อุคฺคณฺหาหิ ตฺวนฺติอาทีสุ ตุณฺหีภูโต นิสีทิตฺวา สุณนฺโต อุคฺคณฺหาติ นาม, วาจาย สชฺฌายํ กโรนฺโต ปริยาปุณาติ นาม, อญฺเญสํ วาเจนฺโต ธาเรติ นามฯ เสสเมตฺถ อุตฺตานเมวาติฯ

ปปญฺจสูทนิยา มชฺฌิมนิกายฏฺฐกถาย

โลมสกงฺคิยภทฺเทกรตฺตสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

5. จูฬกมฺมวิภงฺคสุตฺตวณฺณนา

[289] เอวํ เม สุตนฺติ จูฬกมฺมวิภงฺคสุตฺตํฯ ตตฺถ สุโภติ โส กิร ทสฺสนีโย อโหสิ ปาสาทิโก, เตนสฺส องฺคสุภตาย สุโภตฺเวว นามํ อกํสุฯ มาณโวติ ปน ตํ ตรุณกาเล โวหริํสุ, โส มหลฺลกกาเลปิ เตเนว โวหาเรน โวหริยติฯ โตเทยฺยปุตฺโตติ โตเทยฺยสฺส นาม ปเสนทิรญฺโญ ปุโรหิตพฺราหฺมณสฺส ปุตฺโตฯ โส กิร สาวตฺถิยา อวิทูเร ตุทิคาโม นาม อตฺถิ, ตสฺส อธิปติตฺตา โตเทยฺโยติ สงฺขํ คโตฯ มหาธโน ปน โหติ สตฺตาสีติโกฏิวิภโว ปรมมจฺฉรี, ‘‘ททโต โภคานํ อปริกฺขโย นาม นตฺถี’’ติ จินฺเตตฺวา กสฺสจิ กิญฺจิ น เทติฯ วุตฺตมฺปิ เจตํ –

‘‘อญฺชนานํ ขยํ ทิสฺวา, วมฺมิกานญฺจ สญฺจยํ;

มธูนญฺจ สมาหารํ, ปณฺฑิโต ฆรมาวเส’’ติฯ

เอวํ อทานเมว สิกฺขาเปสิฯ ธุรวิหาเร วสโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส ยาคุอุฬุงฺคมตฺตํ วา ภตฺตกฏจฺฉุมตฺตํ วา อทตฺวา ธนโลเภน กาลํ กตฺวา ตสฺมิํเยว ฆเร สุนโข หุตฺวา นิพฺพตฺโตฯ สุโภ ตํ สุนขํ อติวิย ปิยายติ , อตฺตโน ภุญฺชนกภตฺตํเยว โภเชติ, อุกฺขิปิตฺวา วรสยเน สยาเปติฯ

อถ ภควา เอกทิวสํ ปจฺจูสสมเย โลกํ โวโลเกนฺโต ตํ สุนขํ ทิสฺวา – ‘‘โตเทยฺยพฺราหฺมโณ ธนโลเภน อตฺตโนว ฆเร สุนโข หุตฺวา นิพฺพตฺโต, อชฺช มยิ สุภสฺส ฆรํ คเต มํ ทิสฺวา สุนโข ภุกฺการํ กริสฺสติ, อถสฺสาหํ เอกํ วจนํ วกฺขามิ, โส ‘ชานาติ มํ สมโณ โคตโม’ติ คนฺตฺวา อุทฺธนฏฺฐาเน นิปชฺชิสฺสติฯ ตโตนิทานํ สุภสฺส มยา สทฺธิํ เอโก กถาสลฺลาโป ภวิสฺสติ, โส ธมฺมํ สุตฺวา สรเณสุ ปติฏฺฐหิสฺสติ, สุนโข ปน กาลํ กตฺวา นิรเย นิพฺพตฺติสฺสตี’’ติ อิมํ มาณวสฺส สรเณสุ ปติฏฺฐานภาวํ ญตฺวา ภควา ตํ ทิวสํ สรีรปฏิชคฺคนํ กตฺวา เอกโกว คามํ ปวิสิตฺวา นิกฺขนฺเต มาณเว ตํ ฆรํ ปิณฺฑาย ปาวิสิฯ

