เมนู

ปริณายกรตนวณฺณนา

เอวํ ปาตุภูตคหปติรตนสฺส ปน รญฺโญ จกฺกวตฺติสฺส สพฺพกิจฺจสํวิธานสมตฺถํ ปริณายกรตนํ ปาตุภวติฯ โส รญฺโญ เชฏฺฐปุตฺโตว โหติ ฯ ปกติยา เอว ปณฺฑิโต พฺยตฺโต เมธาวี, รญฺโญ ปุญฺญานุภาวํ นิสฺสาย ปนสฺส อตฺตโน กมฺมานุภาเวน ปรจิตฺตญาณํ อุปฺปชฺชติฯ เยน ทฺวาทสโยชนาย ราชปริสาย จิตฺตาจารํ ญตฺวา รญฺโญ อหิเต หิเต จ ววตฺถเปตุํ สมตฺโถ โหติฯ โสปิ ตํ อตฺตโน อานุภาวํ ทิสฺวา ตุฏฺฐหทโย ราชานํ สพฺพกิจฺจานุสาสเนน ปวาเรติฯ เตน วุตฺตํ ปุน จปรํ…เป.… ปริณายกรตนํ ปาตุภวตีติฯ ตตฺถ ฐเปตพฺพํ ฐเปตุนฺติ ตสฺมิํ ตสฺมิํ ฐานนฺตเร ฐเปตพฺพํ ฐเปตุํฯ

[259] สมเวปากินิยาติอาทิ เหฏฺฐา วุตฺตเมวฯ

[260] กฏคฺคเหนาติ ชยคฺคาเหนฯ มหนฺตํ โภคกฺขนฺธนฺติ เอกปฺปหาเรเนว ทฺเว วา ตีณิ วา สตสหสฺสานิฯ เกวลา ปริปูรา ปณฺฑิตภูมีติ ปณฺฑิโต ตีณิ สุจริตานิ ปูเรตฺวา สคฺเค นิพฺพตฺตติ, ตโต มนุสฺสโลกํ อาคจฺฉนฺโต กุลรูปโภคสมฺปตฺติยํ นิพฺพตฺตติ, ตตฺถ ฐิโต ตีณิ จ สุจริตานิ ปูเรตฺวา ปุน สคฺเค นิพฺพตฺตตีติ อยํ สกลา ปริปุณฺณา ปณฺฑิตภูมิฯ เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานเมวาติฯ

ปปญฺจสูทนิยา มชฺฌิมนิกายฏฺฐกถาย

พาลปณฺฑิตสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

10. เทวทูตสุตฺตวณฺณนา

[261] เอวํ เม สุตนฺติ เทวทูตสุตฺตํฯ ตตฺถ ทฺเว อคาราติอาทิ อสฺสปุรสุตฺเต วิตฺถาริตเมวฯ

[262] นิรยํ อุปปนฺนาติ ภควา กตฺถจิ นิรยโต ปฏฺฐาย เทสนํ เทวโลเกน โอสาเปติ, กตฺถจิ เทวโลกโต ปฏฺฐาย นิรเยน โอสาเปติฯ สเจ สคฺคสมฺปตฺติํ วิตฺถาเรตฺวา กเถตุกาโม โหติ, นิรยทุกฺขํ เอกเทสโต กเถติ, ติรจฺฉานโยนิทุกฺขํ เปตฺติวิสยทุกฺขํ มนุสฺสโลกสมฺปตฺติํ เอกเทสโต กเถติ, สคฺคสมฺปตฺติเมว วิตฺถาเรติฯ

