เมนู

สโต สมฺปชาโนติ สติยา จ ญาเณน จ สมนฺนาคโต อุเปกฺขโกติ ฉฬงฺคุเปกฺขาย อุเปกฺขโกฯ อตฺตมโนติ อิธาปิ เคหสิตโสมนสฺสวเสน อุปฺปิลาวิโตติ น เอวมตฺโถ ทฏฺฐพฺโพ, ปฏิปนฺนเกสุ ปน อนตฺตมนตาการณสฺส อภาเวเนตํ วุตฺตํฯ อนวสฺสุโตติ ราคาวสฺสเวน อนวสฺสุโตฯ

[312] สาริโตติ ทมิโตฯ เอกเมว ทิสํ ธาวตีติ อนิวตฺติตฺวา ธาวนฺโต เอกํเยว ทิสํ ธาวติ, นิวตฺติตฺวา ปน อปรํ ธาวิตุํ สกฺโกติฯ อฏฺฐ ทิสา วิธาวตีติ เอกปลฺลงฺเกน นิสินฺโน กาเยน อนิวตฺติตฺวาว วิโมกฺขวเสน เอกปฺปหาเรเนว อฏฺฐ ทิสา วิธาวติ, ปุรตฺถาภิมุโข วา ทกฺขิณาทีสุ อญฺญตรทิสาภิมุโข วา นิสีทิตฺวา อฏฺฐ สมาปตฺติโย สมาปชฺชติเยวาติ อตฺโถฯ เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานเมวาติฯ

ปปญฺจสูทนิยา มชฺฌิมนิกายฏฺฐกถาย

สฬายตนวิภงฺคสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

8. อุทฺเทสวิภงฺคสุตฺตวณฺณนา

[313] เอวํ เม สุตนฺติ อุทฺเทสวิภงฺคสุตฺตํฯ ตตฺถ อุทฺเทสวิภงฺคนฺติ อุทฺเทสญฺจ วิภงฺคญฺจ, มาติกญฺจ วิภชนญฺจาติ อตฺโถฯ อุปปริกฺเขยฺยาติ ตุเลยฺย ตีเรยฺย ปริคฺคณฺเหยฺย ปริจฺฉินฺเทยฺยฯ พหิทฺธาติ พหิทฺธาอารมฺมเณสุฯ อวิกฺขิตฺตํ อวิสฏนฺติ นิกนฺติวเสน อารมฺมเณ ติฏฺฐมานํ วิกฺขิตฺตํ วิสฏํ นาม โหติ, ตํ ปฏิเสเธนฺโต เอวมาหฯ อชฺฌตฺตํ อสณฺฐิตนฺติ โคจรชฺฌตฺเต นิกนฺติวเสน อสณฺฐิตํฯ อนุปาทาย น ปริตสฺเสยฺยาติ อนุปาทิยิตฺวา อคฺคเหตฺวา ตํ วิญฺญาณํ น ปริตสฺเสยฺยฯ ยถา วิญฺญาณํ พหิทฺธา อวิกฺขิตฺตํ อวิสฏํ, อชฺฌตฺตํ อสณฺฐิตํ อนุปาทาย น ปริตสฺเสยฺย, เอวํ ภิกฺขุ อุปปริกฺเขยฺยาติ วุตฺตํ โหติฯ ชาติชรามรณทุกฺขสมุทยสมฺภโวติ ชาติชรามรณสฺส เจว อวเสสสฺส จ ทุกฺขสฺส นิพฺพตฺติ น โหตีติ อตฺโถฯ

[316] รูปนิมิตฺตานุสารีติ รูปนิมิตฺตํ อนุสฺสรติ อนุธาวตีติ รูปนิมิตฺตานุสารีฯ

[318] เอวํ โข, อาวุโส, อชฺฌตฺตํ อสณฺฐิตนฺติ นิกนฺติวเสน อสณฺฐิตํฯ นิกนฺติวเสน หิ อติฏฺฐมานํ หานภาคิยํ น โหติ, วิเสสภาคิยเมว โหติฯ

[320] อนุปาทา ปริตสฺสนาติ สตฺถารา ขนฺธิยวคฺเค ‘‘อุปาทาปริตสฺสนญฺจ โว, ภิกฺขเว, เทเสสฺสามิ อนุปาทาอปริตสฺสนญฺจา’’ติ (สํ. นิ. 3.7) เอวํ คเหตฺวา ปริตสฺสนา, อคฺคเหตฺวาว อปริตสฺสนา จ กถิตา, ตํ มหาเถโร อุปาทาปริตสฺสนเมว อนุปาทาปริตสฺสนนฺติ กตฺวา ทสฺเสนฺโต เอวมาหฯ กถํ ปเนสา อนุปาทาปริตสฺสนา โหตีติฯ อุปาทาตพฺพสฺส อภาวโตฯ ยทิ หิ โกจิ สงฺขาโร นิจฺโจ วา ธุโว วา อตฺตา วา อตฺตนิโย วาติ คเหตพฺพยุตฺตโก อภวิสฺส, อยํ ปริตสฺสนา อุปาทาปริตสฺสนาว อสฺสฯ ยสฺมา ปน เอวํ อุปาทาตพฺโพ สงฺขาโร นาม นตฺถิ, ตสฺมา รูปํ อตฺตาติอาทินา นเยน รูปาทโย อุปาทินฺนาปิ อนุปาทินฺนาว โหนฺติฯ เอวเมสา ทิฏฺฐิวเสน อุปาทาปริตสฺสนาปิ สมานา อตฺถโต อนุปาทาปริตสฺสนาเยว นาม โหตีติ เวทิตพฺพาฯ