สุนโข ภควนฺตํ ทิสฺวา ภุกฺการํ กโรนฺโต ภควโต สมีปํ คโตฯ ตโต นํ ภควา เอตทโวจ – ‘‘โตเทยฺย ตฺวํ ปุพฺเพปิ มํ โภ โภติ ปริภวิตฺวา สุนโข ชาโต, อิทานิปิ ภุกฺการํ กตฺวา อวีจิํ คมิสฺสสี’’ติฯ สุนโข ตํ สุตฺวา – ‘‘ชานาติ มํ สมโณ โคตโม’’ติ วิปฺปฏิสารี หุตฺวา คีวํ โอนาเมตฺวา อุทฺธนนฺตเร ฉาริกายํ นิปนฺโนฯ มนุสฺสา อุกฺขิปิตฺวา สยเน สยาเปตุํ นาสกฺขิํสุฯ สุโภ อาคนฺตฺวา – ‘‘เกนายํ สุนโข สยนา โอโรปิโต’’ติ อาหฯ มนุสฺสา น เกนจีติ วตฺวา ตํ ปวตฺติํ อาโรเจสุํฯ มาณโว สุตฺวา – ‘‘มม ปิตา พฺรหฺมโลเก นิพฺพตฺโต, โตเทยฺโย นาม สุนโข นตฺถิฯ สมโณ ปน โคตโม ปิตรํ สุนขํ กโรติ, ยํกิญฺจิ เอส มุขารุฬฺหํ ภาสตี’’ติ กุชฺฌิตฺวา ภควนฺตํ มุสาวาเทน นิคฺคเหตุกาโม วิหารํ คนฺตฺวา ตํ ปวตฺติํ ปุจฺฉิฯ

ภควาปิ ตสฺส ตเถว วตฺวา อวิสํวาทนตฺถํ อาห – ‘‘อตฺถิ ปน เต มาณว ปิตรา อนกฺขาตํ ธน’’นฺติ ฯ อตฺถิ, โภ โคตม, สตสหสฺสคฺฆนิกา สุวณฺณมาลา สตสหสฺสคฺฆนิกา สุวณฺณปาทุกา สตสหสฺสคฺฆนิกา สุวณฺณปาติ สตสหสฺสญฺจ กหาปณนฺติฯ คจฺฉ ตํ สุนขํ อปฺโปทกปายาสํ โภชาเปตฺวา สยเน อาโรเปตฺวา อีสกํ นิทฺทํ โอกฺกนฺตกาเล ปุจฺฉ, สพฺพํ เต อาจิกฺขิสฺสติฯ อถ นํ ชาเนยฺยาสิ ‘‘ปิตา เม เอโส’’ติฯ มาณโว – ‘‘สเจ สจฺจํ ภวิสฺสติ, ธนํ ลจฺฉามิ, โน เจ, สมณํ โคตมํ มุสาวาเทน นิคฺคณฺหิสฺสามี’’ติ ทฺวีหิปิ การเณหิ ตุฏฺโฐ คนฺตฺวา ตถา อกาสิฯ สุนโข – ‘‘ญาโตมฺหิ อิมินา’’ติ โรทิตฺวา หุํ หุนฺติ กโรนฺโต ธนนิธานฏฺฐานํ คนฺตฺวา ปาเทน ปถวิํ ขณิตฺวา สญฺญํ อทาสิ, มาณโว ธนํ คเหตฺวา – ‘‘ภวปฏิจฺฉนฺนํ นาม เอวํ สุขุมํ ปฏิสนฺธิอนฺตรํ ปากฏํ สมณสฺส โคตมสฺส, อทฺธา เอส สพฺพญฺญู’’ติ ภควติ ปสนฺนจิตฺโต จุทฺทส ปญฺเห อภิสงฺขริฯ