สเจ นิรยทุกฺขํ วิตฺถาเรตฺวา กเถตุกาโม โหติ, เทวโลกมนุสฺสโลเกสุ สมฺปตฺติํ ติรจฺฉานโยนิเปตฺติวิสเยสุ จ ทุกฺขํ เอกเทสโต กเถติ, นิรยทุกฺขเมว วิตฺถาเรติฯ โส อิมสฺมิํ สุตฺเต นิรยทุกฺขํ วิตฺถาเรตุกาโม, ตสฺมา เทวโลกโต ปฏฺฐาย เทสนํ นิรเยน โอสาเปติฯ เทวโลกมนุสฺสโลกสมฺปตฺติโย ติรจฺฉานโยนิเปตฺติวิสยทุกฺขานิ จ เอกเทสโต กเถตฺวา นิรยทุกฺขเมว วิตฺถาเรน กเถตุํ ตเมนํ, ภิกฺขเว, นิรยปาลาติอาทิมาหฯ

ตตฺถ เอกจฺเจ เถรา ‘‘นิรยปาลา นาม นตฺถิ, ยนฺตรูปํ วิย กมฺมเมว การณํ กาเรตี’’ติ วทนฺติฯ เตสํ ตํ ‘‘อตฺถิ นิรเย นิรยปาลาติ, อามนฺตา, อตฺถิ จ การณิกา’’ติอาทินา นเยน อภิธมฺเม (กถา. 866) ปฏิเสธิตเมวฯ ยถา หิ มนุสฺสโลเก กมฺมการณการกา อตฺถิ, เอวเมว นิรเย นิรยปาลา อตฺถีติฯ ยมสฺส รญฺโญติ ยมราชา นาม เวมานิกเปตราชา, เอกสฺมิํ กาเล ทิพฺพวิมาเน ทิพฺพกปฺปรุกฺขทิพฺพอุยฺยานทิพฺพนาฏกาทิสมฺปตฺติํ อนุภวติ, เอกสฺมิํ กาเล กมฺมวิปากํ, ธมฺมิโก ราชาฯ น เจส เอโกว โหติ, จตูสุ ปน ทฺวาเรสุ จตฺตาโร ชนา โหนฺติฯ นาทฺทสนฺติ อตฺตโน สนฺติเก เปสิตสฺส กสฺสจิ เทวทูตสฺส อภาวํ สนฺธาย เอวํ วทติฯ อถ นํ ยโม ‘‘นายํ ภาสิตสฺส อตฺถํ สลฺลกฺเขตี’’ติ ญตฺวา สลฺลกฺขาเปตุกาโม อมฺโภติอาทิมาหฯ

ชาติธมฺโมติ ชาติสภาโว, อปริมุตฺโต ชาติยา, ชาติ นาม มยฺหํ อพฺภนฺตเรเยว อตฺถีติฯ ปรโต ชราธมฺโมติอาทีสุปิ เอเสว นโยฯ

[263] ปฐมํ เทวทูตํ สมนุยุญฺชิตฺวาติ เอตฺถ ทหรกุมาโร อตฺถโต เอวํ วทติ นาม ‘‘ปสฺสถ, โภ, มยฺหมฺปิ ตุมฺหากํ วิย หตฺถปาทา อตฺถิ, สเก ปนมฺหิ มุตฺตกรีเส ปลิปนฺโน, อตฺตโน ธมฺมตาย อุฏฺฐหิตฺวา นฺหายิตุํ น สกฺโกมิ, อหํ กิลิฏฺฐคตฺโตมฺหิ, นฺหาเปถ มนฺติ วตฺตุมฺปิ น สกฺโกมิ, ชาติโตมฺหิ อปริมุตฺตตาย เอทิโส ชาโตฯ น โข ปนาหเมว, ตุมฺเหปิ ชาติโต อปริมุตฺตาวฯ ยเถว หิ มยฺหํ, เอวํ ตุมฺหากมฺปิ ชาติ อาคมิสฺสติ, อิติ ตสฺสา ปุเร อาคมนาว กลฺยาณํ กโรถา’’ติฯ เตเนส เทวทูโต นาม ชาโต, วจนตฺโถ ปน มฆเทวสุตฺเต วุตฺโตวฯ

