ตสฺส ปน สคฺเค นิพฺพตฺตตฺตา อญฺญติตฺถิยานํ สคฺเค นิพฺพตฺติการณภูตํ กุสลํ หุตฺวา อุปฏฺฐาติฯ อิตรสฺมิมฺปิ กมฺมทฺวเย เอเสว นโยฯ เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานเมวาติฯ

ปปญฺจสูทนิยา มชฺฌิมนิกายฏฺฐกถาย

มหากมฺมวิภงฺคสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

7. สฬายตนวิภงฺคสุตฺตวณฺณนา

[304] เอวํ เม สุตนฺติ สฬายตนวิภงฺคสุตฺตํฯ ตตฺถ เวทิตพฺพานีติ สหวิปสฺสเนน มคฺเคน ชานิตพฺพานิฯ มโนปวิจาราติ วิตกฺกวิจาราฯ วิตกฺกุปฺปาทกญฺหิ มโน อิธ มโนติ อธิปฺเปตํ, มนสฺส อุปวิจาราติ มโนปวิจาราฯ สตฺตปทาติ วฏฺฏวิวฏฺฏนิสฺสิตานํ สตฺตานํ ปทาฯ เอตฺถ หิ อฏฺฐารส วฏฺฏปทา นาม, อฏฺฐารส วิวฏฺฏปทา นาม, เตปิ สหวิปสฺสเนน มคฺเคเนว เวทิตพฺพาฯ โยคฺคาจริยานนฺติ หตฺถิโยคฺคาทิอาจารสิกฺขาปกานํ, ทเมตพฺพทมกานนฺติ อตฺโถฯ เสสํ วิภงฺเคเยว อาวิภวิสฺสติฯ อยมุทฺเทโสติ อิทํ มาติกาฏฺฐปนํฯ

[305] จกฺขายตนาทีนิ วิสุทฺธิมคฺเค วิตฺถาริตานิฯ จกฺขุวิญฺญาณนฺติ กุสลากุสลวิปากโต ทฺเว จกฺขุวิญฺญาณานิฯ เสสปสาทวิญฺญาเณสุปิ เอเสว นโยฯ อิมานิ ปน ทส ฐเปตฺวา เสสํ อิธ มโนวิญฺญาณํ นามฯ

จกฺขุสมฺผสฺโสติ จกฺขุมฺหิ สมฺผสฺโสฯ จกฺขุวิญฺญาณสมฺปยุตฺตสมฺผสฺสสฺเสตํ อธิวจนํฯ เสเสสุปิ เอเสว นโยฯ

จกฺขุนา รูปํ ทิสฺวาติ จกฺขุวิญฺญาเณน รูปํ ทิสฺวาฯ เอเสว นโย สพฺพตฺถฯ โสมนสฺสฏฺฐานิยนฺติ โสมนสฺสสฺส อารมฺมณวเสน การณภูตํฯ อุปวิจรตีติ ตตฺถ วิจารปวตฺตเนน อุปวิจรติ, วิตกฺโก ตํสมฺปยุตฺโต จาติ อิมินา นเยน อฏฺฐารส วิตกฺกวิจารสงฺขาตา มโนปวิจารา เวทิตพฺพาฯ ฉ โสมนสฺสูปวิจาราติ เอตฺถ ปน โสมนสฺเสน สทฺธิํ อุปวิจรนฺตีติ โสมนสฺสูปวิจาราฯ เสสปททฺวเยปิ เอเสว นโยฯ

