ อารุยฺห ‘‘มา อิธ โกจิ ปวิสตู’’ติ ทฺวาเร อารกฺขํ กาเรตฺวา สีหปญฺชรํ วิวริตฺวา ปณฺณาการํ อุจฺจาสเน ฐเปตฺวา สยํ นีจาสเน นิสินฺโน ลญฺฉนํ ภินฺทิตฺวา นิวาสนํ อปเนตฺวา กิลญฺชเปฬโต ปฏฺฐาย อนุปุพฺเพน วิวรนฺโต สารมยํ สมุคฺคํ ทิสฺวา จินฺเตสิ – ‘‘มหาปริหาโร นายํ อญฺญสฺส รตนสฺส ภวิสฺสติ, อทฺธา มชฺฌิมเทเส โสตพฺพยุตฺตกํ รตนํ อุปฺปนฺน’’นฺติฯ อถ ตํ สมุคฺคํ วิวริตฺวา ราชลญฺฉนํ ภินฺทิตฺวา สุขุมกมฺพลํ อุภโต วิยูหิตฺวา สุวณฺณปฏฺฏํ อทฺทสฯ

โส ตํ ปสาเรตฺวา – ‘‘มนาปานิ วต อกฺขรานิ สมสีสานิ สมปนฺตีนิ จตุรสฺสานี’’ติอาทิโต ปฏฺฐาย วาเจตุํ อารภิฯ ตสฺส – ‘‘อิธ ตถาคโต โลเก อุปฺปนฺโน’’ติ พุทฺธคุเณ วาเจนฺตสฺส พลวโสมนสฺสํ อุปฺปชฺชิ, นวนวุติโลมกูปสหสฺสานิ อุทฺธคฺคโลมานิ อเหสุํฯ อตฺตโน ฐิตภาวํ วา นิสินฺนภาวํ วา น ชานาติฯ อถสฺส – ‘‘กปฺปโกฏิสตสหสฺเสหิปิ เอตํ ทุลฺลภสาสนํ สหายํ นิสฺสาย โสตุํ ลภามี’’ติ ภิยฺโย พลวปีติ อุทปาทิฯ โส หิ อุปริ วาเจตุํ อสกฺโกนฺโต ยาว ปีติเวคปสฺสทฺธิยา นิสีทิตฺวา ปรโต – ‘‘สฺวากฺขาโต ภควตา ธมฺโม’’ติ ธมฺมคุเณ อารภิฯ ตตฺราปิสฺส ตเถว อโหสิฯ โส ปุน ยาว ปีติเวคปสฺสทฺธิยา นิสีทิตฺวา ปรโต ‘‘สุปฺปฏิปนฺโน’’ติ สงฺฆคุเณ อารภิ ฯ ตตฺราปิสฺส ตเถว อโหสิฯ อถ สพฺพปริยนฺเต อานาปานสฺสติกมฺมฏฺฐานํ วาเจตฺวา จตุกฺกปญฺจกชฺฌานานิ นิพฺพตฺเตสิ, โส ฌานสุเขเนว วีตินาเมสิฯ อญฺโญ โกจิ ทฏฺฐุํ น ลภติ, เอโกว จูฬุปฏฺฐาโก ปวิสติฯ เอวํ อทฺธมาสมตฺตํ วีตินาเมสิฯ

นาครา ราชงฺคเณ สนฺนิปติตฺวา อุกฺกุฏฺฐิํ อกํสุ ‘‘ปณฺณาการํ ปฏิจฺฉิตทิวสโต ปฏฺฐาย พลทสฺสนํ วา นาฏกทสฺสนํ วา นตฺถิ, วินิจฺฉยทานํ นตฺถิ, ราชา สหาเยน ปหิตํ ปณฺณาการํ ยสฺสิจฺฉติ ตสฺส ทสฺเสตุ, ราชาโน นาม เอกจฺจสฺส ปณฺณาการวเสนปิ วญฺเจตฺวา รชฺชํ อตฺตโน กาตุํ วายมนฺติฯ กิํ นาม อมฺหากํ ราชา กโรตี’’ติ? ราชา อุกฺกุฏฺฐิสทฺทํ สุตฺวา – ‘‘รชฺชํ นุ โข ธาเรมิ, อุทาหุ สตฺถาร’’นฺติ จินฺเตสิฯ อถสฺส เอตทโหสิ – ‘‘รชฺชการิตอตฺตภาโว นาม เนว คณเกน, น คณกมหามตฺเตน คเณตุํ สกฺโกฯ สตฺถุสาสนํ ธาเรสฺสามี’’ติ สยเน ฐปิตํ อสิํ คเหตฺวา เกเส ฉินฺทิตฺวา สีหปญฺชรํ วิวริตฺวา – ‘‘เอตํ คเหตฺวา รชฺชํ กาเรถา’’ติ สทฺธิํ จูฬามณินา เกสกลาปํ ปริสมชฺเฌ ปาเตสิ, มหาชโน ตํ อุกฺขิปิตฺวา – ‘‘สหายกสนฺติกา ลทฺธปณฺณาการา นาม ราชาโน ตุมฺหาทิสา โหนฺติ เทวา’’ติ เอกปฺปหาเรเนว วิรวิฯ รญฺโญปิ ทฺวงฺคุลมตฺตํ เกสมสฺสุ อโหสิฯ โพธิสตฺตสฺส ปพฺพชฺชาสทิสเมว กิร ชาตํฯ

ตโต จูฬุปฏฺฐากํ เปเสตฺวา อนฺตราปณา ทฺเว กาสายวตฺถานิ มตฺติกาปตฺตญฺจ อาหราเปตฺวา – ‘‘เย โลเก อรหนฺโต, เต อุทฺทิสฺส มยฺหํ ปพฺพชฺชา’’ติ สตฺถารํ อุทฺทิสฺส เอกํ กาสาวํ นิวาเสตฺวา เอกํ ปารุปิตฺวา ปตฺตํ วามอํสกูเฏ กตฺวา กตฺตรทณฺฑํ คเหตฺวา – ‘‘โสภติ นุ โข เม ปพฺพชฺชา โน วา’’ติ มหาตเล กติปยวาเร อปราปรํ จงฺกมิตฺวา – ‘‘โสภติ เม ปพฺพชฺชา’’ติ ทฺวารํ วิวริตฺวา ปาสาทา โอตริฯ โอตรนฺตํ ปน นํ ตีสุ ทฺวาเรสุ ฐิตนาฏกาทีนิ ทิสฺวาปิ น สญฺชานิํสุฯ ‘‘เอโก ปจฺเจกพุทฺโธ อมฺหากํ รญฺโญ ธมฺมกถํ กเถตุํ อาคโต’’ติ กิร จินฺตยิํสุฯ อุปริปาสาทํ ปน อารุยฺห รญฺโญ ฐิตนิสินฺนฏฺฐานานิ ทิสฺวา ราชา คโตติ ญตฺวา สมุทฺทมชฺเฌ โอสีทมานาย นาวาย ชโน วิย เอกปฺปหาเรเนว วิรวิํสุฯ กุลปุตฺตํ ภูมิตลํ โอติณฺณมตฺตํ อฏฺฐารสเสนิโย สพฺเพ นาครา พลกายา จ ปริวาเรตฺวา มหาวิรวํ วิรวิํสุฯ อมจฺจาปิ ตํ เอตทโวจุํ – ‘‘เทว มชฺฌิมเทสราชาโน นาม พหุมายา, สาสนํ เปเสตฺวา พุทฺธรตนํ นาม โลเก อุปฺปนฺนํ วา โน วาติ ญตฺวา คมิสฺสถ , นิวตฺตถ เทวา’’ติฯ สทฺทหามหํ มยฺหํ สหายกสฺส, ตสฺส มยา สทฺธิํ ทฺเวชฺฌวจนํ นาม นตฺถิ, ติฏฺฐถ ตุมฺเหติฯ เต อนุคจฺฉนฺติเยวฯ

กุลปุตฺโต กตฺตรทณฺเฑน เลขํ กตฺวา – ‘‘อิทํ รชฺชํ กสฺสา’’ติ อาห? ตุมฺหากํ เทวาติฯ โย อิมํ เลขํ อนฺตรํ กโรติ, ราชาณาย กาเรตพฺโพติฯ มหาชนกชาตเก โพธิสตฺเตน กตเลขํ สีวลิเทวี อนฺตรํ กาตุํ อวิสหนฺตี วิวตฺตมานา อคมาสิฯ ตสฺสา คตมคฺเคน มหาชโน อคมาสิฯ ตํ ปน เลขํ มหาชโน อนฺตรํ กาตุํ น วิสหิ, เลขํ อุสฺสีสกํ กตฺวา วิวตฺตมานา วิรวิํสุฯ กุลปุตฺโต ‘‘อยํ เม คตฏฺฐาเน ทนฺตกฏฺฐํ วา มุโขทกํ วา ทสฺสตี’’ติ อนฺตมโส เอกเจฏกมฺปิ อคฺคเหตฺวา ปกฺกามิฯ เอวํ กิรสฺส อโหสิ ‘‘มม สตฺถา จ มหาภินิกฺขมนํ นิกฺขมิตฺวา เอกโกว ปพฺพชิโต’’ติ เอกโกว อคมาสิฯ ‘‘สตฺถุ ลชฺชามี’’ติ จ – ‘‘สตฺถา กิร เม ปพฺพชิตฺวา ยานํ นารุฬฺโห’’ติ จ อนฺตมโส เอกปฏลิกมฺปิ อุปาหนํ นารุหิ, ปณฺณจฺฉตฺตกมฺปิ น ธาเรสิฯ มหาชโน รุกฺขปาการฏฺฏาลกาทีนิ อารุยฺห เอส อมฺหากํ ราชา คจฺฉตีติ โอโลเกสิฯ กุลปุตฺโต – ‘‘ทูรํ คนฺตพฺพํ, น สกฺกา เอเกน มคฺโค นิตฺถริตุ’’นฺติ เอกํ สตฺถวาหํ อนุพนฺธิฯ