ทุติยํ เทวทูตนฺติ เอตฺถาปิ ชราชิณฺณสตฺโต อตฺถโต เอวํ วทติ นาม – ‘‘ปสฺสถ, โภ, อหมฺปิ ตุมฺเห วิย ตรุโณ อโหสิํ อูรุพลพาหุพลชวนสมฺปนฺโน, ตสฺส เม ตา พลชวนสมฺปตฺติโย อนฺตรหิตา, วิชฺชมานาปิ เม หตฺถปาทา หตฺถปาทกิจฺจํ น กโรนฺติ, ชรายมฺหิ อปริมุตฺตตาย เอทิโส ชาโตฯ น โข ปนาหเมว, ตุมฺเหปิ ชราย อปริมุตฺตาวฯ ยเถว หิ มยฺหํ, เอวํ ตุมฺหากมฺปิ ชรา อาคมิสฺสติ, อิติ ตสฺสา ปุเร อาคมนาว กลฺยาณํ กโรถา’’ติฯ เตเนส เทวทูโต นาม ชาโตฯ

ตติยํ เทวทูตนฺติ เอตฺถาปิ คิลานสตฺโต อตฺถโต เอว วทติ นาม – ‘‘ปสฺสถ, โภ, อหมฺปิ ตุมฺเห วิย นิโรโค อโหสิํ, โสมฺหิ เอตรหิ พฺยาธินา อภิหโต สเก มุตฺตกรีเส ปลิปนฺโน, อุฏฺฐาตุมฺปิ น สกฺโกมิ, วิชฺชมานาปิ เม หตฺถปาทา หตฺถปาทกิจฺจํ น กโรนฺติ, พฺยาธิโตมฺหิ อปริมุตฺตตาย เอทิโส ชาโตฯ น โข ปนาหเมว, ตุมฺเหปิ พฺยาธิโต อปริมุตฺตาวฯ ยเถว หิ มยฺหํ, เอวํ ตุมฺหากํ พฺยาธิ อาคมิสฺสติ, อิติ ตสฺส ปุเร อาคมนาว กลฺยาณํ กโรถา’’ติฯ เตเนส เทวทูโต นาม ชาโตฯ

[265] จตุตฺถํ เทวทูตนฺติ เอตฺถ ปน กมฺมการณา วา เทวทูตาติ กาตพฺพา กมฺมการณิกา วาฯ ตตฺถ ปน กมฺมการณปกฺเข พาตฺติํส ตาว กมฺมการณา อตฺถโต เอวํ วทนฺติ นาม – ‘‘มยํ นิพฺพตฺตมานา น รุกฺเข วา ปาสาเณ วา นิพฺพตฺตาม, ตุมฺหาทิสานํ สรีเร นิพฺพตฺตาม, อิติ อมฺหากํ ปุเร นิพฺพตฺติโตว กลฺยาณํ กโรถา’’ติฯ เตเนเต เทวทูตา นาม ชาตาฯ กมฺมการณิกาปิ อตฺถโต เอวํ วทนฺติ นาม – ‘‘มยํ ทฺวตฺติํส กมฺมการณา กโรนฺตา น รุกฺขาทีสุ กโรม, ตุมฺหาทิเสสุ สตฺเตสุเยว กโรม, อิติ อมฺหากํ ตุมฺเหสุ ปุเร กมฺมการณากรณโตว กลฺยาณํ กโรถา’’ติฯ เตเนเตปิ เทวทูตา นาม ชาตาฯ

[266] ปญฺจมํ เทวทูตนฺติ เอตฺถ มตกสตฺโต อตฺถโต เอวํ วทติ นาม – ‘‘ปสฺสถ โภ มํ อามกสุสาเน ฉฑฺฑิตํ อุทฺธุมาตกาทิภาวํ ปตฺตํ, มรณโตมฺหิ อปริมุตฺตตาย เอทิโส ชาโตฯ