[306] เคหสิตานีติ กามคุณนิสฺสิตานิฯ เนกฺขมฺมสิตานีติ วิปสฺสนานิสฺสิตานิฯ อิฏฺฐานนฺติ ปริเยสิตานํฯ กนฺตานนฺติ กามิตานํฯ มโนรมานนฺติ มโน เอเตสุ รมตีติ มโนรมานิ, เตสํ มโนรมานํฯ โลกามิสปฏิสํยุตฺตานนฺติ ตณฺหาปฏิสํยุตฺตานํฯ อตีตนฺติ ปฏิลทฺธํ ฯ ปจฺจุปฺปนฺนํ ตาว อารพฺภ โสมนสฺสํ อุปฺปชฺชตุ, อตีเต กถํ อุปฺปชฺชตีติฯ อตีเตปิ – ‘‘ยถาหํ เอตรหิ อิฏฺฐารมฺมณํ อนุภวามิ, เอวํ ปุพฺเพปิ อนุภวิ’’นฺติ อนุสฺสรนฺตสฺส พลวโสมนสฺสํ อุปฺปชฺชติฯ

อนิจฺจตนฺติ อนิจฺจาการํฯ วิปริณามวิราคนิโรธนฺติ ปกติวิชหเนน วิปริณามํ, วิคจฺฉเนน วิราคํ, นิรุชฺฌเนน นิโรธํฯ สมฺมปญฺญายาติ วิปสฺสนาปญฺญายฯ อิทํ วุจฺจติ เนกฺขมฺมสิตํ โสมนสฺสนฺติ อิทํ รญฺโญ วิย อตฺตโน สิริสมฺปตฺติํ โอโลเกนฺตสฺส วิปสฺสนํ ปฏฺฐเปตฺวา นิสินฺนสฺส สงฺขารานํ เภทํ ปสฺสโต สงฺขารคตมฺหิ ติกฺเข สูเร วิปสฺสนาญาเณ วหนฺเต อุปฺปนฺนโสมนสฺสํ ‘‘เนกฺขมฺมสิตํ โสมนสฺส’’นฺติ วุจฺจติฯ วุตฺตมฺปิ เจตํ –

‘‘สุญฺญาคารํ ปวิฏฺฐสฺส, สนฺตจิตฺตสฺส ภิกฺขุโน;

อมานุสี รตี โหติ, สมฺมา ธมฺมํ วิปสฺสโตฯ

ยโต ยโต สมฺมสติ, ขนฺธานํ อุทยพฺพยํ;

ลภตี ปีติปาโมชฺชํ, อมตนฺตํ วิชานต’’นฺติฯ (ธ. ป. 373-374);

อิมานีติ อิมานิ ฉสุ ทฺวาเรสุ อิฏฺฐารมฺมเณ อาปาถคเต อนิจฺจาทิวเสน วิปสฺสนํ ปฏฺฐเปตฺวา นิสินฺนสฺส อุปฺปนฺนานิ ฉ เนกฺขมฺมสิตานิ โสมนสฺสานิฯ

[307] อตีตนฺติ ปจฺจุปฺปนฺนํ ตาว ปตฺเถตฺวา อลภนฺตสฺส โทมนสฺสํ อุปฺปชฺชตุ, อตีเต กถํ อุปฺปชฺชตีติฯ อตีเตปิ ‘‘ยถาหํ เอตรหิ อิฏฺฐารมฺมณํ ปตฺเถตฺวา น ลภามิ, เอวํ ปุพฺเพปิ ปตฺเถตฺวา น ลภิ’’นฺติ อนุสฺสรนฺตสฺส พลวโทมนสฺสํ อุปฺปชฺชติฯ

อนุตฺตเรสุ วิโมกฺเขสูติ อนุตฺตรวิโมกฺโข นาม อรหตฺตํ, อรหตฺเต ปตฺถนํ ปฏฺฐเปนฺตสฺสาติ อตฺโถฯ อายตนนฺติ อรหตฺตายตนํฯ ปิหํ อุปฏฺฐาปยโตติ ปตฺถนํ ปฏฺฐเปนฺตสฺสฯ