องฺควิชฺชาปาฐโก กิเรส, เตนสฺส เอตทโหสิ – ‘‘อิทํ ธมฺมปณฺณาการํ คเหตฺวา สมณํ โคตมํ ปญฺเห ปุจฺฉิสฺสามี’’ติ ทุติยคมเนน เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ, เตน ปุฏฺฐปญฺเห ปน ภควา เอกปฺปหาเรเนว วิสฺสชฺเชนฺโต กมฺมสฺสกาติอาทิมาหฯ

ตตฺถ กมฺมํ เอเตสํ สกํ อตฺตโน ภณฺฑกนฺติ กมฺมสฺสกาฯ กมฺมสฺส ทายาทาติ กมฺมทายาทา, กมฺมํ เอเตสํ ทายชฺชํ ภณฺฑกนฺติ อตฺโถฯ กมฺมํ เอเตสํ โยนิ การณนฺติ กมฺมโยนีฯ กมฺมํ เอเตสํ พนฺธูติ กมฺมพนฺธู, กมฺมญาตกาติ อตฺโถฯ กมฺมํ เอเตสํ ปฏิสรณํ ปติฏฺฐาติ กมฺมปฏิสรณาฯ ยทิทํ หีนปฺปณีตตายาติ ยํ อิทํ ‘‘ตฺวํ หีโน ภว, ตฺวํ ปณีโต, ตฺวํ อปฺปายุโก, ตฺวํ ทีฆายุโก…เป.… ตฺวํ ทุปฺปญฺโญ ภว, ตฺวํ ปญฺญวา’’ติ เอวํ หีนปฺปณีตตาย วิภชนํ, ตํ น อญฺโญ โกจิ กโรติ, กมฺมเมว เอวํ สตฺเต วิภชตีติ อตฺโถฯ น มาณโว กถิตสฺส อตฺถํ สญฺชานาสิ, ฆนทุสฺสปฏฺเฏนสฺส มุขํ พนฺธิตฺวา มธุรํ ปุรโต ฐปิตํ วิย อโหสิฯ มานนิสฺสิโต กิเรส ปณฺฑิตมานี, อตฺตนา สมํ น ปสฺสติฯ อถสฺส ‘‘กิํ สมโณ โคตโม กเถติ, ยมหํ ชานามิ, ตเทว กเถตีติ อยํ มาโน มา อโหสี’’ติ มานภญฺชนตฺถํ ภควา ‘‘อาทิโตว ทุปฺปฏิวิชฺฌํ กตฺวา กเถสฺสามิ, ตโต ‘นาหํ โภ โคตม ชานามิ, วิตฺถาเรน เม ปากฏํ กตฺวา กเถถา’ติ มํ ยาจิสฺสติ, อถสฺสาหํ ยาจิตกาเล กเถสฺสามิ, เอวญฺจสฺส สาตฺถกํ ภวิสฺสตี’’ติ ทุปฺปฏิวิชฺฌํ กตฺวา กเถสิฯ

อิทานิ โส อตฺตโน อปฺปฏิวิทฺธภาวํ ปกาเสนฺโต น โข อหนฺติอาทิมาหฯ

[290] สมตฺเตนาติ ปริปุณฺเณนฯ สมาทินฺเนนาติ คหิเตน ปรามฏฺเฐนฯ อปฺปายุกสํวตฺตนิกา เอสา, มาณว, ปฏิปทา ยทิทํ ปาณาติปาตีติ ยํ อิทํ ปาณาติปาตกมฺมํ, เอสา อปฺปายุกสํวตฺตนิกา ปฏิปทาติฯ

กถํ ปเนสา อปฺปายุกตํ กโรติ? จตฺตาริ หิ กมฺมานิ อุปปีฬกํ อุปจฺเฉทกํ ชนกํ อุปตฺถมฺภกนฺติฯ