สุขุมาลสฺส กุลปุตฺตสฺส กฐินตตฺตาย ปถวิยา คฉนฺตสฺส ปาทตเลสุ โผฏา อุฏฺฐหิตฺวา ภิชฺชนฺติ, ทุกฺขา เวทนา อุปฺปชฺชนฺติฯ สตฺถวาเห ขนฺธาวารํ พนฺธิตฺวา นิสินฺเน กุลปุตฺโต มคฺคา โอกฺกมฺม เอกสฺมิํ รุกฺขมูเล นิสีทติฯ นิสินฺนฏฺฐาเน ปาทปริกมฺมํ วา ปิฏฺฐิปริกมฺมํ วา กตฺตา นาม นตฺถิ, กุลปุตฺโต อานาปานจตุตฺถชฺฌานํ สมาปชฺชิตฺวา มคฺคทรถกิลมถปริฬาหํ วิกฺขมฺเภตฺวา ฌานรติยา วีตินาเมติฯ

ปุนทิวเส อุฏฺฐิเต อรุเณ สรีรปฏิชคฺคนํ กตฺวา ปุน สตฺถวาหํ อนุพนฺธติฯ ปาตราสกาเล กุลปุตฺตสฺส ปตฺตํ คเหตฺวา ขาทนียํ โภชนียํ ปตฺเต ปกฺขิปิตฺวา เทนฺติฯ ตํ อุตฺตณฺฑุลมฺปิ โหติ กิลินฺนมฺปิ สมสกฺขรมฺปิ อโลณาติโลณมฺปิ, กุลปุตฺโต ปวิสนฏฺฐานํ ปจฺจเวกฺขิตฺวา อมตํ วิย ปริภุญฺชิตฺวา เอเตน นิยาเมน อฏฺฐหิ อูนกานิ ทฺเว โยชนสตานิ คโตฯ เชตวนทฺวารโกฏฺฐกสฺส ปน สมีเปน คจฺฉนฺโตปิ – ‘‘กหํ สตฺถา วสตี’’ติ นาปุจฺฉิฯ กสฺมา? สตฺถุคารเวน เจว รญฺโญ เปสิตสาสนวเสน จฯ รญฺโญ หิ – ‘‘อิธ ตถาคโต โลเก อุปฺปชฺชตี’’ติ สตฺถารํ ราชคเห อุปฺปนฺนํ วิย กตฺวา สาสนํ เปสิตํ, ตสฺมา นํ อปุจฺฉิตฺวาว ปญฺจจตฺตาลีสโยชนมตฺตํ มคฺคํ อติกฺกนฺโตฯ โส สูริยตฺถงฺคมนเวลาย ราชคหํ ปตฺวา สตฺถา กหํ วสตีติ ปุจฺฉิฯ กุโต นุ, ภนฺเต, อาคโตติ? อิโต อุตฺตรโตติฯ สตฺถา ตุยฺหํ อาคตมคฺเค อิโต ปญฺจจตฺตาลีสโยชนมตฺเต สาวตฺถิ นาม อตฺถิ, ตตฺถ วสตีติฯ กุลปุตฺโต จินฺเตสิ – ‘‘อิทานิ อกาโล น สกฺกา คนฺตุํ, อชฺช อิเธว วสิตฺวา สฺเว สตฺถุ สนฺติกํ คมิสฺสามี’’ติฯ ตโต – ‘‘วิกาเล สมฺปตฺตปพฺพชิตา กหํ วสนฺตี’’ติ ปุจฺฉิฯ อิมาย กุมฺภการสาลาย, ภนฺเตติฯ อถ โส ตํ กุมฺภการํ ยาจิตฺวา ตตฺถ วาสตฺถาย ปวิสิตฺวา นิสีทิฯ

ภควาปิ ตํทิวสํ ปจฺจูสกาเล โลกํ โวโลเกนฺโต ปุกฺกุสาติํ ทิสฺวา จินฺเตสิ – ‘‘อยํ กุลปุตฺโต สหาเยน เปสิตํ สาสนมตฺตกํ วาเจตฺวา อติเรกติโยชนสติกํ มหารชฺชํ ปหาย มํ อุทฺทิสฺส ปพฺพชิตฺวา อฏฺฐหิ อูนกานิ ทฺเว โยชนสตานิ อติกฺกมฺม ราชคหํ ปาปุณิสฺสติ, มยิ อคจฺฉนฺเต ปน ตีณิ สามญฺญผลานิ อปฺปฏิวิชฺฌิตฺวา เอกรตฺติวาเสน อนาถกาลกิริยํ กริสฺสติ, มยิ ปน คเต ตีณิ สามญฺญผลานิ ปฏิวิชฺฌิสฺสติฯ ชนสงฺคหตฺถาเยว ปน มยา สตสหสฺสกปฺปาธิกานิ จตฺตาริ อสงฺเขฺยยฺยานิ ปารมิโย ปูริตา, กริสฺสามิ ตสฺส สงฺคห’’นฺติ ปาโตว สรีรปฏิชคฺคนํ กตฺวา ภิกฺขุสงฺฆปริวุโต สาวตฺถิยํ ปิณฺฑาย จริตฺวา ปจฺฉาภตฺตํ ปิณฺฑปาตปฺปฏิกฺกนฺโต คนฺธกุฏิํ ปวิสิตฺวา มุหุตฺตํ อตฺตทรถกิลมถํ ปฏิปสฺสมฺเภตฺวา – ‘‘กุลปุตฺโต มยิ คารเวน ทุกฺกรํ อกาสิ, อติเรกโยชนสตํ รชฺชํ ปหาย อนฺตมโส มุขโธวนทายกมฺปิ เจฏกํ อคฺคเหตฺวา เอกโกว นิกฺขนฺโต’’ติ สาริปุตฺตมหาโมคฺคลฺลานาทีสุ กญฺจิ อนามนฺเตตฺวา สยเมว อตฺตโน ปตฺตจีวรํ คเหตฺวา เอกโกว นิกฺขนฺโตฯ คจฺฉนฺโต จ เนว อากาเส อุปฺปติ, น ปถวิํ สํขิปิ, – ‘‘กุลปุตฺโต มม ลชฺชมาโน หตฺถิอสฺสรถสุวณฺณสิวิกาทีสุ เอกยาเนปิ อนิสีทิตฺวา อนฺตมโส เอกปฏลิกํ อุปาหนมฺปิ อนารุยฺห ปณฺณจฺฉตฺตกมฺปิ อคฺคเหตฺวา นิกฺขนฺโต, มยาปิ ปทสาว คนฺตุํ วฏฺฏตี’’ติ ปน จินฺเตตฺวา ปทสาว อคมาสิฯ

โส อสีติ อนุพฺยญฺชนานิ พฺยามปฺปภา พาตฺติํส มหาปุริสลกฺขณานีติ อิมํ พุทฺธสิริํ ปฏิจฺฉาเทตฺวา วลาหกปฏิจฺฉนฺโน ปุณฺณจนฺโท วิย อญฺญตรภิกฺขุเวเสน คจฺฉนฺโต เอกปจฺฉาภตฺเตเนว ปญฺจจตฺตาลีส โยชนานิ อติกฺกมฺม สูริยตฺถงฺคมลีเวลาย กุลปุตฺเต ปวิฏฺฐมตฺเตเยว ตํ กุมฺภการสาลํ ปาปุณิฯ ตํ สนฺธาย วุตฺตํ – ‘‘เตน โข ปน สมเยน, ปุกฺกุสาติ, นาม กุลปุตฺโต ภควนฺตํ อุทฺทิสฺส สทฺธาย อคารสฺมา อนคาริยํ ปพฺพชิโต, โส ตสฺมิํ กุมฺภการาเวสเน ปฐมํ วาสูปคโต โหตี’’ติฯ

เอวํ คนฺตฺวาปิ ปน ภควา – ‘‘อหํ สมฺมาสมฺพุทฺโธ’’ติ ปสยฺห กุมฺภการสาลํ อปวิสิตฺวา ทฺวาเร ฐิโตว กุลปุตฺตํ โอกาสํ กาเรนฺโต สเจ เต ภิกฺขูติอาทิมาหฯ อุรุนฺทนฺติ วิวิตฺตํ อสมฺพาธํฯ วิหรตายสฺมา ยถาสุขนฺติ เยน เยน อิริยาปเถน ผาสุ โหติ, เตน เตน ยถาสุขํ อายสฺมา วิหรตูติ โอกาสํ อกาสิฯ