ตํ ปเนตํ ปตฺถนํ ปฏฺฐเปนฺตสฺส อุปฺปชฺชติ, อิติ ปตฺถนามูลกตฺตา ‘‘ปิหํ อุปฏฺฐาปยโต’’ติ วุตฺตํฯ อิมานิ ฉ เนกฺขมฺมสิตานิ โทมนสฺสานีติ อิมานิ เอวํ ฉสุ ทฺวาเรสุ อิฏฺฐารมฺมเณ อาปาถคเต อรหตฺเต ปิหํ ปฏฺฐเปตฺวา ตทธิคมาย อนิจฺจาทิวเสน วิปสฺสนํ อุปฏฺฐเปตฺวา อุสฺสุกฺกาเปตุํ อสกฺโกนฺตสฺส – ‘‘อิมมฺปิ ปกฺขํ อิมมฺปิ มาสํ อิมมฺปิ สํวจฺฉรํ อรหตฺตํ ปาปุณิตุํ นาสกฺขิ’’นฺติ อนุโสจโต คามนฺตปพฺภารวาสิมหาสีวตฺเถรสฺส วิย อสฺสุธาราปวตฺตนวเสน อุปฺปนฺนโทมนสฺสานิ ฉ เนกฺขมฺมสิตโทมนสฺสานีติ เวทิตพฺพานิฯ วตฺถุ ปน สุมงฺคลวิลาสินิยา ทีฆนิกายฏฺฐกถาย สกฺกปญฺหวณฺณนายํ (ที. นิ. อฏฺฐ. 2.361) วิตฺถาริตํ, อิจฺฉนฺเตน ตโต คเหตพฺพํฯ

[308] อุปฺปชฺชติ อุเปกฺขาติ เอตฺถ อุเปกฺขา นาม อญฺญาณุเปขาฯ อโนธิชินสฺสาติ กิเลโสธิํ ชินิตฺวา ฐิตตฺตา ขีณาสโว โอธิชิโน นาม, ตสฺมา อขีณาสวสฺสาติ อตฺโถฯ อวิปากชินสฺสาติ เอตฺถปิ อายติํ วิปากํ ชินิตฺวา ฐิตตฺตา ขีณาสโวว วิปากชิโน นาม, ตสฺมา อขีณาสวสฺเสวาติ อตฺโถฯ อนาทีนวทสฺสาวิโนติอาทีนวโต อุปทฺทวโต อปสฺสนฺตสฺสฯ อิมา ฉ เคหสิตา อุเปกฺขาติ อิมา เอวํ ฉสุ ทฺวาเรสุ อิฏฺฐารมฺมเณ อาปาถคเต คุฬปิณฺฑเก นิลีนมกฺขิกา วิย รูปาทีนิ อนติวตฺตมานา ตตฺถ ลคฺคา ลคฺคิตา หุตฺวา อุปฺปนฺนา อุเปกฺขา ฉ เคหสิตา อุเปกฺขาติ เวทิตพฺพาฯ

รูปํ สา อติวตฺตตีติ รูปํ สา อนติกฺกมติ, ตตฺถ นิกนฺติวเสน น ติฏฺฐติฯ อิมา ฉ เนกฺขมฺมสิตา อุเปกฺขาติ อิมา เอวํ ฉสุ ทฺวาเรสุ อิฏฺฐาทิอารมฺมเณ อาปาถคเต อิฏฺเฐ อรชฺชนฺตสฺส, อนิฏฺเฐ อทุสฺสนฺตสฺส, อสมเปกฺขเน อสมฺมุยฺหนฺตสฺส, อุปฺปนฺนวิปสฺสนา-ญาณสมฺปยุตฺตา ฉ เนกฺขมฺมสิตา อุเปกฺขาติ เวทิตพฺพาฯ