น โข ปนาหเมว, ตุมฺเหปิ มรณโต อปริมุตฺตาวฯ ยเถว หิ มยฺหํ, เอวํ ตุมฺหากมฺปิ มรณํ อาคมิสฺสติ, อิติ ตสฺส ปุเร อาคมนาว กลฺยาณํ กโรถา’’ติฯ เตเนส เทวทูโต นาม ชาโตฯ

อิมํ ปน เทวทูตานุโยคํ โก ลภติ, โก น ลภตีติ? เยน ตาว พหุํ ปาปํ กตํ, โส คนฺตฺวา นิรเย นิพฺพตฺตติเยวฯ เยน ปน ปริตฺตํ ปาปกมฺมํ กตํ, โส ลภติฯ ยถา หิ สภณฺฑํ โจรํ คเหตฺวา กตฺตพฺพเมว กโรนฺติ, น วินิจฺฉินนฺติฯ อนุวิชฺชิตฺวา คหิตํ ปน วินิจฺฉยฏฺฐานํ นยนฺติ, โส วินิจฺฉยํ ลภติฯ เอวํสมฺปทเมตํฯ ปริตฺตปาปกมฺมา หิ อตฺตโน ธมฺมตายปิ สรนฺติ, สาริยมานาปิ สรนฺติฯ

ตตฺถ ทีฆชยนฺตทมิโฬ นาม อตฺตโน ธมฺมตาย สริฯ โส กิร ทมิโฬ สุมนคิริวิหาเร อากาสเจติยํ รตฺตปเฏน ปูเชสิฯ อถ นิรเย อุสฺสทสามนฺเต นิพฺพตฺโต อคฺคิชาลสทฺทํ สุตฺวาว อตฺตโน ปูชิตปฏํ อนุสฺสริ, โส คนฺตฺวา สคฺเค นิพฺพตฺโตฯ อปโรปิ ปุตฺตสฺส ทหรภิกฺขุโน ขลิสาฏกํ เทนฺโต ปาทมูเล ฐเปสิ, มรณกาลมฺหิ ปฏปฏาติ สทฺเท นิมิตฺตํ คณฺหิ, โสปิ อุสฺสทสามนฺเต นิพฺพตฺโต ชาลสทฺเทน ตํ สาฏกํ อนุสฺสริตฺวา สคฺเค นิพฺพตฺโตฯ เอวํ ตาว อตฺตโน ธมฺมตาย กุสลํ กมฺมํ สริตฺวา สคฺเค นิพฺพตฺตตีติฯ

อตฺตโน ธมฺมตาย อสรนฺเต ปน ปญฺจ เทวทูเต ปุจฺฉติฯ ตตฺถ โกจิ ปฐเมน เทวทูเตน สรติ, โกจิ ทุติยาทีหิฯ โย ปน ปญฺจหิปิ น สรติ, ตํ ยโม ราชา สยํ สาเรติฯ เอโก กิร อมจฺโจ สุมนปุปฺผกุมฺเภน มหาเจติยํ ปูเชตฺวา ยมสฺส ปตฺติํ อทาสิ, ตํ อกุสลกมฺเมน นิรเย นิพฺพตฺตํ ยมสฺส สนฺติกํ นยิํสุฯ ตสฺมิํ ปญฺจหิปิ เทวทูเตหิ กุสเล อสรนฺเต ยโม สยํ โอโลเกนฺโต ทิสฺวา – ‘‘นนุ ตฺวํ มหาเจติยํ สุมนปุปฺผกุมฺเภน ปูเชตฺวา มยฺหํ ปตฺติํ อทาสี’’ติ สาเรสิ, โส ตสฺมิํ กาเล สริตฺวา เทวโลกํ คโตฯ ยโม ปน สยํ โอโลเกตฺวาปิ อปสฺสนฺโต – ‘‘มหาทุกฺขํ นาม อนุภวิสฺสติ อยํ สตฺโต’’ติ ตุณฺหี โหติฯ