พลวกมฺเมน หิ นิพฺพตฺตํ ปวตฺเต อุปปีฬกํ อาคนฺตฺวา อตฺถโต เอวํ วทติ นาม – ‘‘สจาหํ ปฐมตรํ ชาเนยฺยํ, น เต อิธ นิพฺพตฺติตุํ ทเทยฺยํ, จตูสุเยว ตํ อปาเยสุ นิพฺพตฺตาเปยฺยํฯ โหตุ, ตฺวํ ยตฺถ กตฺถจิ นิพฺพตฺต, อหํ อุปปีฬกกมฺมํ นาม ตํ ปีเฬตฺวา นิโรชํ นิยูสํ กสฏํ กริสฺสามี’’ติฯ ตโต ปฏฺฐาย ตํ ตาทิสํ กโรติฯ กิํ กโรติ? ปริสฺสยํ อุปเนติ, โภเค วินาเสติฯ

ตตฺถ ทารกสฺส มาตุกุจฺฉิยํ นิพฺพตฺตกาลโต ปฏฺฐาย มาตุ อสฺสาโท วา สุขํ วา น โหติ, มาตาปิตูนํ ปีฬาว อุปฺปชฺชติฯ เอวํ ปริสฺสยํ อุปเนติฯ ทารกสฺส ปน มาตุกุจฺฉิมฺหิ นิพฺพตฺตกาลโต ปฏฺฐาย เคเห โภคา อุทกํ ปตฺวา โลณํ วิย ราชาทีนํ วเสน นสฺสนฺติ, กุมฺภโทหนเธนุโย ขีรํ น เทนฺติ, สูรตา โคณา จณฺฑา โหนฺติ, กาณา โหนฺติ, ขุชฺชา โหนฺติ, โคมณฺฑเล โรโค ปตติ, ทาสาทโย วจนํ น กโรนฺติ, วาปิตํ สสฺสํ น ชายติ, เคหคตํ เคเห, อรญฺญคตํ อรญฺเญ นสฺสติ, อนุปุพฺเพน ฆาสจฺฉาทนมตฺตํ ทุลฺลภํ โหติ, คพฺภปริหาโร น โหติ, วิชาตกาเล มาตุถญฺญํ ฉิชฺชติ, ทารโก ปริหารํ อลภนฺโต ปีฬิโต นิโรโช นิยูโส กสโฏ โหติ, อิทํ อุปปีฬกกมฺมํ นามฯ

ทีฆายุกกมฺเมน ปน นิพฺพตฺตสฺส อุปจฺเฉทกกมฺมํ อาคนฺตฺวา อายุํ ฉินฺทติฯ ยถา หิ ปุริโส อฏฺฐุสภคมนํ กตฺวา สรํ ขิเปยฺย ตมญฺโญ ธนุโต วิมุตฺตมตฺตํ มุคฺคเรน ปหริตฺวา ตตฺเถว ปาเตยฺย, เอวํ ทีฆายุกกมฺเมน นิพฺพตฺตสฺส อุปจฺเฉทกกมฺมํ อายุํ ฉินฺทติฯ กิํ กโรติ? โจรานํ อฏวิํ ปเวเสติ, วาฬมจฺโฉทกํ โอตาเรติ, อญฺญตรํ วา ปน สปริสฺสยฏฺฐานํ อุปเนติ, อิทํ อุปจฺเฉทกกมฺมํ นาม, ‘‘อุปฆาตก’’นฺติปิ เอตสฺเสว นามํฯ

ปฏิสนฺธินิพฺพตฺตกํ ปน กมฺมํ ชนกกมฺมํ นามฯ อปฺปโภคกุลาทีสุ นิพฺพตฺตสฺส โภคสมฺปทาทิกรเณน อุปตฺถมฺภกกมฺมํ อุปตฺถมฺภกกมฺมํ นามฯ

อิเมสุ จตูสุ ปุริมานิ ทฺเว อกุสลาเนว, ชนกํ กุสลมฺปิ อกุสลมฺปิ, อุปตฺถมฺภกํ กุสลเมวฯ ตตฺถ ปาณาติปาตกมฺมํ อุปจฺเฉทกกมฺเมน อปฺปายุกสํวตฺตนิกํ โหติฯ