[309] ตตฺร อิทํ นิสฺสาย อิทํ ปชหถาติ เตสุ ฉตฺติํสสตฺตปเทสุ อฏฺฐารส นิสฺสาย อฏฺฐารส ปชหถาติ อตฺโถฯ เตเนว – ‘‘ตตฺร, ภิกฺขเว, ยานิ ฉ เนกฺขมฺมสิตานี’’ติอาทิมาหฯ นิสฺสาย อาคมฺมาติ ปวตฺตนวเสน นิสฺสาย เจว อาคมฺม จฯ

เอวเมเตสํ สมติกฺกโม โหตีติ เอวํ เนกฺขมฺมสิตานํ ปวตฺตเนน เคหสิตานิ อติกฺกนฺตานิ นาม โหนฺติฯ

เอวํ สริกฺขเกเนว สริกฺขกํ ชหาเปตฺวา อิทานิ พลวตา ทุพฺพลํ ชหาเปนฺโต – ‘‘ตตฺร, ภิกฺขเว, ยานิ ฉ เนกฺขมฺมสิตานิ โสมนสฺสานี’’ติอาทิมาหฯ เอวํ เนกฺขมฺมสิตโสมนสฺเสหิ เนกฺขมฺมสิตโทมนสฺสานิ , เนกฺขมฺมสิตอุเปกฺขาหิ จ เนกฺขมฺมสิตโสมนสฺสานิ ชหาเปนฺเตน พลวตา ทุพฺพลปฺปหานํ กถิตํฯ

เอตฺถ ปน ฐตฺวา อุเปกฺขากถา เวทิตพฺพา – อฏฺฐสุ หิ สมาปตฺตีสุ ปฐมาทีนิ จ ตีณิ ฌานานิ, สุทฺธสงฺขาเร จ ปาทเก กตฺวา วิปสฺสนํ อารทฺธานํ จตุนฺนํ ภิกฺขูนํ ปุพฺพภาควิปสฺสนา โสมนสฺสสหคตา วา โหติ อุเปกฺขาสหคตา วา, วุฏฺฐานคามินี ปน โสมนสฺสสหคตาวฯ จตุตฺถชฺฌานาทีนิ ปาทกานิ กตฺวา วิปสฺสนํ อารทฺธานํ ปญฺจนฺนํ ปุพฺพภาควิปสฺสนา ปุริมสทิสาวฯ วุฏฺฐานคามินี ปน อุเปกฺขาสหคตา โหติฯ อิทํ สนฺธาย – ‘‘ยา ฉ เนกฺขมฺมสิตา อุเปกฺขา, ตา นิสฺสาย ตา อาคมฺม, ยานิ ฉ เนกฺขมฺมสิตานิ โสมนสฺสานิ, ตานิ ปชหถา’’ติ วุตฺตํฯ น เกวลญฺจ เอวํปฏิปนฺนสฺส ภิกฺขุโน อยํ วิปสฺสนาย เวทนาวิเสโสว โหติ, อริยมคฺเคปิ ปน ฌานงฺคโพชฺฌงฺคมคฺคงฺคานมฺปิ วิเสโส โหติฯ

โก ปเนตํ วิเสสํ นิยเมติ? เกจิ ตาว เถรา วิปสฺสนาปาทกชฺฌานํ นิยเมตีติ วทนฺติ, เกจิ วิปสฺสนาย อารมฺมณภูตา ขนฺธา นิยเมนฺตีติ วทนฺติ, เกจิ ปุคฺคลชฺฌาสโย นิยเมตีติ วทนฺติฯ เตสมฺปิ วาเท อยเมว ปุพฺพภาเค วุฏฺฐานคามินีวิปสฺสนา นิยเมตีติ เวทิตพฺพาฯ วินิจฺฉยกถา ปเนตฺถ วิสุทฺธิมคฺเค สงฺขารุเปกฺขานิทฺเทเส วุตฺตาวฯ

