4. วิภงฺควคฺโค

1. ภทฺเทกรตฺตสุตฺตวณฺณนา

[272] เอวํ เม สุตนฺติ ภทฺเทกรตฺตสุตฺตํฯ ตตฺถ ภทฺเทกรตฺตสฺสาติ วิปสฺสนานุโยคสมนฺนาคตตฺตา ภทฺทกสฺส เอกรตฺตสฺสฯ อุทฺเทสนฺติ มาติกํฯ วิภงฺคนฺติ วิตฺถารภาชนียํฯ

อตีตนฺติ อตีเต ปญฺจกฺขนฺเธฯ นานฺวาคเมยฺยาติ ตณฺหาทิฏฺฐีหิ นานุคจฺเฉยฺยฯ นปฺปฏิกงฺเขติ ตณฺหาทิฏฺฐีหิ น ปตฺเถยฺยฯ ยทตีตนฺติ อิทเมตฺถ การณวจนํฯ ยสฺมา ยํ อตีตํ, ตํ ปหีนํ นิรุทฺธํ อตฺถงฺคตํ, ตสฺมา ตํ ปุน นานุคจฺเฉยฺยฯ ยสฺมา จ ยํ อนาคตํ, ตํ อปฺปตฺตํ อชาตํ อนิพฺพตฺตํ, ตสฺมา ตมฺปิ น ปตฺเถยฺยฯ

ตตฺถ ตตฺถาติ ปจฺจุปฺปนฺนมฺปิ ธมฺมํ ยตฺถ ยตฺเถว อุปฺปนฺโน, ตตฺถ ตตฺเถว จ นํ อนิจฺจานุปสฺสนาทีหิ สตฺตหิ อนุปสฺสนาหิ โย วิปสฺสติ อรญฺญาทีสุ วา ตตฺถ ตตฺเถว วิปสฺสติฯ อสํหีรํ อสํกุปฺปนฺติ อิทํ วิปสฺสนาปฏิวิปสฺสนาทสฺสนตฺถํ วุตฺตํฯ วิปสฺสนา หิ ราคาทีหิ น สํหีรติ น สํกุปฺปตีติ อสํหีรํ อสํกุปฺปํ, ตํ อนุพฺรูหเย วฑฺเฒยฺย, ปฏิวิปสฺเสยฺยาติ วุตฺตํ โหติฯ อถ วา นิพฺพานํ ราคาทีหิ น สํหีรติ น สํกุปฺปตีติ อสํหีรํ อสํกุปฺปํฯ ตํ วิทฺวา ปณฺฑิโต ภิกฺขุ อนุพฺรูหเย, ปุนปฺปุนํ ตทารมฺมณํ ตํ ตํ ผลสมาปตฺติํ อปฺเปนฺโต วฑฺเฒยฺยาติ อตฺโถฯ

ตสฺส ปน อนุพฺรูหนฺตสฺส อตฺถาย – อชฺเชว กิจฺจมาตปฺปนฺติ กิเลสานํ อาตาปนปริตาปเนน อาตปฺปนฺติ ลทฺธนามํ วีริยํ อชฺเชว กาตพฺพํฯ โก ชญฺญา มรณํ สุเวติ สฺเว ชีวิตํ วา มรณํ วา โก ชานาติฯ อชฺเชว ทานํ วา ทสฺสามิ, สีลํ วา รกฺขิสฺสามิ, อญฺญตรํ วา ปน กุสลํ กริสฺสามีติ หิ ‘‘อชฺช ตาว ปปญฺโจ อตฺถิ, สฺเว วา ปุนทิวเส วา กริสฺสามี’’ติ จิตฺตํ อนุปฺปาเทตฺวา อชฺเชว กริสฺสามีติ เอวํ วีริยํ กาตพฺพนฺติ ทสฺเสติฯ

มหาเสเนนาติ อคฺคิวิสสตฺถาทีนิ อเนกานิ มรณการณานิ ตสฺส เสนา, ตาย มหติยา เสนาย วเสน มหาเสเนน เอวรูเปน มจฺจุนา สทฺธิํ ‘‘กติปาหํ ตาว อาคเมหิ ยาวาหํ พุทฺธปูชาทิํ อตฺตโน อวสฺสยกมฺมํ กโรมี’’ติ ฯ เอวํ มิตฺตสนฺถวาการสงฺขาโต วา, ‘‘อิทํ สตํ วา สหสฺสํ วา คเหตฺวา กติปาหํ อาคเมหี’’ติ เอวํ ลญฺชานุปฺปทานสงฺขาโต วา, ‘‘อิมินาหํ พลราสินา ปฏิพาหิสฺสามี’’ติ เอวํ พลราสิสงฺขาโต วา สงฺคโร นตฺถิฯ สงฺคโรติ หิ มิตฺตสนฺถวาการลญฺชานุปฺปทานพลราสีนํ นามํ, ตสฺมา อยมตฺโถ วุตฺโตฯ

