[321] น จ รูปวิปริณามานุปริวตฺตีติ ขีณาสวสฺส กมฺมวิญฺญาณเมว นตฺถิ, ตสฺมา รูปเภทานุปริวตฺติ น โหติฯ เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานเมวาติฯ

ปปญฺจสูทนิยา มชฺฌิมนิกายฏฺฐกถาย

อุทฺเทสวิภงฺคสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

9. อรณวิภงฺคสุตฺตวณฺณนา

[323] เอวํ เม สุตนฺติ อรณวิภงฺคสุตฺตํฯ ตตฺถ เนวุสฺสาเทยฺย น อปสาเทยฺยาติ เคหสิตวเสน กญฺจิ ปุคฺคลํ เนว อุกฺขิเปยฺย น อวกฺขิเปยฺยฯ ธมฺมเมว เทเสยฺยาติ สภาวเมว กเถยฺยฯ สุขวินิจฺฉยนฺติ วินิจฺฉิตสุขํฯ รโห วาทนฺติ ปรมฺมุขา อวณฺณํ, ปิสุณวาจนฺติ อตฺโถฯ สมฺมุขา น ขีณนฺติ สมฺมุขาปิ ขีณํ อากิณฺณํ สํกิลิฏฺฐํ วาจํ น ภเณยฺยฯ นาภินิเวเสยฺยาติ น อธิฏฺฐหิตฺวา อาทาย โวหเรยฺยฯ สมญฺญนฺติ โลกสมญฺญํ โลกปณฺณตฺติํฯ นาติธาเวยฺยาติ นาติกฺกเมยฺยฯ

[324] กามปฏิสนฺธิสุขิโนติ กามปฏิสนฺธินา กามูปสํหิเตน สุเขน สุขิตสฺสฯ สทุกฺโขติ วิปากทุกฺเขน สํกิเลสทุกฺเขนปิ สทุกฺโขฯ สอุปฆาโตติ วิปากูปฆาตกิเลสูปฆาเตเหว สอุปฆาโตฯ ตถา สปริฬาโหฯ มิจฺฉาปฏิปทาติ อยาถาวปฏิปทา อกุสลปฏิปทาฯ

[326] อิตฺเถเก อปสาเทตีติ เอวํ เคหสิตวเสน เอกจฺเจ ปุคฺคเล อปสาเทติฯ อุสฺสาทเนปิ เอเสว นโยฯ ภวสํโยชนนฺติ ภวพนฺธนํ, ตณฺหาเยตํ นามํฯ

สุภูติตฺเถโร กิร อิมํ จตุกฺกํ นิสฺสาย เอตทคฺเค ฐปิโตฯ ภควโต หิ ธมฺมํ เทเสนฺตสฺส ปุคฺคลานํ อุสฺสาทนาอปสาทนา ปญฺญายนฺติ, ตถา สาริปุตฺตตฺเถราทีนํฯ

สุภูติตฺเถรสฺส ปน ธมฺมเทสนาย ‘‘อยํ ปุคฺคโล อปฺปฏิปนฺนโก อนาราธโก’’ติ วา, ‘‘อยํ สีลวา คุณวา ลชฺชิเปสโล อาจารสมฺปนฺโน’’ติ วา นตฺถิ, ธมฺมเทสนาย ปนสฺส ‘‘อยํ มิจฺฉาปฏิปทา, อยํ สมฺมาปฏิปทา’’ตฺเวว ปญฺญายติฯ ตสฺมา ภควา ‘‘เอตทคฺคํ, ภิกฺขเว, มม สาวกานํ ภิกฺขูนํ อรณวิหารีนํ ยทิทํ สุภูตี’’ติ อาหฯ

[329] กาลญฺญู อสฺสาติ อสมฺปตฺเต จ อติกฺกนฺเต จ กาเล อกเถตฺวา ‘‘อิทานิ วุจฺจมานํ มหาชโน คณฺหิสฺสตี’’ติ ยุตฺตปตฺตกาลํ ญตฺวาว ปรมฺมุขา อวณฺณํ ภาเสยฺยฯ ขีณวาเทปิ เอเสว นโยฯ

[330] อุปหญฺญตีติ ฆาติยติฯ สโรปิ อุปหญฺญตีติ สทฺโทปิ ภิชฺชติฯ อาตุรียตีติ อาตุโร โหติ เคลญฺญปฺปตฺโต สาพาโธฯ อวิสฺสฏฺฐนฺติ วิสฺสฏฺฐํ อปลิพุทฺธํ น โหติฯ

[331] ตเทวาติ ตํเยว ภาชนํฯ อภินิวิสฺส โวหรตีติ ปตฺตนฺติ สญฺชานนชนปทํ คนฺตฺวา ‘‘ปตฺตํ อาหรถ โธวถา’’ติ สุตฺวา ‘‘อนฺธพาลปุถุชฺชโน, นยิทํ ปตฺตํ, ปาติ นเมสา, เอวํ วทาหี’’ติ อภินิวิสฺส โวหรติฯ เอวํ สพฺพปเทหิ โยเชตพฺพํฯ อติสาโรติ อติธาวนํฯ