[310] นานตฺตาติ นานา พหู อเนกปฺปการาฯ นานตฺตสิตาติ นานารมฺมณนิสฺสิตาฯ เอกตฺตาติ เอกาฯ เอกตฺตสิตาติ เอการมฺมณนิสฺสิตาฯ กตมา ปนายํ อุเปกฺขาติ? เหฏฺฐา ตาว อญฺญาณุเปกฺขา วุตฺตา, อุปริ ฉฬงฺคุเปกฺขา วกฺขติ, อิธ สมถอุเปกฺขา, วิปสฺสนุเปกฺขาติ ทฺเว อุเปกฺขา คหิตาฯ

ตตฺถ ยสฺมา อญฺญาว รูเปสุ อุเปกฺขา, อญฺญาว สทฺทาทีสุ, น หิ ยา รูเป อุเปกฺขา, สา สทฺทาทีสุ โหติฯ

รูเป อุเปกฺขา จ รูปเมว อารมฺมณํ กโรติ , น สทฺทาทโยฯ รูเป อุเปกฺขาภาวญฺจ อญฺญา สมถอุเปกฺขา ปถวีกสิณํ อารมฺมณํ กตฺวา อุปฺปชฺชติ, อญฺญา อาโปกสิณาทีนิฯ ตสฺมา นานตฺตํ นานตฺตสิตํ วิภชนฺโต อตฺถิ, ภิกฺขเว, อุเปกฺขา รูเปสูติอาทิมาห ฯ ยสฺมา ปน ทฺเว วา ตีณิ วา อากาสานญฺจายตนานิ วา วิญฺญาณญฺจายตนาทีนิ วา นตฺถิ, ตสฺมา เอกตฺตํ เอกตฺตสิตํ วิภชนฺโต อตฺถิ, ภิกฺขเว, อุเปกฺขา อากาสานญฺจายตนนิสฺสิตาติอาทิมาหฯ

ตตฺถ อากาสานญฺจายตนอุเปกฺขา สมฺปยุตฺตวเสน อากาสานญฺจายตนนิสฺสิตา, อากาสานญฺจายตนขนฺเธ วิปสฺสนฺตสฺส วิปสฺสนุเปกฺขา อารมฺมณวเสน อากาสานญฺจายตนนิสฺสิตาฯ เสสาสุปิ เอเสว นโยฯ

ตํ ปชหถาติ เอตฺถ อรูปาวจรสมาปตฺติอุเปกฺขาย รูปาวจรสมาปตฺติอุเปกฺขํ ปชหาเปติ, อรูปาวจรวิปสฺสนุเปกฺขาย รูปาวจรวิปสฺสนุเปกฺขํฯ

อตมฺมยตนฺติ เอตฺถ ตมฺมยตา นาม ตณฺหา, ตสฺสา ปริยาทานโต วุฏฺฐานคามินีวิปสฺสนา อตมฺมยตาติ วุจฺจติฯ ตํ ปชหถาติ อิธ วุฏฺฐานคามินีวิปสฺสนาย อรูปาวจรสมาปตฺติอุเปกฺขญฺจ วิปสฺสนุเปกฺขญฺจ ปชหาเปติฯ

[311] ยทริโยติ เย สติปฏฺฐาเน อริโย สมฺมาสมฺพุทฺโธ เสวติฯ ตตฺถ ตีสุ ฐาเนสุ สติํ ปฏฺฐเปนฺโต สติปฏฺฐาเน เสวตีติ เวทิตพฺโพฯ น สุสฺสูสนฺตีติ สทฺทหิตฺวา โสตุํ น อิจฺฉนฺติฯ น อญฺญาติ ชานนตฺถาย จิตฺตํ น อุปฏฺฐเปนฺติฯ โวกฺกมฺมาติ อติกฺกมิตฺวาฯ สตฺถุ สาสนาติ สตฺถุ โอวาทํ คเหตพฺพํ ปูเรตพฺพํ น มญฺญนฺตีติ อตฺโถฯ น จ อตฺตมโนติ น สกมโนฯ เอตฺถ จ เคหสิตโทมนสฺสวเสน อปฺปตีโต โหตีติ น เอวมตฺโถ ทฏฺฐพฺโพ, อปฺปฏิปนฺนเกสุ ปน อตฺตมนตาการณสฺส อภาเวเนตํ วุตฺตํฯ อนวสฺสุโตติ ปฏิฆอวสฺสเวน อนวสฺสุโตฯ