อติเรกติโยชนสตญฺหิ รชฺชํ ปหาย ปพฺพชิโต กุลปุตฺโต ปรสฺส ฉฑฺฑิตปติตํ กุมฺภการสาลํ กิํ อญฺญสฺส สพฺรหฺมจาริโน มจฺฉรายิสฺสติฯ เอกจฺเจ ปน โมฆปุริสา สาสเน ปพฺพชิตฺวา อาวาสมจฺฉริยาทีหิ อภิภูตา อตฺตโน วสนฏฺฐาเน มยฺหํ กุฏิ มยฺหํ ปริเวณนฺติ อญฺเญสํ อวาสาย ปรกฺกมนฺติฯ นิสีทีติ อจฺจนฺตสุขุมาโล โลกนาโถ เทววิมานสทิสํ คนฺธกุฏิํ ปหาย ตตฺถ ตตฺถ วิปฺปกิณฺณฉาริกาย ภินฺนภาชนติณปลาสกุกฺกุฏสูกรวจฺจาทิสํกิลิฏฺฐาย สงฺการฏฺฐานสทิสาย กุมฺภการสาลาย ติณสนฺถารํ สนฺถริตฺวา ปํสุกูลจีวรํ ปญฺญเปตฺวา เทววิมานสทิสํ ทิพฺพคนฺธสุคนฺธํ คนฺธกุฏิํ ปวิสิตฺวา นิสีทนฺโต วิย นิสีทิฯ

อิติ ภควาปิ อสมฺภินฺนมหาสมฺมตวํเส อุปฺปนฺโน, กุลปุตฺโตปิ ขตฺติยคพฺเภ วฑฺฒิโตฯ ภควาปิ อภินีหารสมฺปนฺโน, กุลปุตฺโตปิ อภินีหารสมฺปนฺโนฯ ภควาปิ รชฺชํ ปหาย ปพฺพชิโต, กุลปุตฺโตปิฯ ภควาปิ สุวณฺณวณฺโณ, กุลปุตฺโตปิฯ ภควาปิ สมาปตฺติลาภี, กุลปุตฺโตปิฯ อิติ ทฺเวปิ ขตฺติยา ทฺเวปิ อภินีหารสมฺปนฺนา ทฺเวปิ ราชปพฺพชิตา ทฺเวปิ สุวณฺณวณฺณา ทฺเวปิ สมาปตฺติลาภิโน กุมฺภการสาลํ ปวิสิตฺวา นิสินฺนาติ เตหิ กุมฺภการสาลา อติวิย โสภติ, ทฺวีหิ สีหาทีหิ ปวิฏฺฐคุหาทีหิ อาหริตฺวา ทีเปตพฺพํฯ เตสุ ปน ทฺวีสุ ภควา – ‘‘สุขุมาโล อหํ ปรมสุขุมาโล เอกปจฺฉาภตฺเตน ปญฺจจตฺตาลีส โยชนานิ อาคโต, มุหุตฺตํ ตาว สีหเสยฺยํ กปฺเปตฺวา มคฺคทรถํ ปฏิปสฺสมฺเภมี’’ติ จิตฺตมฺปิ อนุปฺปาเทตฺวา นิสีทนฺโตว ผลสมาปตฺติํ สมาปชฺชิฯ กุลปุตฺโตปิ – ‘‘ทฺวานวุติโยชนสตํ อาคโตมฺหิ, มุหุตฺตํ ตาว นิปชฺชิตฺวา มคฺคทรถํ วิโนเทมี’’ติ จิตฺตํ อนุปฺปาเทตฺวา นิสีทมาโนว อานาปานจตุตฺถชฺฌานํ สมาปชฺชิฯ อิทํ สนฺธาย อถ โข ภควา พหุเทว รตฺตินฺติอาทิ วุตฺตํฯ

นนุ จ ภควา กุลปุตฺตสฺส ธมฺมํ เทเสสฺสามีติ อาคโต, กสฺมา น เทเสสีติ? กุลปุตฺตสฺส มคฺคทรโถ อปฺปฏิปสฺสทฺโธ, น สกฺขิสฺสติ ธมฺมเทสนํ สมฺปฏิจฺฉิตุํ, โส ตาวสฺส ปฏิปสฺสมฺภตูติ น เทเสสิฯ อปเร – ‘‘ราชคหํ นาม อากิณฺณมนุสฺสํ อวิวิตฺตํ ทสหิ สทฺเทหิ, โส สทฺโท ทิยฑฺฒยามมตฺเตน สนฺนิสีทติ, ตํ อาคเมนฺโต น เทเสสี’’ติ วทนฺติฯ

ตํ อการณํ, พฺรหฺมโลกปฺปมาณมฺปิ หิ สทฺทํ ภควา อตฺตโน อานุภาเวน วูปสเมตุํ สกฺโกติ, มคฺคทรถวูปสมํ อาคเมนฺโตเยว ปน น เทเสสิฯ

ตตฺถ พหุเทว รตฺตินฺติ ทิยฑฺฒยามมตฺตํฯ เอตทโหสีติ ภควา ผลสมาปตฺติโต วุฏฺฐาย สุวณฺณวิมาเน มณิสีหปญฺชรํ วิวรนฺโต วิย ปญฺจปสาทปฺปฏิมณฺฑิตานิ อกฺขีนิ อุมฺมีเลตฺวา โอโลเกสิ, อถสฺส หตฺถกุกฺกุจฺจปาทกุกฺกุจฺจสีสกมฺปนวิรหิตํ สุนิขาตอินฺทขีลํ วิย นิจฺจลํ อวิพฺภนฺตํ สุวณฺณปฏิมํ วิย นิสินฺนํ กุลปุตฺตํ ทิสฺวา เอตํ – ‘‘ปาสาทิกํ โข’’ติอาทิ อโหสิฯ ตตฺถ ปาสาทิกนฺติ ปสาทาวหํฯ ภาวนปุํสกํ ปเนตํ, ปาสาทิเกน อิริยาปเถน อิริยติฯ ยถา อิริยโต อิริยาปโถ ปาสาทิโก โหติ, เอวํ อิริยตีติ อยเมตฺถ อตฺโถฯ จตูสุ หิ อิริยาปเถสุ ตโย อิริยาปถา น โสภนฺติฯ คจฺฉนฺตสฺส หิ ภิกฺขุโน หตฺถา จลนฺติ, ปาทา จลนฺติ, สีสํ จลติ, ฐิตสฺส กาโย ถทฺโธ โหติ, นิปนฺนสฺสาปิ อิริยาปโถ อมนาโป โหติ, ปจฺฉาภตฺเต ปน ทิวาฏฺฐานํ สมฺมชฺชิตฺวา จมฺมขณฺฑํ ปญฺญเปตฺวา สุโธตหตฺถปาทสฺส จตุสนฺธิกปลฺลงฺกํ อาภุชิตฺวา นิปนฺนสฺเสว อิริยาปโถ โสภติฯ อยญฺจ กุลปุตฺโต ปลฺลงฺกํ อาภุชิตฺวา อานาปานจตุตฺถชฺฌานํ อปฺเปตฺวา นิสีทิฯ อิติสฺส อิริยาปเถเนว ปสนฺโน ภควา – ‘‘ปาสาทิกํ โข’’ติ ปริวิตกฺเกสิฯ

ยํนูนาหํ ปุจฺเฉยฺยนฺติ กสฺมา ปุจฺฉติ? กิํ ภควา อตฺตานํ อุทฺทิสฺส ปพฺพชิตภาวํ น ชานาตีติ? โน น ชานาติ, อปุจฺฉิเต ปน กถา น ปติฏฺฐาติ, อปติฏฺฐิตาย กถาย กถา น สญฺชายตีติ กถาปติฏฺฐาปนตฺถํ ปุจฺฉิฯ

ทิสฺวา จ ปน ชาเนยฺยาสีติ ตถาคตํ พุทฺธสิริยา วิโรจนฺตํ อยํ พุทฺโธติ สพฺเพ ชานนฺติฯ อนจฺฉริยเมตํ ชานนํ, พุทฺธสิริํ ปน ปฏิจฺฉาเทตฺวา อญฺญตรปิณฺฑปาติกเวเสน จรนฺโต ทุชฺชาโน โหติฯ อิจฺจายสฺมา, ปุกฺกุสาติ, ‘‘น ชาเนยฺย’’นฺติ สภาวเมว กเถติฯ ตถา หิ นํ เอกกุมฺภการสาลาย นิสินฺนมฺปิ น ชานาติฯ