[267] มหานิรเยติ อวีจิมหานิรยมฺหิฯ กิํ ปนสฺส ปมาณํ? อพฺภนฺตรํ อายาเมน จ วิตฺถาเรน จ โยชนสตํ โหติฯ โลหปถวี โลหฉทนํ เอเกกา จ ภิตฺติ นวนวโยชนิกา โหติฯ

ปุรตฺถิมาย ภิตฺติยา อจฺจิ อุฏฺฐิตา ปจฺฉิมํ ภิตฺติํ คเหตฺวา ตํ วินิวิชฺฌิตฺวา ปรโต โยชนสตํ คจฺฉติฯ เสสทิสาสุปิ เอเสว นโยฯ อิติ ชาลปริยนฺตวเสน อายามวิตฺถารโต อฏฺฐารสโยชนาธิกานิ ตีณิ โยชนสตานิ, ปริกฺเขปโต ปน นวโยชนสตานิ จตุปณฺณาสโยชนานิ, สมนฺตา ปน อุสฺสเทหิ สทฺธิํ ทสโยชนสหสฺสํ โหติฯ

[268] อุพฺภตํ ตาทิสเมว โหตีติ เอตฺถ อกฺกนฺตปทํ ยาว อฏฺฐิโต ทฬฺหํ อุทฺธริตุเมว น สกฺกาฯ อยํ ปเนตฺถ อตฺโถ – เหฏฺฐโต ปฏฺฐาย ฑยฺหติ, อุปริโต ปฏฺฐาย ฌายติ, อิติ อกฺกมนกาเล ฑยฺหมานํ ปญฺญายติ, อุทฺธรณกาเล ตาทิสเมว, ตสฺมา เอวํ วุตฺตํฯ พหุสมฺปตฺโตติ พหูนิ วสฺสสตวสฺสสหสฺสานิ สมฺปตฺโตฯ

กสฺมา ปเนส นรโก อวีจีติ สงฺขํ คโตติฯ วีจิ นาม อนฺตรํ วุจฺจติ, ตตฺถ จ อคฺคิชาลานํ วา สตฺตานํ วา ทุกฺขสฺส วา อนฺตรํ นตฺถิฯ ตสฺมา โส อวีจีติ สงฺขํ คโตติฯ ตสฺส หิ ปุรตฺถิมภิตฺติโต ชาลา อุฏฺฐิตา สํสิพฺพมานา โยชนสตํ คนฺตฺวา ปจฺฉิมภิตฺติํ วินิวิชฺฌิตฺวา ปรโต โยชนสตํ คจฺฉติฯ เสสทิสาสุปิ เอเสว นโยฯ

อิเมสํ ฉนฺนํ ชาลานํ มชฺเฌ นิพฺพตฺโต เทวทตฺโต, ตสฺส โยชนสตปฺปมาโณ อตฺตภาโว, ทฺเว ปาทา ยาว โคปฺผกา โลหปถวิํ ปวิฏฺฐา, ทฺเว หตฺถา ยาว มณิพนฺธา โลหภิตฺติโย ปวิฏฺฐา, สีสํ ยาว ภมุกฏฺฐิโต โลหฉทเน ปวิฏฺฐํ, อโธภาเคน เอกํ โลหสูลํ ปวิสิตฺวา กายํ วินิวิชฺฌนฺตํ ฉทเน ปวิฏฺฐํ, ปาจีนภิตฺติโต นิกฺขนฺตสูลํ หทยํ วินิวิชฺฌิตฺวา ปจฺฉิมภิตฺติํ ปวิฏฺฐํ , อุตฺตรภิตฺติโต นิกฺขนฺตสูลํ ผาสุกา วินิวิชฺฌิตฺวา ทกฺขิณภิตฺติํ ปวิฏฺฐํฯ นิจฺจเล ตถาคตมฺหิ อปรทฺธตฺตา นิจฺจโลว หุตฺวา ปจฺจตีติ กมฺมสริกฺขตาย เอทิโส ชาโตฯ เอวํ ชาลานํ นิรนฺตรตาย อวีจิ นามฯ