อญฺญถา โหตีติ ปริวตฺตติ ปกติชหเนน นสฺสติ, รูปวิปริณามานุปริวตฺตีติ ‘‘มม รูปํ วิปริณต’’นฺติ วา, ‘‘ยํ อหุ, ตํ วต เม นตฺถี’’ติ วา อาทินา (ม. นิ. 1.242) นเยน กมฺมวิญฺญาณํ รูปสฺส เภทานุปริวตฺติ โหติฯ วิปริณามานุปริวตฺตชาติ วิปริณามสฺส อนุปริวตฺตนโต วิปริณามารมฺมณจิตฺตโต ชาตาฯ ปริตสฺสนา ธมฺมสมุปฺปาทาติ ตณฺหาปริตสฺสนา จ อกุสลธมฺมสมุปฺปาทา จฯ จิตฺตํ ปริยาทาย ติฏฺฐนฺตีติ กุสลจิตฺตํ ปริยาทิยิตฺวา คเหตฺวา เขเปตฺวา ติฏฺฐนฺติฯ อุตฺตาสวาติ ภยตาเสนปิ สอุตฺตาโส ตณฺหาตาเสนปิ สอุตฺตาโสฯ วิฆาตวาติ สวิฆาโต สทุกฺโขฯ อเปกฺขวาติ สาลโย สสิเนโหฯ เอวํ โข, อาวุโส, อนุปาทา ปริตสฺสนา โหตีติ เอวํ มณิกรณฺฑกสญฺญาย ตุจฺฉกรณฺฑกํ คเหตฺวา ตสฺมิํ นฏฺเฐ ปจฺฉา วิฆาตํ อาปชฺชนฺตสฺส วิย ปจฺฉา อคฺคเหตฺวา ปริตสฺสนา โหติฯ

[321] จ รูปวิปริณามานุปริวตฺตีติ ขีณาสวสฺส กมฺมวิญฺญาณเมว นตฺถิ, ตสฺมา รูปเภทานุปริวตฺติ น โหติฯ เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานเมวาติฯ

ปปญฺจสูทนิยา มชฺฌิมนิกายฏฺฐกถาย

อุทฺเทสวิภงฺคสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

9. อรณวิภงฺคสุตฺตวณฺณนา

[323] เอวํ เม สุตนฺติ อรณวิภงฺคสุตฺตํฯ ตตฺถ เนวุสฺสาเทยฺย น อปสาเทยฺยาติ เคหสิตวเสน กญฺจิ ปุคฺคลํ เนว อุกฺขิเปยฺย น อวกฺขิเปยฺยฯ ธมฺมเมว เทเสยฺยาติ สภาวเมว กเถยฺยฯ สุขวินิจฺฉยนฺติ วินิจฺฉิตสุขํฯ รโห วาทนฺติ ปรมฺมุขา อวณฺณํ, ปิสุณวาจนฺติ อตฺโถฯ สมฺมุขา น ขีณนฺติ สมฺมุขาปิ ขีณํ อากิณฺณํ สํกิลิฏฺฐํ วาจํ น ภเณยฺยฯ นาภินิเวเสยฺยาติ น อธิฏฺฐหิตฺวา อาทาย โวหเรยฺยฯ สมญฺญนฺติ โลกสมญฺญํ โลกปณฺณตฺติํฯ นาติธาเวยฺยาติ นาติกฺกเมยฺยฯ

[324] กามปฏิสนฺธิสุขิโนติ กามปฏิสนฺธินา กามูปสํหิเตน สุเขน สุขิตสฺสฯ สทุกฺโขติ วิปากทุกฺเขน สํกิเลสทุกฺเขนปิ สทุกฺโขฯ สอุปฆาโตติ วิปากูปฆาตกิเลสูปฆาเตเหว สอุปฆาโตฯ ตถา สปริฬาโหฯ มิจฺฉาปฏิปทาติ อยาถาวปฏิปทา อกุสลปฏิปทาฯ

[326] อิตฺเถเก อปสาเทตีติ เอวํ เคหสิตวเสน เอกจฺเจ ปุคฺคเล อปสาเทติฯ อุสฺสาทเนปิ เอเสว นโยฯ ภวสํโยชนนฺติ ภวพนฺธนํ, ตณฺหาเยตํ นามํฯ

สุภูติตฺเถโร กิร อิมํ จตุกฺกํ นิสฺสาย เอตทคฺเค ฐปิโตฯ ภควโต หิ ธมฺมํ เทเสนฺตสฺส ปุคฺคลานํ อุสฺสาทนาอปสาทนา ปญฺญายนฺติ, ตถา สาริปุตฺตตฺเถราทีนํฯ