เอตทโหสีติ มคฺคทรถสฺส วูปสมภาวํ ญตฺวา อโหสิฯ

เอวมาวุโสติ กุลปุตฺโต สหาเยน เปสิตํ สาสนมตฺตํ วาเจตฺวา รชฺชํ ปหาย ปพฺพชมาโน – ‘‘ทสพลสฺส มธุรธมฺมเทสนํ โสตุํ ลภิสฺสามี’’ติฯ ปพฺพชิโต, ปพฺพชิตฺวา เอตฺตกํ อทฺธานํ อาคจฺฉนฺโต – ‘‘ธมฺมํ เต ภิกฺขุ เทเสสฺสามี’’ติ ปทมตฺตสฺส วตฺตารํ นาลตฺถ, โส ‘‘ธมฺมํ เต ภิกฺขุ เทเสสฺสามี’’ติ วุตฺตํ กิํ สกฺกจฺจํ น สุณิสฺสติฯ ปิปาสิตโสณฺโฑ วิย หิ ปิปาสิตหตฺถี วิย จายํ, ตสฺมา สกฺกจฺจํ สวนํ ปฏิชานนฺโต ‘‘เอวมาวุโส’’ติ อาหฯ

[343] ฉธาตุโร อยนฺติ ภควา กุลปุตฺตสฺส ปุพฺพภาคปฏิปทํ อกเถตฺวา อาทิโตว อรหตฺตสฺส ปทฏฺฐานภูตํ อจฺจนฺตสุญฺญตํ วิปสฺสนาลกฺขณเมว อาจิกฺขิตุํ อารทฺโธฯ ยสฺส หิ ปุพฺพภาคปฏิปทา อปริสุทฺธา โหติ, ตสฺส ปฐมเมว สีลสํวรํ อินฺทฺริเยสุ คุตฺตทฺวารตํ โภชเน มตฺตญฺญุตํ ชาคริยานุโยคํ สตฺต สทฺธมฺเม จตฺตาริ ฌานานีติ อิมํ ปุพฺพภาคปฏิปทํ อาจิกฺขติฯ ยสฺส ปเนสา ปริสุทฺธา, ตสฺส ตํ อกเถตฺวา อรหตฺตสฺส ปทฏฺฐานภูตํ วิปสฺสนเมว อาจิกฺขติฯ กุลปุตฺตสฺส จ ปุพฺพภาคปฏิปทา ปริสุทฺธาฯ ตถา หิ อเนน สาสนํ วาเจตฺวา ปาสาทวรคเตเนว อานาปานจตุตฺถชฺฌานํ นิพฺพตฺติตํ, ยทสฺส ทฺวานวุติโยชนสภํ อาคจฺฉนฺตสฺส ยานกิจฺจํ สาเธสิ, สามเณรสีลมฺปิสฺส ปริปุณฺณํฯ ตสฺมา ปุพฺพภาคปฏิปทํ อกเถตฺวา อรหตฺตสฺส ปทฏฺฐานภูตํ อจฺจนฺตสุญฺญตํ วิปสฺสนาลกฺขณเมวสฺส อาจิกฺขิตุํ อารทฺโธฯ

ตตฺถ ฉธาตุโรติ ธาตุโย วิชฺชมานา, ปุริโส อวิชฺชมาโนฯ ภควา หิ กตฺถจิ วิชฺชมาเนน อวิชฺชมานํ ทสฺเสติ, กตฺถจิ อวิชฺชมาเนน วิชฺชมานํ, กตฺถจิ วิชฺชมาเนน วิชฺชมานํ, กตฺถจิ อวิชฺชมาเนน อวิชฺชมานนฺติ สพฺพาสเว วุตฺตนเยเนว วิตฺถาเรตพฺพํฯ อิธ ปน วิชฺชมาเนน อวิชฺชมานํ ทสฺเสนฺโต เอวมาหฯ สเจ หิ ภควา ปุริโสติ ปณฺณตฺติํ วิสฺสชฺเชตฺวา ธาตุโย อิจฺเจว วตฺวา จิตฺตํ อุปฏฺฐาเปยฺย, กุลปุตฺโต สนฺเทหํ กเรยฺย, สมฺโมหํ อาปชฺเชยฺย, เทสนํ สมฺปฏิจฺฉิตุํ น สกฺกุเณยฺยฯ

ตสฺมา ตถาคโต อนุปุพฺเพน ปุริโสติ ปณฺณตฺติํ ปหาย ‘‘สตฺโตติ วา ปุริโสติ วา ปุคฺคโลติ วา ปณฺณตฺติมตฺตเมว, ปรมตฺถโต สตฺโต นาม นตฺถิ, ธาตุมตฺเตเยว จิตฺตํ ฐปาเปตฺวา ตีณิ ผลานิ ปฏิวิชฺฌาเปสฺสามี’’ติ อนงฺคณสุตฺเต (ม. นิ. 1.57 อาทโย) วุตฺตภาสนฺตรกุสโล ตาย ตาย ภาสาย สิปฺปํ อุคฺคณฺหาเปนฺโต อาจริโย วิย เอวมาหฯ

ตตฺถ ฉ ธาตุโย อสฺสาติ ฉธาตุโรฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – ยํ ตฺวํ ปุริโสติ สญฺชานาสิ, โส ฉธาตุโก, น เจตฺถ ปรมตฺถโต ปุริโส อตฺถิ, ปุริโสติ ปน ปณฺณตฺติมตฺตเมวาติฯ เสสปเทสุปิ เอเสว นโยฯ จตุราธิฏฺฐาโนติ เอตฺถ อธิฏฺฐานํ วุจฺจติ ปติฏฺฐา, จตุปติฏฺฐาโนติ อตฺโถฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – สฺวายํ ภิกฺขุ ปุริโส ฉธาตุโร ฉผสฺสายตโน อฏฺฐารสมโนปวิจาโร, โส เอตฺโตว วิวฏฺฏิตฺวา อุตฺตมสิทฺธิภูตํ อรหตฺตํ คณฺหมาโน อิเมสุ จตูสุ ฐาเนสุ ปติฏฺฐาย คณฺหาตีติ จตุราธิฏฺฐาโนติฯ ยตฺถ ฐิตนฺติ เยสุ อธิฏฺฐาเนสุ ปติฏฺฐิตํฯ มญฺญสฺส วา นปฺปวตฺตนฺตีติ มญฺญสฺส วา มานสฺส วา นปฺปวตฺตนฺติฯ มุนิ สนฺโตติ วุจฺจตีติ ขีณาสวมุนิ อุปสนฺโต นิพฺพุโตติ วุจฺจติฯ ปญฺญํ นปฺปมชฺเชยฺยาติ อรหตฺตผลปญฺญาย ปฏิวิชฺฌนตฺถํ อาทิโตว สมาธิวิปสฺสนาปญฺญํ นปฺปมชฺเชยฺยฯ สจฺจมนุรกฺเขยฺยาติ ปรมตฺถสจฺจสฺส นิพฺพานสฺส สจฺฉิกิริยตฺถํ อาทิโตว วจีสจฺจํ รกฺเขยฺยฯ จาคมนุพฺรูเหยฺยาติ อรหตฺตมคฺเคน สพฺพกิเลสปริจฺจาคกรณตฺถํ อาทิโตว กิเลสปริจฺจาคํ พฺรูเหยฺยฯ สนฺติเมว โส สิกฺเขยฺยาติ อรหตฺตมคฺเคน สพฺพกิเลสวูปสมนตฺถํ อาทิโตว กิเลสวูปสมนํ สิกฺเขยฺยฯ อิติ ปญฺญาธิฏฺฐานาทีนํ อธิคมตฺถาย อิมานิ สมถวิปสฺสนาปญฺญาทีนิ ปุพฺพภาคาธิฏฺฐานานิ วุตฺตานิฯ

[345] ผสฺสายตนนฺติ ผสฺสสฺส อายตนํ, อากโรติ อตฺโถฯ ปญฺญาธิฏฺฐานนฺติอาทีนิ ปุพฺเพ วุตฺตานํ อรหตฺตผลปญฺญาทีนํ วเสน เวทิตพฺพานิฯ

[348] อิทานิ นิกฺขิตฺตมาติกาวเสน ‘‘ยตฺถ ฐิตํ มญฺญสฺส วา นปฺปวตฺตนฺตี’’ติ วตฺตพฺพํ ภเวยฺย, อรหตฺเต ปน ปตฺเต ปุน ‘‘ปญฺญํ นปฺปมชฺเชยฺยา’’ติอาทีหิ กิจฺจํ นตฺถิฯ อิติ ภควา มาติกํ อุปฺปฏิปาฏิธาตุกํ ฐเปตฺวาปิ ยถาธมฺมวเสเนว วิภงฺคํ วิภชนฺโต ปญฺญํ นปฺปมชฺเชยฺยาติอาทิมาหฯ

ตตฺถ โก ปญฺญํ ปมชฺชติ, โก นปฺปมชฺชติ? โย ตาว อิมสฺมิํ สาสเน ปพฺพชิตฺวา เวชฺชกมฺมาทิวเสน เอกวีสติวิธาย อเนสนาย ชีวิกํ กปฺเปนฺโต ปพฺพชฺชานุรูเปน จิตฺตุปฺปาทํ ฐเปตุํ น สกฺโกติ, อยํ ปญฺญํ ปมชฺชติ นามฯ โย ปน สาสเน ปพฺพชิตฺวา สีเล ปติฏฺฐาย พุทฺธวจนํ อุคฺคณฺหิตฺวา สปฺปายํ ธุตงฺคํ สมาทาย จิตฺตรุจิตํ กมฺมฏฺฐานํ คเหตฺวา วิวิตฺตํ เสนาสนํ นิสฺสาย กสิณปริกมฺมํ กตฺวา สมาปตฺติํ ปตฺวา อชฺเชว อรหตฺตนฺติ วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา วิจรติ, อยํ ปญฺญํ นปฺปมชฺชติ นามฯ อิมสฺมิํ ปน สุตฺเต ธาตุกมฺมฏฺฐานวเสน เอส ปญฺญาย อปฺปมาโท วุตฺโตฯ ธาตุกมฺมฏฺฐาเน ปเนตฺถ ยํ วตฺตพฺพํ, ตํ เหฏฺฐา หตฺถิปโทปมสุตฺตาทีสุ วุตฺตเมวฯ