อพฺภนฺตเร ปนสฺส โยชนสติเก ฐาเน นาฬิยํ โกฏฺเฏตฺวา ปูริตปิฏฺฐํ วิย สตฺตา นิรนฺตรา, ‘‘อิมสฺมิํ ฐาเน สตฺโต อตฺถิ, อิมสฺมิํ นตฺถี’’ติ น วตฺตพฺพํ, คจฺฉนฺตานํ ฐิตานํ นิสินฺนานํ นิปนฺนานํ อนฺโต นตฺถิ, คจฺฉนฺเต วา ฐิเต วา นิสินฺเน วา นิปนฺเน วา อญฺญมญฺญํ น พาธนฺติฯ เอวํ สตฺตานํ นิรนฺตรตาย อวีจิฯ

กายทฺวาเร ปน ฉ อุเปกฺขาสหคตานิ จิตฺตานิ อุปฺปชฺชนฺติ, เอกํ ทุกฺขสหคตํฯ เอวํ สนฺเตปิ ยถา ชิวฺหคฺเค ฉ มธุพินฺทูนิ ฐเปตฺวา เอกสฺมิํ ตมฺพโลหพินฺทุมฺหิ ฐปิเต อนุทหนพลวตาย ตเทว ปญฺญายติ, อิตรานิ อพฺโพหาริกานิ โหนฺติ, เอวํ อนุทหนพลวตาย ทุกฺขเมเวตฺถ นิรนฺตรํ, อิตรานิ อพฺโพหาริกานีติฯ เอวํ ทุกฺขสฺส นิรนฺตรตาย อวีจิฯ

[269] มหนฺโตติ โยชนสติโกฯ โส ตตฺถ ปตตีติ เอโก ปาโท มหานิรเย โหติ, เอโก คูถนิรเย นิปตติฯ สูจิมุขาติ สูจิสทิสมุขา, เต หตฺถิคีวปฺปมาณา เอกโทณิกนาวาปฺปมาณา วา โหนฺติฯ

กุกฺกุลนิรโยติ โยชนสตปฺปมาโณว อนฺโต กูฏาคารมตฺตวิตจฺจิตองฺคารปุณฺโณ อาทิตฺตฉาริกนิรโย, ยตฺถ ปติตปติตา กุทฺรูสกราสิมฺหิ ขิตฺตผาลวาสิสิลาทีนิ วิย เหฏฺฐิมตลเมว คณฺหนฺติฯ

อาโรเปนฺตีติ อยทณฺเฑหิ โปเถนฺตา อาโรเปนฺติฯ เตสํ อาโรหนกาเล เต กณฺฏกา อโธมุขา โหนฺติ, โอโรหนกาเล อุทฺธํมุขาฯ

วาเตริตานีติ กมฺมมเยน วาเตน จลิตานิฯ หตฺถมฺปิ ฉินฺทนฺตีติ ผลเก มํสํ วิย โกฏฺฏยมานานิ ฉินฺทนฺติฯ สเจ อุฏฺฐาย ปลายติ, อโยปากาโร สมุฏฺฐหิตฺวา ปริกฺขิปติ, เหฏฺฐา ขุรธารา สมุฏฺฐาติฯ

ขาโรทกา นทีติ เวตรณี นาม ตมฺพโลหนทีฯ ตตฺถ อโยมยานิ ขรวาลิก-โปกฺขรปตฺตานิ, เหฏฺฐา ขุรธารา อุโภสุ ตีเรสุ เวตฺตลตา จ กุสติณานิ จฯ โส ตตฺถ ทุกฺขา ติพฺพา ขราติ โส ตตฺถ อุทฺธญฺจ อโธ จ วุยฺหมาโน โปกฺขรปตฺเตสุ ฉิชฺชติฯ สิงฺฆาฏกสณฺฐานาย ขรวาลิกาย กณฺฏเกหิ วิชฺฌิยติ, ขุรธาราหิ ผาลิยติ, อุโภสุ ตีเรสุ กุสติเณหิ วิเลขติ, เวตฺตลตาหิ อากฑฺฒิยติ, ติกฺขสตฺตีหิ ผาลิยติฯ