ปาณาติปาตินา วา กตํ กุสลกมฺมํ อุฬารํ น โหติ, ทีฆายุกปฏิสนฺธิํ ชเนตุํ น สกฺโกติฯ เอวํ ปาณาติปาโต อปฺปายุกสํวตฺตนิโก โหติฯ ปฏิสนฺธิเมว วา นิยาเมตฺวา อปฺปายุกํ กโรติ, สนฺนิฏฺฐานเจตนาย วา นิรเย นิพฺพตฺตติ, ปุพฺพาปรเจตนาหิ วุตฺตนเยน อปฺปายุโก โหติฯ

ทีฆายุกสํวตฺตนิกา เอสา มาณว ปฏิปทาติ เอตฺถ ปริตฺตกมฺเมนปิ นิพฺพตฺตํ ปวตฺเต เอตํ ปาณาติปาตา วิรติกมฺมํ อาคนฺตฺวา อตฺถโต เอวํ วทติ นาม – ‘‘สจาหํ ปฐมตรํ ชาเนยฺยํ, น เต อิธ นิพฺพตฺติตุํ ทเทยฺยํ, เทวโลเกเยว ตํ นิพฺพตฺตาเปยฺยํฯ โหตุ, ตฺวํ ยตฺถ กตฺถจิ นิพฺพตฺติ, อหํ อุปตฺถมฺภกกมฺมํ นาม ถมฺภํ เต กริสฺสามี’’ติ อุปตฺถมฺภํ กโรติฯ กิํ กโรติ? ปริสฺสยํ นาเสติ, โภเค อุปฺปาเทติฯ

ตตฺถ ทารกสฺส มาตุกุจฺฉิยํ นิพฺพตฺตกาลโต ปฏฺฐาย มาตาปิตูนํ สุขเมว สาตเมว โหติฯ เยปิ ปกติยา มนุสฺสามนุสฺสปริสฺสยา โหนฺติ, เต สพฺเพ อปคจฺฉนฺติฯ เอวํ ปริสฺสยํ นาเสติฯ ทารกสฺส ปน มาตุกุจฺฉิมฺหิ นิพฺพตฺตกาลโต ปฏฺฐาย เคเห โภคานํ ปมาณํ น โหติ, นิธิกุมฺภิโย ปุรโตปิ ปจฺฉโตปิ เคหํ ปวฏฺฏมานา ปวิสนฺติฯ มาตาปิตโร ปเรหิ ฐปิตธนสฺสาปิ สมฺมุขีภาวํ คจฺฉนฺติฯ เธนุโย พหุขีรา โหนฺติ, โคณา สุขสีลา โหนฺติ, วปฺปฏฺฐาเน สสฺสานิ สมฺปชฺชนฺติฯ วฑฺฒิยา วา สมฺปยุตฺตํ, ตาวกาลิกํ วา ทินฺนํ ธนํ อโจทิตา สยเมว อาหริตฺวา เทนฺติ, ทาสาทโย สุวจา โหนฺติ, กมฺมนฺตา น ปริหายนฺติฯ ทารโก คพฺภโต ปฏฺฐาย ปริหารํ ลภติ, โกมาริกเวชฺชา สนฺนิหิตาว โหนฺติฯ คหปติกุเล ชาโต เสฏฺฐิฏฺฐานํ, อมจฺจกุลาทีสุ ชาโต เสนาปติฏฺฐานาทีนิ ลภติฯ เอวํ โภเค อุปฺปาเทติฯ โส อปริสฺสโย สโภโค จิรํ ชีวตีติฯ เอวํ อปาณาติปาตกมฺมํ ทีฆายุกสํวตฺตนิกํ โหติฯ