[354] อถาปรํ วิญฺญาณํเยว อวสิสฺสตีติ อยมฺเปตฺถ ปาฏิเยกฺโก อนุสนฺธิฯ เหฏฺฐโต หิ รูปกมฺมฏฺฐานํ กถิตํ, อิทานิ อรูปกมฺมฏฺฐานํ เวทนาวเสน นิพฺพตฺเตตฺวา ทสฺเสตุํ อยํ เทสนา อารทฺธาฯ ยํ วา ปเนตํ อิมสฺส ภิกฺขุโน ปถวีธาตุอาทีสุ อาคมนิยวิปสฺสนาวเสน กมฺมการกวิญฺญาณํ, ตํ วิญฺญาณธาตุวเสน ภาเชตฺวา ทสฺเสนฺโตปิ อิมํ เทสนํ อารภิฯ ตตฺถ อวสิสฺสตีติ กิมตฺถาย อวสิสฺสติ? สตฺถุ กถนตฺถาย กุลปุตฺตสฺส จ ปฏิวิชฺฌนตฺถาย อวสิสฺสติฯ ปริสุทฺธนฺติ นิรุปกฺกิเลสํฯ ปริโยทาตนฺติ ปภสฺสรํฯ สุขนฺติปิ วิชานาตีติ สุขเวทนํ เวทยมาโน สุขเวทนํ เวทยามีติ ปชานาติฯ เสสปททฺวเยสุปิ เอเสว นโยฯ สเจ ปนายํ เวทนากถา เหฏฺฐา น กถิตา ภเวยฺย, อิธ ฐตฺวา กเถตุํ วฏฺเฏยฺยฯ สติปฏฺฐาเน ปเนสา กถิตาวาติ ตตฺถ กถิตนเยเนว เวทิตพฺพาฯ สุขเวทนิยนฺติ เอวมาทิ ปจฺจยวเสน อุทยตฺถงฺคมนทสฺสนตฺถํ วุตฺตํฯ ตตฺถ สุขเวทนิยนฺติ สุขเวทนาย ปจฺจยภูตํฯ เสสปเทสุปิ เอเสว นโยฯ

[360] อุเปกฺขาเยว อวสิสฺสตีติ เอตฺตาวตา หิ ยถา นาม เฉเกน มณิการาจริเยน วชิรสูจิยา วิชฺฌิตฺวา จมฺมขณฺเฑ ปาเตตฺวา ปาเตตฺวา ทินฺนมุตฺตํ อนฺเตวาสิโก คเหตฺวา คเหตฺวา สุตฺตคตํ กโรนฺโต มุตฺโตลมฺพกมุตฺตชาลาทีนิ กโรติ, เอวเมว ภควตา กเถตฺวา กเถตฺวา ทินฺนํ กมฺมฏฺฐานํ อยํ กุลปุตฺโต มนสิกโรนฺโต มนสิกโรนฺโต ปคุณํ อกาสีติ รูปกมฺมฏฺฐานมฺปิสฺส อรูปกมฺมฏฺฐานมฺปิ ปคุณํ ชาตํ, อถ ภควา ‘‘อถาปรํ อุเปกฺขาเยว อวสิสฺสตี’’ติ อาหฯ

กิมตฺถํ ปน อวสิสฺสตีติ? สตฺถุ กถนตฺถํฯ กุลปุตฺตสฺส ปฏิวิชฺฌนตฺถนฺติปิ วทนฺติ , ตํ น คเหตพฺพํฯ กุลปุตฺเตน หิ สหายสฺส สาสนํ วาเจตฺวา ปาสาทตเล ฐิเตเนว อานาปานจตุตฺถชฺฌานํ นิพฺพตฺติตํ, ยทสฺส เอตฺตกํ มคฺคํ อาคจฺฉนฺตสฺส ยานกิจฺจํ สาเธติฯ สตฺถุ กถนตฺถํเยว อวสิสฺสติฯ อิมสฺมิญฺหิ ฐาเน สตฺถา กุลปุตฺตสฺส รูปาวจรชฺฌาเน วณฺณํ กเถสิฯ อิทญฺหิ วุตฺตํ โหติ ‘‘ภิกฺขุ ปคุณํ ตว อิทํ รูปาวจรจตุตฺถชฺฌาน’’นฺติฯ ปริสุทฺธาติอาทิ ตสฺสาเยว อุเปกฺขาย วณฺณภณนํฯ อุกฺกํ พนฺเธยฺยาติ องฺคารกปลฺลํ สชฺเชยฺยฯ อาลิมฺเปยฺยาติ ตตฺถ องฺคาเร ปกฺขิปิตฺวา อคฺคิํ ทตฺวา นาฬิกาย ธเมนฺโต อคฺคิํ ชาเลยฺยฯ อุกฺกามุเข ปกฺขิเปยฺยาติ องฺคาเร วิยูหิตฺวา องฺคารมตฺถเก วา ฐเปยฺย, ตตฺตเก วา ปกฺขิเปยฺยฯ นีหฏนฺติ นีหฏโทสํฯ นินฺนีตกสาวนฺติ อปนีตกสาวํฯ เอวเมว โขติ ยถา ตํ สุวณฺณํ อิจฺฉิติจฺฉิตาย ปิฬนฺธนวิกติยา สํวตฺตติ, เอวเมว อยํ ตาว จตุตฺถชฺฌานุเปกฺขา วิปสฺสนา อภิญฺญา นิโรโธ ภโวกฺกนฺตีติ อิเมสุ ยํ อิจฺฉติ, ตสฺสตฺถาย โหตีติ วณฺณํ กเถสิฯ

กสฺมา ปน ภควา อิมสฺมิํ รูปาวจรจตุตฺถชฺฌาเน นิกนฺติปริยาทานตฺถํ อวณฺณํ อกเถตฺวา วณฺณํ กเถสีติฯ กุลปุตฺตสฺส หิ จตุตฺถชฺฌาเน นิกนฺติปริยุฏฺฐานํ พลวํฯ สเจ อวณฺณํ กเถยฺย, – ‘‘มยฺหํ ปพฺพชิตฺวา ทฺวานวุติโยชนสตํ อาคจฺฉนฺตสฺส อิมํ จตุตฺถชฺฌานํ ยานกิจฺจํ สาเธสิ, อหํ เอตฺตกํ มคฺคํ อาคจฺฉนฺโต ฌานสุเขน ฌานรติยา อาคโต, เอวรูปสฺส นาม ปณีตธมฺมสฺส อวณฺณํ กเถติ, ชานํ นุ โข กเถติ อชาน’’นฺติ กุลปุตฺโต สํสยํ สมฺโมหํ อาปชฺเชยฺย, ตสฺมา ภควา วณฺณํ กเถสิฯ

[361] ตทนุธมฺมนฺติ เอตฺถ อรูปาวจรชฺฌานํ ธมฺโม นาม, ตํ อนุคตตฺตา รูปาวจรชฺฌานํ อนุธมฺโมติ วุตฺตํฯ วิปากชฺฌานํ วา ธมฺโม, กุสลชฺฌานํ อนุธมฺโมฯ ตทุปาทานาติ ตคฺคหณาฯ จิรํ ทีฆมทฺธานนฺติ วีสติกปฺปสหสฺสานิฯ วิปากวเสน เหตํ วุตฺตํฯ อิโต อุตฺตริมฺปิ เอเสว นโยฯ

[362] เอวํ จตูหิ วาเรหิ อรูปาวจรชฺฌานสฺส วณฺณํ กเถตฺวา อิทานิ ตสฺเสว อาทีนวํ ทสฺเสนฺโต โส เอวํ ปชานาตีติอาทิมาหฯ ตตฺถ สงฺขตเมตนฺติ กิญฺจาปิ เอตฺถ วีสติกปฺปสหสฺสานิ อายุ อตฺถิ, เอตํ ปน สงฺขตํ ปกปฺปิตํ อายูหิตํ, กโรนฺเตน กรียติ, อนิจฺจํ อธุวํ อสสฺสตํ ตาวกาลิกํ, จวนปริเภทนวิทฺธํสนธมฺมํ, ชาติยา อนุคตํ, ชราย อนุสฏํ, มรเณน อพฺภาหตํ, ทุกฺเข ปติฏฺฐิตํ, อตาณํ อเลณํ อสรณํ อสรณีภูตนฺติฯ วิญฺญาณญฺจายตนาทีสุปิ เอเสว นโยฯ