[270] ตตฺเตน อโยสงฺกุนาติ เตน ชิคจฺฉิโตมฺหีติ วุตฺเต มหนฺตํ โลหปจฺฉิํ โลหคุฬานํ ปูเรตฺวา ตํ อุปคจฺฉนฺติ, โส โลหคุฬภาวํ ญตฺวา ทนฺเต สมฺผุเสติ, อถสฺส เต ตตฺเตน อโยสงฺกุนา มุขํ วิวรนฺติ, ตมฺพโลหธาเรหิ มหนฺเตน โลหกฏาเหน ตมฺพโลหํ อุปเนตฺวา เอวเมวํ กโรนฺติฯ ปุน มหานิรเยติ เอวํ ปญฺจวิธพนฺธนโต ปฏฺฐาย ยาว ตมฺพโลหปานา ตมฺพโลหปานโต ปฏฺฐาย ปุน ปญฺจวิธพนฺธนาทีนิ กาเรตฺวา มหานิรเย ปกฺขิปนฺติฯ ตตฺถ โกจิ ปญฺจวิธพนฺธเนเนว มุจฺจติ, โกจิ ทุติเยน, โกจิ ตติเยน, โกจิ ตมฺพโลหปาเนน มุจฺจติ, กมฺเม ปน อปริกฺขีเณ ปุน มหานิรเย ปกฺขิปนฺติฯ

อิทํ ปน สุตฺตํ คณฺหนฺโต เอโก ทหรภิกฺขุ, – ‘‘ภนฺเต, เอตฺตกํ ทุกฺขมนุภวิตสตฺตํ ปุนปิ มหานิรเย ปกฺขิปนฺตี’’ติ อาหฯ อาม, อาวุโส, กมฺเม อปริกฺขีเณ ปุนปฺปุนํ เอวํ กโรนฺตีติฯ ติฏฺฐตุ, ภนฺเต, อุทฺเทโส, กมฺมฏฺฐานเมว กเถถาติ กมฺมฏฺฐานํ กถาเปตฺวา โสตาปนฺโน หุตฺวา อาคมฺม อุทฺเทสํ อคฺคเหสิฯ อญฺเญสมฺปิ อิมสฺมิํ ปเทเส อุทฺเทสํ ฐเปตฺวา อรหตฺตํ ปตฺตานํ คณนา นตฺถิฯ สพฺพพุทฺธานญฺเจตํ สุตฺตํ อวิชหิตเมว โหติฯ

[271] หีนกายูปคาติ หีนกายํ อุปคตา หุตฺวาฯ อุปาทาเนติ ตณฺหาทิฏฺฐิคหเณฯ ชาติมรณสมฺภเวติ ชาติยา จ มรณสฺส จ การณภูเตฯ อนุปาทาติ จตูหิ อุปาทาเนหิ อนุปาทิยิตฺวาฯ ชาติมรณสงฺขเยติ ชาติมรณสงฺขยสงฺขาเต นิพฺพาเน วิมุจฺจนฺติฯ

ทิฏฺฐธมฺมาภินิพฺพุตาติ ทิฏฺฐธมฺเม อิมสฺมิํเยว อตฺตภาเว สพฺพกิเลสนิพฺพาเนน นิพฺพุตาฯ สพฺพทุกฺขํ อุปจฺจคุนฺติ สพฺพทุกฺขาติกฺกนฺตา นาม โหนฺติฯ