[332] ตถา ตถา โวหรติ อปรามสนฺติ อมฺหากํ ชนปเท ภาชนํ ปาตีติ วุจฺจติ, อิเม ปน นํ ปตฺตนฺติ วทนฺตีติ ตโต ปฏฺฐาย ชนปทโวหารํ มุญฺจิตฺวา ปตฺตํ ปตฺตนฺเตว อปรามสนฺโต โวหรติฯ เสสปเทสุปิ เอเสว นโยฯ

[333] อิทานิ มริยาทภาชนียํ กโรนฺโต ตตฺร, ภิกฺขเวติอาทิมาหฯ ตตฺถ สรโณติ สรโช สกิเลโสฯ อรโณติ อรโช นิกฺกิเลโสฯ สุภูติ จ ปน, ภิกฺขเวติ อยํ เถโร ทฺวีสุ ฐาเนสุ เอตทคฺคํ อารุฬฺโห ‘‘อรณวิหารีนํ ยทิทํ สุภูติ, ทกฺขิเณยฺยานํ ยทิทํ สุภูตี’’ติ (อ. นิ. 1.202)ฯ

ธมฺมเสนาปติ กิร วตฺถุํ โสเธติ, สุภูติตฺเถโร ทกฺขิณํ โสเธติฯ ตถา หิ ธมฺมเสนาปติ ปิณฺฑาย จรนฺโต เคหทฺวาเร ฐิโต ยาว ภิกฺขํ อาหรนฺติ, ตาว ปุพฺพภาเค ปริจฺฉินฺทิตฺวา นิโรธํ สมาปชฺชติ, นิโรธา วุฏฺฐาย เทยฺยธมฺมํ ปฏิคฺคณฺหาติฯ สุภูติตฺเถโร จ ตเถว เมตฺตาฌานํ สมาปชฺชติ, เมตฺตาฌานา วุฏฺฐาย เทยฺยธมฺมํ ปฏิคฺคณฺหาติฯ เอวํ ปน กาตุํ สกฺกาติฯ

อาม สกฺกา, เนว อจฺฉริยญฺเจตํ, ยํ มหาภิญฺญปฺปตฺตา สาวกา เอวํ กเรยฺยุํฯ อิมสฺมิมฺปิ หิ ตมฺพปณฺณิทีเป โปราณกราชกาเล ปิงฺคลพุทฺธรกฺขิตตฺเถโร นาม อุตฺตรคามํ นิสฺสาย วิหาสิฯ ตตฺถ สตฺต กุลสตานิ โหนฺติ, เอกมฺปิ ตํ กุลทฺวารํ นตฺถิ, ยตฺถ เถโร สมาปตฺติํ น สมาปชฺชิฯ เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานเมวาติฯ

ปปญฺจสูทนิยา มชฺฌิมนิกายฏฺฐกถาย

อรณวิภงฺคสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

10. ธาตุวิภงฺคสุตฺตวณฺณนา

[342] เอวํ เม สุตนฺติ ธาตุวิภงฺคสุตฺตํฯ ตตฺถ จาริกนฺติ ตุริตคมนจาริกํฯ สเจ เต ภคฺคว อครูติ สเจ ตุยฺหํ ภาริยํ อผาสุกํ กิญฺจิ นตฺถิฯ สเจ โส อนุชานาตีติ ภคฺควสฺส กิร เอตทโหสิ – ‘‘ปพฺพชิตา นาม นานาอชฺฌาสยา, เอโก คณาภิรโต โหติ, เอโก เอกาภิรโตฯ สเจ โส เอกาภิรโต ภวิสฺสติ, ‘อาวุโส, มา ปาวิสิ, มยา สาลา ลทฺธา’ติ วกฺขติฯ สเจ อยํ เอกาภิรโต ภวิสฺสติ, ‘อาวุโส, นิกฺขม, มยา สาลา ลทฺธา’ติ วกฺขติฯ เอวํ สนฺเต อหํ อุภินฺนํ วิวาทกาเรตา นาม ภวิสฺสามิ, ทินฺนํ นาม ทินฺนเมว วฏฺฏติ, กตํ กตเมวา’’ติฯ ตสฺมา เอวมาหฯ

กุลปุตฺโตติ ชาติกุลปุตฺโตปิ อาจารกุลปุตฺโตปิฯ วาสูปคโตติ วาสํ อุปคโตฯ กุโต อาคนฺตฺวาติ? ตกฺกสีลนครโตฯ

ตตฺรายํ อนุปุพฺพิกถา – มชฺฌิมปฺปเทเส กิร ราชคหนคเร พิมฺพิสาเร รชฺชํ กาเรนฺเต ปจฺจนฺเต ตกฺกสีลนคเร ปุกฺกุสาติ ราชา รชฺชํ กาเรสิฯ อถ ตกฺกสีลโต ภณฺฑํ คเหตฺวา วาณิชา ราชคหํ อาคตา ปณฺณาการํ คเหตฺวา ราชานํ อทฺทสํสุฯ ราชา เต วนฺทิตฺวา ฐิเต ‘‘กตฺถวาสิโน ตุมฺเห’’ติ ปุจฺฉิฯ ตกฺกสีลวาสิโน เทวาติฯ อถ เน ราชา ชนปทสฺส เขมสุภิกฺขตาทีนิ นครสฺส จ ปวตฺติํ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘โก นาม ตุมฺหากํ ราชา’’ติ ปุจฺฉิฯ ปุกฺกุสาติ นาม เทวาติฯ ธมฺมิโกติ? อาม เทว ธมฺมิโกฯ