สโต สมฺปชาโนติ สติยา จ ญาเณน จ สมนฺนาคโต ฯ อุเปกฺขโกติ ฉฬงฺคุเปกฺขาย อุเปกฺขโกฯ อตฺตมโนติ อิธาปิ เคหสิตโสมนสฺสวเสน อุปฺปิลาวิโตติ น เอวมตฺโถ ทฏฺฐพฺโพ, ปฏิปนฺนเกสุ ปน อนตฺตมนตาการณสฺส อภาเวเนตํ วุตฺตํฯ อนวสฺสุโตติ ราคาวสฺสเวน อนวสฺสุโตฯ

[312] สาริโตติ ทมิโตฯ เอกเมว ทิสํ ธาวตีติ อนิวตฺติตฺวา ธาวนฺโต เอกํเยว ทิสํ ธาวติ, นิวตฺติตฺวา ปน อปรํ ธาวิตุํ สกฺโกติฯ อฏฺฐ ทิสา วิธาวตีติ เอกปลฺลงฺเกน นิสินฺโน กาเยน อนิวตฺติตฺวาว วิโมกฺขวเสน เอกปฺปหาเรเนว อฏฺฐ ทิสา วิธาวติ, ปุรตฺถาภิมุโข วา ทกฺขิณาทีสุ อญฺญตรทิสาภิมุโข วา นิสีทิตฺวา อฏฺฐ สมาปตฺติโย สมาปชฺชติเยวาติ อตฺโถฯ เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานเมวาติฯ

ปปญฺจสูทนิยา มชฺฌิมนิกายฏฺฐกถาย

สฬายตนวิภงฺคสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

8. อุทฺเทสวิภงฺคสุตฺตวณฺณนา

[313] เอวํ เม สุตนฺติ อุทฺเทสวิภงฺคสุตฺตํฯ ตตฺถ อุทฺเทสวิภงฺคนฺติ อุทฺเทสญฺจ วิภงฺคญฺจ, มาติกญฺจ วิภชนญฺจาติ อตฺโถฯ อุปปริกฺเขยฺยาติ ตุเลยฺย ตีเรยฺย ปริคฺคณฺเหยฺย ปริจฺฉินฺเทยฺยฯ พหิทฺธาติ พหิทฺธาอารมฺมเณสุฯ อวิกฺขิตฺตํ อวิสฏนฺติ นิกนฺติวเสน อารมฺมเณ ติฏฺฐมานํ วิกฺขิตฺตํ วิสฏํ นาม โหติ, ตํ ปฏิเสเธนฺโต เอวมาหฯ อชฺฌตฺตํ อสณฺฐิตนฺติ โคจรชฺฌตฺเต นิกนฺติวเสน อสณฺฐิตํฯ อนุปาทาย น ปริตสฺเสยฺยาติ อนุปาทิยิตฺวา อคฺคเหตฺวา ตํ วิญฺญาณํ น ปริตสฺเสยฺยฯ ยถา วิญฺญาณํ พหิทฺธา อวิกฺขิตฺตํ อวิสฏํ, อชฺฌตฺตํ อสณฺฐิตํ อนุปาทาย น ปริตสฺเสยฺย, เอวํ ภิกฺขุ อุปปริกฺเขยฺยาติ วุตฺตํ โหติฯ ชาติชรามรณทุกฺขสมุทยสมฺภโวติ ชาติชรามรณสฺส เจว อวเสสสฺส จ ทุกฺขสฺส นิพฺพตฺติ น โหตีติ อตฺโถฯ