อิทานิ อรหตฺตนิกูเฏน เทสนํ คณฺหนฺโต โส เนว ตํ อภิสงฺขโรตีติอาทิมาหฯ ยถา หิ เฉโก ภิสกฺโก วิสวิการํ ทิสฺวา วมนํ กาเรตฺวา วิสํ ฐานโต จาเวตฺวา อุปริ อาโรเปตฺวา ขนฺธํ วา สีสํ วา คเหตุํ อทตฺวา วิสํ โอตาเรตฺวา ปถวิยํ ปาเตยฺย, เอวเมว ภควา กุลปุตฺตสฺส อรูปาวจรชฺฌาเน วณฺณํ กเถสิฯ ตํ สุตฺวา กุลปุตฺโต รูปาวจรชฺฌาเน นิกนฺติํ ปริยาทาย อรูปาวจรชฺฌาเน ปตฺถนํ ฐเปสิฯ

ภควา ตํ ญตฺวา ตํ อสมฺปตฺตสฺส อปฺปฏิลทฺธสฺเสว ภิกฺขุโน ‘‘อตฺเถสา อากาสานญฺจายตนาทีสุ สมฺปตฺติ นามฯ เตสญฺหิ ปฐมพฺรหฺมโลเก วีสติกปฺปสหสฺสานิ อายุ, ทุติเย จตฺตาลีสํ, ตติเย สฏฺฐิ, จตุตฺเถ จตุราสีติ กปฺปสหสฺสานิ อายุฯ ตํ ปน อนิจฺจํ อธุวํ อสสฺสตํ ตาวกาลิกํ, จวนปริเภทนวิทฺธํสนธมฺมํ, ชาติยา อนุคตํ, ชราย อนุสฏํ, มรเณน อพฺภาหตํ, ทุกฺเข ปติฏฺฐิตํ, อตาณํ อเลณํ อสรณํ อสรณีภูตํ, เอตฺตกํ กาลํ ตตฺถ สมฺปตฺติํ อนุภวิตฺวาปิ ปุถุชฺชนกาลกิริยํ กตฺวา ปุน จตูสุ อปาเยสุ ปติตพฺพ’’นฺติ สพฺพเมตํ อาทีนวํ เอกปเทเนว ‘‘สงฺขตเมต’’นฺติ กเถสิฯ กุลปุตฺโต ตํ สุตฺวา อรูปาวจรชฺฌาเน นิกนฺติํ ปริยาทิยิ, ภควา ตสฺส รูปาวจรารูปาวจเรสุ นิกนฺติยา ปริยาทินฺนภาวํ ญตฺวา อรหตฺตนิกูฏํ คณฺหนฺโต ‘‘โส เนว ตํ อภิสงฺขโรตี’’ติอาทิมาหฯ

ยถา วา ปเนโก มหาโยโธ เอกํ ราชานํ อาราเธตฺวา สตสหสฺสุฏฺฐานกํ คามวรํ ลเภยฺย, ปุน ราชา ตสฺสานุภาวํ สริตฺวา – ‘‘มหานุภาโว โยโธ, อปฺปกํ เตน ลทฺธ’’นฺติ – ‘‘นายํ ตาต คาโม ตุยฺหํ อนุจฺฉวิโก, อญฺญํ จตุสตสหสฺสุฏฺฐานกํ คณฺหาหี’’ติ ทเทยฺย โส สาธุ เทวาติ ตํ วิสฺสชฺเชตฺวา อิตรํ คามํ คณฺเหยฺยฯ ราชา อสมฺปตฺตเมว จ นํ ปกฺโกสาเปตฺวา – ‘‘กิํ เต เตน, อหิวาตโรโค เอตฺถ อุปฺปชฺชติ? อสุกสฺมิํ ปน ฐาเน มหนฺตํ นครํ อตฺถิ, ตตฺถ ฉตฺตํ อุสฺสาเปตฺวา รชฺชํ กาเรหี’’ติ ปหิเณยฺย, โส ตถา กเรยฺยฯ

ตตฺถ ราชา วิย สมฺมาสมฺพุทฺโธ ทฏฺฐพฺโพ, มหาโยโธ วิย ปุกฺกุสาติ กุลปุตฺโต, ปฐมลทฺธคาโม วิย อานาปานจตุตฺถชฺฌานํ, ตํ วิสฺสชฺเชตฺวา อิตรํ คามํ คณฺหาหีติ วุตฺตกาโล วิย อานาปานจตุตฺถชฺฌาเน นิกนฺติปริยาทานํ กตฺวา อารุปฺปกถนํ, ตํ คามํ อสมฺปตฺตเมว ปกฺโกสาเปตฺวา ‘‘กิํ เต เตน, อหิวาตโรโค เอตฺถ อุปฺปชฺชติ? อสุกสฺมิํ ฐาเน นครํ อตฺถิ, ตตฺถ ฉตฺตํ อุสฺสาเปตฺวา รชฺชํ กาเรหี’’ติ วุตฺตกาโล วิย อรูเป สงฺขตเมตนฺติ อาทีนวกถเนน อปฺปตฺตาสุเยว ตาสุ สมาปตฺตีสุ ปตฺถนํ นิวตฺถาเปตฺวา อุปริ อรหตฺตนิกูเฏน เทสนาคหณํฯ

ตตฺถ เนว อภิสงฺขโรตีติ นายูหติ น ราสิํ กโรติฯ น อภิสญฺเจตยตีติ น กปฺเปติฯ ภวาย วา วิภวาย วาติ วุทฺธิยา วา ปริหานิยา วา, สสฺสตุจฺเฉทวเสนปิ โยเชตพฺพํฯ น กิญฺจิ โลเก อุปาทิยตีติ โลเก รูปาทีสุ กิญฺจิ เอกธมฺมมฺปิ ตณฺหาย น คณฺหาติ, น ปรามสติฯ นาปรํ อิตฺถตฺตายาติ ปชานาตีติ ภควา อตฺตโน พุทฺธวิสเย ฐตฺวา เทสนาย อรหตฺตนิกูฏํ คณฺหิฯ กุลปุตฺโต ปน อตฺตโน ยโถปนิสฺสเยน ตีณิ สามญฺญผลานิ ปฏิวิชฺฌิฯ ยถา นาม ราชา สุวณฺณภาชเนน นานารสโภชนํ ภุญฺชนฺโต อตฺตโน ปมาเณน ปิณฺฑํ วฏฺเฏตฺวา องฺเก นิสินฺเนน ราชกุมาเรน ปิณฺฑมฺหิ อาลเย ทสฺสิเต ตํ ปิณฺฑํ อุปนาเมยฺย, กุมาโร อตฺตโน มุขปฺปมาเณเนว กพฬํ กเรยฺย, เสสํ ราชา สยํ วา ภุญฺเชยฺย, ปาติยํ วา ปกฺขิเปยฺย, เอวํ ธมฺมราชา ตถาคโต อตฺตโน ปมาเณน อรหตฺตนิกูฏํ คณฺหนฺโต เทสนํ เทเสสิ, กุลปุตฺโต อตฺตโน ยโถปนิสฺสเยน ตีณิ สามญฺญผลานิ ปฏิวิชฺฌิฯ

อิโต ปุพฺเพ ปนสฺส ขนฺธา ธาตุโย อายตนานีติ เอวรูปํ อจฺจนฺตสุญฺญตํ ติลกฺขณาหตํ กถํ กเถนฺตสฺส เนว กงฺขา, น วิมติ, นาปิ – ‘‘เอวํ กิร ตํ, เอวํ เม อาจริเยน วุตฺต’’นฺติ อิติ กิร น ทนฺธายิตตฺตํ น วิตฺถายิตตฺตํ อตฺถิ ฯ เอกจฺเจสุ จ กิร ฐาเนสุ พุทฺธา อญฺญาตกเวเสน วิจรนฺติ, สมฺมาสมฺพุทฺโธ นุ โข เอโสติ อหุเทว สํสโย, อหุ วิมติฯ ยโต อเนน อนาคามิผลํ ปฏิวิทฺธํ, อถ อยํ เม สตฺถาติ นิฏฺฐํ คโตฯ ยทิ เอวํ กสฺมา อจฺจยํ น เทเสสีติฯ โอกาสาภาวโตฯ ภควา หิ ยถานิกฺขิตฺตาย มาติกาย อจฺฉินฺนธารํ กตฺวา อากาสคงฺคํ โอตาเรนฺโต วิย เทสนํ เทเสสิเยวฯ

[363] โสติ อรหาฯ อนชฺโฌสิตาติ คิลิตฺวา ปรินิฏฺฐาเปตฺวา คเหตุํ น ยุตฺถาติ ปชานาติฯ อนภินนฺทิตาติ ตณฺหาทิฏฺฐิวเสน อภินนฺทิตุํ น ยุตฺตาติ ปชานาติฯ