อปาณาติปาตินา วา กตํ อญฺญมฺปิ กุสลํ อุฬารํ โหติ, ทีฆายุกปฏิสนฺธิํ ชเนตุํ สกฺโกติ, เอวมฺปิ ทีฆายุกสํวตฺตนิกํ โหติฯ ปฏิสนฺธิเมว วา นิยาเมตฺวา ทีฆายุกํ กโรติฯ สนฺนิฏฺฐานเจตนาย วา เทวโลเก นิพฺพตฺตติ, ปุพฺพาปรเจตนาหิ วุตฺตนเยน ทีฆายุโก โหติฯ อิมินา นเยน สพฺพปญฺหวิสฺสชฺชเนสุ อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ

วิเหฐนกมฺมาทีนิปิ หิ ปวตฺเต อาคนฺตฺวา อตฺถโต ตเถว วทมานานิ วิย อุปปีฬเนน นิพฺโภคตํ อาปาเทตฺวา ปฏิชคฺคนํ อลภนฺตสฺส โรคุปฺปาทนาทีหิ วา, วิเหฐกาทีหิ กตสฺส กุสลสฺส อนุฬารตาย วา, อาทิโตว ปฏิสนฺธินิยามเนน วา, วุตฺตนเยเนว ปุพฺพาปรเจตนาวเสน วา พหฺวาพาธตาทีนิ กโรนฺติ, อปาณาติปาโต วิย จ อวิเหฐนาทีนิปิ อปฺปาพาธตาทีนีติฯ

[293] เอตฺถ ปน อิสฺสามนโกติ อิสฺสาสมฺปยุตฺตจิตฺโตฯ อุปทุสฺสตีติ อิสฺสาวเสเนว อุปกฺโกสนฺโต ทุสฺสติฯ อิสฺสํ พนฺธตีติ ยวกลาปํ พนฺธนฺโต วิย ยถา น นสฺสติ เอวํ พนฺธิตฺวา วิย ฐเปติฯ อปฺเปสกฺโขติ อปฺปปริวาโร, รตฺติํ ขิตฺโต วิย สโร น ปญฺญายติ, อุจฺฉิฏฺฐหตฺโถ นิสีทิตฺวา อุทกทายกมฺปิ น ลภติฯ

[294] น ทาตา โหตีติ มจฺฉริยวเสน น ทาตา โหติฯ เตน กมฺเมนาติ เตน มจฺฉริยกมฺเมนฯ

[295] อภิวาเทตพฺพนฺติ อภิวาทนารหํ พุทฺธํ วา ปจฺเจกพุทฺธํ วา อริยสาวกํ วาฯ ปจฺจุฏฺฐาตพฺพาทีสุปิ เอเสว นโยฯ อิมสฺมิํ ปน ปญฺหวิสฺสชฺชเน อุปปีฬกอุปตฺถมฺภกกมฺมานิ น คเหตพฺพานิฯ น หิ ปวตฺเต นีจกุลินํ วา อุจฺจากุลินํ วา สกฺกา กาตุํ, ปฏิสนฺธิเมว ปน นิยาเมตฺวา นีจกุลิยํ กมฺมํ นีจกุเล นิพฺพตฺเตติ, อุจฺจากุลิยํ กมฺมํ อุจฺจากุเลฯ

[296] น ปริปุจฺฉิตา โหตีติ เอตฺถ ปน อปริปุจฺฉเนน นิรเย น นิพฺพตฺตติฯ อปริปุจฺฉโก ปน ‘‘อิทํ กาตพฺพํ, อิทํ น กาตพฺพ’’นฺติ น ชานาติ, อชานนฺโต กาตพฺพํ น กโรติ, อกาตพฺพํ กโรติฯ เตน นิรเย นิพฺพตฺตติ, อิตโร สคฺเคฯ อิติ โข, มาณว…เป.… ยทิทํ หีนปฺปณีตตายาติ สตฺถา เทสนํ ยถานุสนฺธิํ ปาเปสิฯ เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานเมวาติฯ

ปปญฺจสูทนิยา มชฺฌิมนิกายฏฺฐกถาย

จูฬกมฺมวิภงฺคสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

สุภสุตฺตนฺติปิ วุจฺจติฯ

6. มหากมฺมวิภงฺคสุตฺตวณฺณนา

[298] เอวํ เม สุตนฺติ มหากมฺมวิภงฺคสุตฺตํฯ ตตฺถ โมฆนฺติ ตุจฺฉํ อผลํฯ สจฺจนฺติ ตถํ ภูตํฯ อิทญฺจ เอเตน น สมฺมุขา สุตํ, อุปาลิสุตฺเต (ม. นิ. 2.56) ปน – ‘‘มโนกมฺมํ มหาสาวชฺชตรํ ปญฺญเปมิ ปาปสฺส กมฺมสฺส กิริยาย ปาปสฺส กมฺมสฺส ปวตฺติยา, โน ตถา กายกมฺมํ โน ตถา วจีกมฺม’’นฺติ ภควตา วุตฺตํ อตฺถิ, สา กถา ติตฺถิยานํ อนฺตเร ปากฏา ชาตา, ตํ คเหตฺวา เอส วทติฯ อตฺถิ จ สา สมาปตฺตีติ อิทํ – ‘‘กถํ นุ โข, โภ, อภิสญฺญานิโรโธ โหตี’’ติ โปฏฺฐปาทสุตฺเต (ที. นิ. 1.406 อาทโย) อุปฺปนฺนํ อภิสญฺญานิโรธกถํ สนฺธาย วทติฯ น กิญฺจิ เวทิยตีติ เอกเวทนมฺปิ น เวทิยติฯ อตฺถิ จ โขติ เถโร นิโรธสมาปตฺติํ สนฺธาย อนุชานาติฯ ปริรกฺขิตพฺพนฺติ ครหโต โมจเนน รกฺขิตพฺพํฯ สญฺเจตนา อสฺส อตฺถีติ สญฺเจตนิกํ, สาภิสนฺธิกํ สญฺเจตนิกกมฺมํ กตฺวาติ อตฺโถฯ ทุกฺขํ โสติ เถโร ‘‘อกุสลเมว สนฺธาย ปริพฺพาชโก ปุจฺฉตี’’ติ สญฺญาย เอวํ วทติฯ

ทสฺสนมฺปิ โข อหนฺติ ภควา จตุรงฺเคปิ อนฺธกาเร สมนฺตา โยชนฏฺฐาเน ติลมตฺตมฺปิ สงฺขารํ มํสจกฺขุนาว ปสฺสติ, อยญฺจ ปริพฺพาชโก น ทูเร คาวุตมตฺตพฺภนฺตเร วสติ, กสฺมา ภควา เอวมาหาติ? สมาคมทสฺสนํ สนฺธาเยวมาหฯ

[299] อุทายีติ ลาลุทายีฯ ตํ ทุกฺขสฺมินฺติ สพฺพํ ตํ ทุกฺขเมวฯ อิติ อิมํ วฏฺฏทุกฺขํ กิเลสทุกฺขํ สงฺขารทุกฺขํ สนฺธาย ‘‘สเจ ภาสิตํ ภเวยฺย ภควา’’ติ ปุจฺฉติฯ

[300] อุมฺมงฺคนฺติ ปญฺหาอุมฺมงฺคํฯ อุมฺมุชฺชมาโนติ สีสํ นีหรมาโนฯ อโยนิโส อุมฺมุชฺชิสฺสตีติ อนุปาเยน สีสํ นีหริสฺสติฯ อิทญฺจ ปน ภควา ชานนฺโต เนว ทิพฺพจกฺขุนา น เจโตปริยญาเณน น สพฺพญฺญุตญาเณน ชานิ, อธิปฺปาเยเนว ปน อญฺญาสิฯ กเถนฺตสฺส หิ อธิปฺปาโย นาม สุวิชาโน โหติ, กเถตุกาโม คีวํ ปคฺคณฺหาติ, หนุกํ จาเลติ, มุขมสฺส ผนฺทติ, สนฺนิสีทิตุํ น สกฺโกติฯ