อตนฺทิตนฺติ อนลสํ อุฏฺฐาหกํฯ เอวํ ปฏิปนฺนตฺตา ภทฺโท เอกรตฺโต อสฺสาติ ภทฺเทกรตฺโตฯ อิติ ตํ เอวํ ปฏิปนฺนปุคฺคลํ ‘‘ภทฺเทกรตฺโต อย’’นฺติฯ ราคาทีนํ สนฺตตาย สนฺโต พุทฺธมุนิ อาจิกฺขติฯ

[273] เอวํรูโปติอาทีสุ กาโฬปิ สมาโน อินฺทนีลมณิวณฺโณ อโหสินฺติ เอวํ มนุญฺญรูปวเสเนว เอวํรูโป อโหสิํฯ กุสลสุขโสมนสฺสเวทนาวเสเนว เอวํเวทโนฯ ตํสมฺปยุตฺตานํเยว สญฺญาทีนํ วเสน เอวํสญฺโญ เอวํสงฺขาโร เอวํวิญฺญาโณ อโหสิํ อตีตมทฺธานนฺติฯ

ตตฺถ นนฺทิํ สมนฺวาเนตีติ เตสุ รูปาทีสุ ตณฺหํ สมนฺวาเนติ อนุปวตฺเตติฯ หีนรูปาทิวเสน ปน เอวํรูโป อโหสิํ…เป.… เอวํวิญฺญาโณ อโหสินฺติ น มญฺญติฯ

นนฺทิํ น สมนฺวาเนตีติ ตณฺหํ วา ตณฺหาสมฺปยุตฺตทิฏฺฐิํ วา นานุปวตฺตยติฯ

[274] เอวํรูโป สิยนฺติอาทีสุปิ ตํมนุญฺญรูปาทิวเสเนว ตณฺหาทิฏฺฐิปวตฺตสงฺขาตา นนฺทิสมนฺวานยนาว เวทิตพฺพาฯ

[275] กถญฺจ , ภิกฺขเว, ปจฺจุปฺปนฺเนสุ ธมฺเมสุ สํหีรตีติ อิทํ ‘‘ปจฺจุปฺปนฺนญฺจ โย ธมฺมํ, ตตฺถ ตตฺถ วิปสฺสติฯ อสํหีรํ อสํกุปฺป’’นฺติ อุทฺเทสสฺส นิทฺเทสตฺถํ วุตฺตํฯ กามญฺเจตฺถ ‘‘กถญฺจ, ภิกฺขเว, ปจฺจุปฺปนฺนํ ธมฺมํ น วิปสฺสตี’’ติอาทิ วตฺตพฺพํ สิยา, ยสฺมา ปน อสํหีราติ จ อสํกุปฺปาติ จ วิปสฺสนา วุตฺตา, ตสฺมา ตสฺสา เอว อภาวญฺจ ภาวญฺจ ทสฺเสตุํ สํหีรตีติ มาติกํ อุทฺธริตฺวา วิตฺถาโร วุตฺโตฯ

ตตฺถ สํหีรตีติ วิปสฺสนาย อภาวโต ตณฺหาทิฏฺฐีหิ อากฑฺฒิยติฯ น สํหีรตีติ วิปสฺสนาย ภาเวน ตณฺหาทิฏฺฐีหิ นากฑฺฒิยติฯ เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานเมวาติฯ

ปปญฺจสูทนิยา มชฺฌิมนิกายฏฺฐกถาย

ภทฺเทกรตฺตสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

2. อานนฺทภทฺเทกรตฺตสุตฺตวณฺณนา

[276] เอวํ เม สุตนฺติ อานนฺทภทฺเทกรตฺตสุตฺตํฯ ตตฺถ ปฏิสลฺลานา วุฏฺฐิโตติ ผลสมาปตฺติโต วุฏฺฐิโตฯ โก นุ โข, ภิกฺขเวติ ชานนฺโตว กถาสมุฏฺฐาปนตฺถํ ปุจฺฉิฯ

[278] สาธุ สาธูติ เถรสฺส สาธุการมทาสิฯ สาธุ โข ตฺวนฺติ ปริมณฺฑเลหิ ปทพฺยญฺชเนหิ ปริสุทฺเธหิ กถิตตฺตา เทสนํ ปสํสนฺโต อาหฯ เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานเมวาติฯ

ปปญฺจสูทนิยา มชฺฌิมนิกายฏฺฐกถาย

อานนฺทภทฺเทกรตฺตสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