[364] วิสํยุตฺโต นํ เวเทตีติ สเจ หิสฺส สุขเวทนํ อารพฺภ ราคานุสโย, ทุกฺขเวทนํ อารพฺภ ปฏิฆานุสโย, อิตรํ อารพฺภ อวิชฺชานุสโย อุปฺปชฺเชยฺย, สํยุตฺโต เวทิเยยฺย นามฯ อนุปฺปชฺชนโต ปน วิสํยุตฺโต นํ เวเทติ นิสฺสโฏ วิปฺปมุตฺโตฯ กายปริยนฺติกนฺติ กายโกฏิกํฯ ยาว กายปวตฺตา อุปฺปชฺชิตฺวา ตโต ปรํ อนุปฺปชฺชนเวทนนฺติ อตฺโถฯ ทุติยปเทปิ เอเสว นโยฯ อนภินนฺทิตานิ สีตีภวิสฺสนฺตีติ ทฺวาทสสุ อายตเนสุ กิเลสานํ วิเสวนสฺส นตฺถิตาย อนภินนฺทิตานิ หุตฺวา อิธ ทฺวาทสสุเยว อายตเนสุ นิรุชฺฌิสฺสนฺติฯ กิเลสา หิ นิพฺพานํ อาคมฺม นิรุทฺธาปิ ยตฺถ นตฺถิ, ตตฺถ นิรุทฺธาติ วุจฺจนฺติฯ สฺวายมตฺโถ – ‘‘เอตฺเถสา ตณฺหา นิรุชฺฌมานา นิรุชฺฌตี’’ติ สมุทยปญฺเหน ทีเปตพฺโพฯ ตสฺมา ภควา นิพฺพานํ อาคมฺม สีติภูตานิปิ อิเธว สีตีภวิสฺสนฺตีติ อาหฯ นนุ จ อิธ เวทยิตานิ วุตฺตานิ, น กิเลสาติฯ เวทยิตานิปิ กิเลสาภาเวเนว สีตีภวนฺติฯ อิตรถา เนสํ สีติภาโว นาม นตฺถีติ สุวุตฺตเมตํฯ

[365] เอวเมว โขติ เอตฺถ อิทํ โอปมฺมสํสนฺทนํ – ยถา หิ เอโก ปุริโส เตลปทีปสฺส ฌายโต เตเล ขีเณ เตลํ อาสิญฺจติ, วฏฺฏิยา ขีณาย วฏฺฏิํ ปกฺขิปติ, เอวํ ทีปสิขาย อนุปจฺเฉโทว โหติ, เอวเมว ปุถุชฺชโน เอกสฺมิํ ภเว ฐิโต กุสลากุสลํ กโรติ, โส เตน สุคติยญฺจ อปาเยสุ จ นิพฺพตฺตติเยว, เอวํ เวทนานํ อนุปจฺเฉโทว โหติฯ ยถา ปเนโก ทีปสิขาย อุกฺกณฺฐิโต – ‘‘อิมํ ปุริสํ อาคมฺม ทีปสิขา น อุปจฺฉิชฺชตี’’ติ นิลีโน ตสฺส ปุริสสฺส สีสํ ฉินฺเทยฺย, เอวํ วฏฺฏิยา จ เตลสฺส จ อนุปหารา ทีปสิขา อนาหารา นิพฺพายติ, เอวเมว วฏฺเฏ อุกฺกณฺฐิโต โยคาวจโร อรหตฺตมคฺเคน กุสลากุสลํ สมุจฺฉินฺทติ, ตสฺส สมุจฺฉินฺนตฺตา ขีณาสวสฺส ภิกฺขุโน กายสฺส เภทา ปุน เวทยิตานิ น อุปฺปชฺชนฺตีติฯ

ตสฺมาติ ยสฺมา อาทิมฺหิ สมาธิวิปสฺสนาปญฺญาหิ อรหตฺตผลปญฺญา อุตฺตริตรา, ตสฺมาฯ เอวํ สมนฺนาคโตติ อิมินา อุตฺตเมน อรหตฺตผลปญฺญาธิฏฺฐาเนน สมนฺนาคโตฯ สพฺพทุกฺขกฺขเย ญาณํ นาม อรหตฺตมคฺเค ญาณํ, อิมสฺมิํ ปน สุตฺเต อรหตฺตผเล ญาณํ อธิปฺเปตํฯ เตเนวาห ตสฺส สา วิมุตฺติ สจฺเจ ฐิตา อกุปฺปา โหตีติฯ

[366] เอตฺถ หิ วิมุตฺตีติ อรหตฺตผลวิมุตฺติ, สจฺจนฺติ ปรมตฺถสจฺจํ นิพฺพานํฯ อิติ อกุปฺปารมฺมณกรเณน อกุปฺปาติ วุตฺตาฯ มุสาติ วิตถํฯ โมสธมฺมนฺติ นสฺสนสภาวํฯ ตํ สจฺจนฺติ ตํ อวิตถํ สภาโวฯ อโมสธมฺมนฺติ อนสฺสนสภาวํฯ

ตสฺมาติ ยสฺมา อาทิโต สมถวิปสฺสนาวเสน วจีสจฺจโต ทุกฺขสจฺจสมุทยสจฺเจหิ จ ปรมตฺถสจฺจํ นิพฺพานเมว อุตฺตริตรํ, ตสฺมาฯ เอวํ สมนฺนาคโตติ อิมินา อุตฺตเมน ปรมตฺถสจฺจาธิฏฺฐาเนน สมนฺนาคโตฯ

[367] ปุพฺเพติ ปุถุชฺชนกาเลฯ อุปธี โหนฺตีติ ขนฺธูปธิ กิเลสูปธิ อภิสงฺขารูปธิ ปญฺจกามคุณูปธีติ อิเม อุปธโย โหนฺติฯ สมตฺตา สมาทินฺนาติ ปริปูรา คหิตา ปรมฏฺฐาฯ ตสฺมาติ ยสฺมา อาทิโต สมถวิปสฺสนาวเสน กิเลสปริจฺจาคโต, โสตาปตฺติมคฺคาทีหิ จ กิเลสปริจฺจาคโต อรหตฺตมคฺเคเนว กิเลสปริจฺจาโค อุตฺตริตโร, ตสฺมาฯ เอวํ สมนฺนาคโตติ อิมินา อุตฺตเมน จาคาธิฏฺฐาเนน สมนฺนาคโตฯ

[368] อาฆาโตติอาทีสุ อาฆาตกรณวเสน อาฆาโต, พฺยาปชฺชนวเสน พฺยาปาโท, สมฺปทุสฺสนวเสน สมฺปโทโสติ ตีหิ ปเทหิ โทสากุสลมูลเมว วุตฺตํฯ

ตสฺมาติ ยสฺมา อาทิโต สมถวิปสฺสนาวเสน กิเลสวูปสมโต, โสตาปตฺติมคฺคาทีหิ กิเลสวูปสมโต จ อรหตฺตมคฺเคเนว กิเลสวูปสโม อุตฺตริตโร, ตสฺมาฯ เอวํ สมนฺนาคโตติ อิมินา อุตฺตเมน อุปสมาธิฏฺฐาเนน สมนฺนาคโตฯ

[369] มญฺญิตเมตนฺติ ตณฺหามญฺญิตํ มานมญฺญิตํ ทิฏฺฐิมญฺญิตนฺติ ติวิธมฺปิ วฏฺฏติฯ อยมหมสฺมีติ เอตฺถ ปน อยมหนฺติ เอกํ ตณฺหามญฺญิตเมว วฏฺฏติฯ โรโคติอาทีสุ อาพาธฏฺเฐน โรโค, อนฺโตโทสฏฺเฐน คณฺโฑ, อนุปวิฏฺฐฏฺเฐน สลฺลํฯ มุนิ สนฺโตติ วุจฺจตีติ ขีณาสวมุนิ สนฺโต นิพฺพุโตติ วุจฺจติฯ ยตฺถ ฐิตนฺติ ยสฺมิํ ฐาเน ฐิตํฯ สํขิตฺเตนาติ พุทฺธานํ กิร สพฺพาปิ ธมฺมเทสนา สํขิตฺตาว, วิตฺถารเทสนา นาม นตฺถิ, สมนฺตปฏฺฐานกถาปิ สํขิตฺตาเยวฯ อิติ ภควา เทสนํ ยถานุสนฺธิํ ปาเปสิฯ อุคฺฆาฏิตญฺญูติอาทีสุ ปน จตูสุ ปุคฺคเลสุ ปุกฺกุสาติ กุลปุตฺโต วิปญฺจิตญฺญู, อิติ วิปญฺจิตญฺญุวเสน ภควา อิมํ ธาตุวิภงฺคสุตฺตํ กเถสิฯ

[370] น โข เม, ภนฺเต, ปริปุณฺณํ ปตฺตจีวรนฺติ กสฺมา กุลปุตฺตสฺส อิทฺธิมยปตฺตจีวรํ น นิพฺพตฺตนฺติฯ ปุพฺเพ อฏฺฐนฺนํ ปริกฺขารานํ อทินฺนตฺตาฯ กุลปุตฺโต หิ ทินฺนทาโน กตาภินีหาโร, น ทินฺนตฺตาติ น วตฺตพฺพํฯ อิทฺธิมยปตฺตจีวรํ ปน ปจฺฉิมภวิกานํเยว นิพฺพตฺตติ, อยญฺจ ปุนปฏิสนฺธิโก, ตสฺมา น นิพฺพตฺตนฺติฯ อถ ภควา สยํ ปริเยสิตฺวา กสฺมา น อุปสมฺปาเทสีติฯ โอกาสาภาวโตฯ กุลปุตฺตสฺส อายุ ปริกฺขีณํ, สุทฺธาวาสิโก อนาคามี มหาพฺรหฺมา กุมฺภการสาลํ อาคนฺตฺวา นิสินฺโน วิย อโหสิฯ ตสฺมา สยํ น ปริเยสิฯ