ปปญฺจสูทนิยา มชฺฌิมนิกายฏฺฐกถาย

เทวทูตสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

ตติยวคฺควณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

4. วิภงฺควคฺโค

1. ภทฺเทกรตฺตสุตฺตวณฺณนา

[272] เอวํ เม สุตนฺติ ภทฺเทกรตฺตสุตฺตํฯ ตตฺถ ภทฺเทกรตฺตสฺสาติ วิปสฺสนานุโยคสมนฺนาคตตฺตา ภทฺทกสฺส เอกรตฺตสฺสฯ อุทฺเทสนฺติ มาติกํฯ วิภงฺคนฺติ วิตฺถารภาชนียํฯ

อตีตนฺติ อตีเต ปญฺจกฺขนฺเธฯ นานฺวาคเมยฺยาติ ตณฺหาทิฏฺฐีหิ นานุคจฺเฉยฺยฯ นปฺปฏิกงฺเขติ ตณฺหาทิฏฺฐีหิ น ปตฺเถยฺยฯ ยทตีตนฺติ อิทเมตฺถ การณวจนํฯ ยสฺมา ยํ อตีตํ, ตํ ปหีนํ นิรุทฺธํ อตฺถงฺคตํ, ตสฺมา ตํ ปุน นานุคจฺเฉยฺยฯ ยสฺมา จ ยํ อนาคตํ, ตํ อปฺปตฺตํ อชาตํ อนิพฺพตฺตํ, ตสฺมา ตมฺปิ น ปตฺเถยฺยฯ

ตตฺถ ตตฺถาติ ปจฺจุปฺปนฺนมฺปิ ธมฺมํ ยตฺถ ยตฺเถว อุปฺปนฺโน, ตตฺถ ตตฺเถว จ นํ อนิจฺจานุปสฺสนาทีหิ สตฺตหิ อนุปสฺสนาหิ โย วิปสฺสติ อรญฺญาทีสุ วา ตตฺถ ตตฺเถว วิปสฺสติฯ อสํหีรํ อสํกุปฺปนฺติ อิทํ วิปสฺสนาปฏิวิปสฺสนาทสฺสนตฺถํ วุตฺตํฯ วิปสฺสนา หิ ราคาทีหิ น สํหีรติ น สํกุปฺปตีติ อสํหีรํ อสํกุปฺปํ, ตํ อนุพฺรูหเย วฑฺเฒยฺย, ปฏิวิปสฺเสยฺยาติ วุตฺตํ โหติฯ อถ วา นิพฺพานํ ราคาทีหิ น สํหีรติ น สํกุปฺปตีติ อสํหีรํ อสํกุปฺปํฯ ตํ วิทฺวา ปณฺฑิโต ภิกฺขุ อนุพฺรูหเย, ปุนปฺปุนํ ตทารมฺมณํ ตํ ตํ ผลสมาปตฺติํ อปฺเปนฺโต วฑฺเฒยฺยาติ อตฺโถฯ

ตสฺส ปน อนุพฺรูหนฺตสฺส อตฺถาย – อชฺเชว กิจฺจมาตปฺปนฺติ กิเลสานํ อาตาปนปริตาปเนน อาตปฺปนฺติ ลทฺธนามํ วีริยํ อชฺเชว กาตพฺพํฯ โก ชญฺญา มรณํ สุเวติ สฺเว ชีวิตํ วา มรณํ วา โก ชานาติฯ อชฺเชว ทานํ วา ทสฺสามิ, สีลํ วา รกฺขิสฺสามิ, อญฺญตรํ วา ปน กุสลํ กริสฺสามีติ หิ ‘‘อชฺช ตาว ปปญฺโจ อตฺถิ, สฺเว วา ปุนทิวเส วา กริสฺสามี’’ติ จิตฺตํ อนุปฺปาเทตฺวา อชฺเชว กริสฺสามีติ เอวํ วีริยํ กาตพฺพนฺติ ทสฺเสติฯ