ปตฺตจีวรปริเยสนํ ปกฺกามีติ กาย เวลาย ปกฺกามิ? อุฏฺฐิเต อรุเณฯ ภควโต กิร ธมฺมเทสนาปรินิฏฺฐานญฺจ อรุณุฏฺฐานญฺจ รสฺมิวิสฺสชฺชนญฺจ เอกกฺขเณ อโหสิฯ ภควา กิร เทสนํ นิฏฺฐเปตฺวาว ฉพฺพณฺณรสฺมิโย วิสฺสชฺชิ, สกลกุมฺภการนิเวสนํ เอกปชฺโชตํ อโหสิ, ฉพฺพณฺณรสฺมิโย ชาลชาลา ปุญฺชปุญฺชา หุตฺวา วิธาวนฺติโย สพฺพทิสาภาเค สุวณฺณปฏปริโยนทฺเธ วิย จ นานาวณฺณกุสุมรตนวิสรสมุชฺชเล วิย จ อกํสุฯ ภควา ‘‘นครวาสิโน มํ ปสฺสนฺตู’’ติ อธิฏฺฐาสิฯ นครวาสิโน ภควนฺตํ ทิสฺวาว ‘‘สตฺถา กิร อาคโต, กุมฺภการสาลาย กิร นิสินฺโน’’ติ อญฺญมญฺญสฺส อาโรเจตฺวา รญฺโญ อาโรเจสุํฯ

ราชา อาคนฺตฺวา สตฺถารํ วนฺทิตฺวา, ‘‘ภนฺเต, กาย เวลาย อาคตตฺถา’’ติ ปุจฺฉิฯ หิยฺโย สูริยตฺถงฺคมนเวลาย มหาราชาติฯ เกน กมฺเมน ภควาติ? ตุมฺหากํ สหาโย ปุกฺกุสาติ ราชา ตุมฺเหหิ ปหิตํ สาสนํ สุตฺวา นิกฺขมิตฺวา ปพฺพชิตฺวา มํ อุทฺทิสฺส อาคจฺฉนฺโต สาวตฺถิํ อติกฺกมฺม ปญฺจจตฺตาลีส โยชนานิ อาคนฺตฺวา อิมํ กุมฺภการสาลํ ปวิสิตฺวา นิสีทิ, อหํ ตสฺส สงฺคหตฺถํ อาคนฺตฺวา ธมฺมกถํ กเถสิํ, กุลปุตฺโต ตีณิ ผลานิ ปฏิวิชฺฌิ มหาราชาติฯ อิทานิ กหํ, ภนฺเตติ? อุปสมฺปทํ ยาจิตฺวา อปริปุณฺณปตฺตจีวรตาย ปตฺตจีวรปริเยสนตฺถํ คโต มหาราชาติฯ ราชา กุลปุตฺตสฺส คตทิสาภาเคน อคมาสิฯ ภควาปิ อากาเสนาคนฺตฺวา เชตวนคนฺธกุฏิมฺหิเยว ปาตุรโหสิฯ

กุลปุตฺโตปิ ปตฺตจีวรํ ปริเยสมาโน เนว พิมฺพิสารรญฺโญ น ตกฺกสีลกานํ ชงฺฆวาณิชานํ สนฺติกํ อคมาสิฯ เอวํ กิรสฺส อโหสิ – ‘‘น โข เม กุกฺกุฏสฺส วิย ตตฺถ ตตฺถ มนาปามนาปเมว วิจินิตฺวา ปตฺตจีวรํ ปริเยสิตุํ ยุตฺตํ, มหนฺตํ นครํ วชฺชิตฺวา อุทกติตฺถสุสานสงฺการฏฺฐานอนฺตรวีถีสุ ปริเยสิสฺสามี’’ติ อนฺตรวีถิยํ สงฺการกูเฏสุ ตาว ปิโลติกํ ปริเยสิตุํ อารทฺโธฯ

ชีวิตา โวโรเปสีติ เอตสฺมิํ สงฺการกูเฏ ปิโลติกํ โอโลเกนฺตํ วิพฺภนฺตา ตรุณวจฺฉา คาวี อุปธาวิตฺวา สิงฺเคน วิชฺฌิตฺวา ฆาเตสิฯ ฉาตกชฺฌตฺโต กุลปุตฺโต อากาเสเยว อายุกฺขยํ ปตฺวา ปติโตฯ สงฺการฏฺฐาเน อโธมุขฏฺฐปิตา สุวณฺณปฏิมา วิย อโหสิ, กาลงฺกโต จ ปน อวิหาพฺรหฺมโลเก นิพฺพตฺติ, นิพฺพตฺตมตฺโตว อรหตฺตํ ปาปุณิฯ อวิหาพฺรหฺมโลเก กิร นิพฺพตฺตมตฺตาว สตฺต ชนา อรหตฺตํ ปาปุณิํสุฯ วุตฺตญฺเหตํ –

‘‘อวิหํ อุปปนฺนาเส, วิมุตฺตา สตฺต ภิกฺขโว;

ราคโทสปริกฺขีณา, ติณฺณา โลเก วิสตฺติกํฯ

เก จ เต อตรุํ ปงฺกํ, มจฺจุเธยฺยํ สุทุตฺตรํ;

เก หิตฺวา มานุสํ เทหํ, ทิพฺพโยคํ อุปจฺจคุํฯ

อุปโก ปลคณฺโฑ จ, ปุกฺกุสาติ จ เต ตโย;

ภทฺทิโย ขณฺฑเทโว จ, พาหุรคฺคิ จ สิงฺคิโย;

เต หิตฺวา มานุสํ เทหํ, ทิพฺพโยคํ อุปจฺจคุ’’นฺติฯ (สํ. นิ. 1.50, 105);

พิมฺพิสาโรปิ ‘‘มยฺหํ สหาโย มยา เปสิตสาสนมตฺตํ วาเจตฺวา หตฺถคตํ รชฺชํ ปหาย เอตฺตกํ อทฺธานํ อาคโต, ทุกฺกรํ กตํ กุลปุตฺเตน, ปพฺพชิตสกฺกาเรน ตํ สกฺกริสฺสามี’’ติ ‘‘ปริเยสถ เม สหายก’’นฺติ ตตฺถ ตตฺถ เปเสสิฯ เปสิตา ตํ อทฺทสํสุ สงฺการฏฺฐาเน ปติตํ, ทิสฺวา อาคมฺม รญฺโญ อาโรเจสุํฯ ราชา คนฺตฺวา กุลปุตฺตํ ทิสฺวา – ‘‘น วต, โภ, ลภิมฺหา สหายกสฺส สกฺการํ กาตุํ, อนาโถ เม ชาโต สหายโก’’ติฯ ปริเทวิตฺวา กุลปุตฺตํ มญฺจเกน คณฺหาเปตฺวา ยุตฺโตกาเส ฐเปตฺวา อนุปสมฺปนฺนสฺส สกฺการํ กาตุํ ชานนาภาเวน นฺหาปกกปฺปกาทโย ปกฺโกสาเปตฺวา กุลปุตฺตํ สีสํ นฺหาเปตฺวา สุทฺธวตฺถานิ นิวาสาเปตฺวา ราชเวเสน อลงฺการาเปตฺวา โสวณฺณสิวิกํ อาโรเปตฺวา สพฺพตาฬาวจรคนฺธมาลาทีหิ ปูชํ กโรนฺโต นครา นีหริตฺวา พหูหิ คนฺธกฏฺเฐหิ มหาจิตกํ กาเรตฺวา กุลปุตฺตสฺส สรีรกิจฺจํ กตฺวา ธาตุโย อาทาย เจติยํ ปติฏฺฐเปสิฯ เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานเมวาติฯ

ปปญฺจสูทนิยา มชฺฌิมนิกายฏฺฐกถาย

ธาตุวิภงฺคสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

11. สจฺจวิภงฺคสุตฺตวณฺณนา

[371] เอวํ เม สุตนฺติ สจฺจวิภงฺคสุตฺตํฯ ตตฺถ อาจิกฺขนาติ อิทํ ทุกฺขํ อริยสจฺจํ นาม…เป.… อยํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา อริยสจฺจํ นามาติฯ เสสปเทสุปิ เอเสว นโยฯ อปิเจตฺถ ปญฺญาปนา นาม ทุกฺขสจฺจาทีนํ ฐปนาฯ อาสนํ ฐเปนฺโต หิ อาสนํ ปญฺญเปตีติ วุจฺจติฯ ปฏฺฐปนาติ ปญฺญาปนาฯ วิวรณาติ วิวฏกรณาฯ วิภชนาติ วิภาคกิริยาฯ อุตฺตานีกมฺมนฺติ ปากฏภาวกรณํฯ