[219] เคหสิตสีลานนฺติ ปญฺจกามคุณนิสฺสิตสีลานํฯ ญายสฺสาติ อฏฺฐงฺคิกมคฺคสฺสฯ

[222] อทนฺตมรณํ มหลฺลโก รญฺโญ นาโค กาลงฺกโตติ รญฺโญ มหลฺลโก นาโค อทนฺตมรณํ มโต กาลํ กโต โหติ, อทนฺตมรณํ กาลํกิริยํ นาม กริยตีติ อยเมตฺถ อตฺโถฯ เอส นโย สพฺพตฺถฯ เสสํ อุตฺตานเมวาติฯ

ปปญฺจสูทนิยา มชฺฌิมนิกายฏฺฐกถาย

ทนฺตภูมิสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

6. ภูมิชสุตฺตวณฺณนา

[223] เอวํ เม สุตนฺติ ภูมิชสุตฺตํฯ ตตฺถ ภูมิโชติ อยํ เถโร ชยเสนราชกุมารสฺส มาตุโลฯ อาสญฺจ อนาสญฺจาติ กาเลน อาสํ กาเลน อนาสํฯ สเกน ถาลิปาเกนาติ ปกติปวตฺตาย ภิกฺขาย อตฺตโน นิฏฺฐิตภตฺตโตปิ ภตฺเตน ปริวิสิฯ เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานเมวาติฯ

ปปญฺจสูทนิยา มชฺฌิมนิกายฏฺฐกถาย

ภูมิชสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

7. อนุรุทฺธสุตฺตวณฺณนา

[230] เอวํ เม สุตนฺติ อนุรุทฺธสุตฺตํฯ ตตฺถ เอวมาหํสูติ ตสฺส อุปาสกสฺส อผาสุกกาโล อโหสิ, ตทา อุปสงฺกมิตฺวา เอวมาหํสุฯ อปณฺณกนฺติ อวิราธิตํฯ เอกตฺถาติ อปฺปมาณาติ วา มหคฺคตาติ วา ฌานเมว จิตฺเตกคฺคตาเยว เอวํ วุจฺจตีติ อิมํ สนฺธาย เอวมาหฯ

[231] ยาวตา เอกํ รุกฺขมูลํ มหคฺคตนฺติ ผริตฺวา อธิมุจฺจิตฺวา วิหรตีติ เอกรุกฺขมูลปมาณฏฺฐานํ กสิณนิมิตฺเตน โอตฺถริตฺวา ตสฺมิํ กสิณนิมิตฺเต มหคฺคตชฺฌานํ ผริตฺวา อธิมุจฺจิตฺวา วิหรติฯ มหคฺคตนฺติ ปนสฺส อาโภโค นตฺถิ, เกวลํ มหคฺคตชฺฌานปวตฺติวเสน ปเนตํ วุตฺตํฯ เอส นโย สพฺพตฺถฯ อิมินา โข เอตํ คหปติ ปริยาเยนาติ อิมินา การเณนฯ เอตฺถ หิ อปฺปมาณาติ วุตฺตานํ พฺรหฺมวิหารานํ นิมิตฺตํ น วฑฺฒติ, อุคฺฆาฏนํ น ชายติ, ตานิ ฌานานิ อภิญฺญานํ วา นิโรธสฺส วา ปาทกานิ น โหนฺติ, วิปสฺสนาปาทกานิ ปน วฏฺฏปาทกานิ ภโวกฺกมนานิ จ โหนฺติฯ ‘‘มหคฺคตา’’ติ วุตฺตานํ ปน กสิณชฺฌานานํ นิมิตฺตํ วฑฺฒติ, อุคฺฆาฏนํ ชายติ, สมติกฺกมา โหนฺติ, อภิญฺญาปาทกานิ นิโรธปาทกานิ วฏฺฏปาทกานิ ภโวกฺกมนานิ จ โหนฺติฯ เอวมิเม ธมฺมา นานตฺถา, อปฺปมาณา มหคฺคตาติ เอวํ นานาพฺยญฺชนา จฯ

[232] อิทานิ มหคฺคตสมาปตฺติโต นีหริตฺวา ภวูปปตฺติการณํ ทสฺเสนฺโต จตสฺโส โข อิมาติอาทิมาหฯ ปริตฺตาภาติ ผริตฺวา ชานนฺตสฺส อยมาโภโค อตฺถิ, ปริตฺตาเภสุ ปน เทเวสุ นิพฺพตฺติการณํ ฌานํ ภาเวนฺโต เอวํ วุตฺโตฯ เอส นโย สพฺพตฺถฯ ปริตฺตาภา สิยา สํกิลิฏฺฐาภา โหนฺติ สิยา ปริสุทฺธาภา, อปฺปมาณาภา สิยา สํกิลิฏฺฐาภา โหนฺติ สิยา ปริสุทฺธาภาฯ กถํ? สุปฺปมตฺเต วา สราวมตฺเต วา กสิณปริกมฺมํ กตฺวา สมาปตฺติํ นิพฺพตฺเตตฺวา ปญฺจหากาเรหิ อาจิณฺณวสิภาโว ปจฺจนีกธมฺมานํ สุฏฺฐุ อปริโสธิตตฺตา ทุพฺพลเมว สมาปตฺติํ วฬญฺชิตฺวา อปฺปคุณชฺฌาเน ฐิโต กาลํ กตฺวา ปริตฺตาเภสุ นิพฺพตฺตติ, วณฺโณ ปนสฺส ปริตฺโต เจว โหติ สํกิลิฏฺโฐ จฯ ปญฺจหิ ปนากาเรหิ อาจิณฺณวสิภาโว ปจฺจนีกธมฺมานํ สุฏฺฐุ ปริโสธิตตฺตา สุวิสุทฺธํ สมาปตฺติํ วฬญฺชิตฺวา ปคุณชฺฌาเน ฐิโต กาลํ กตฺวา ปริตฺตาเภสุ นิพฺพตฺตติ, วณฺโณ ปนสฺส ปริตฺโต เจว โหติ ปริสุทฺโธ จฯ เอวํ ปริตฺตาภา สิยา สํกิลิฏฺฐาภา โหนฺติ สิยา ปริสุทฺธาภาฯ กสิเณ ปน วิปุลปริกมฺมํ กตฺวา สมาปตฺติํ นิพฺพตฺเตตฺวา ปญฺจหากาเรหิ อาจิณฺณวสิภาโวติ สพฺพํ ปุริมสทิสเมว เวทิตพฺพํฯ เอวํ อปฺปมาณาภา สิยา สํกิลิฏฺฐาภา โหนฺติ สิยา ปริสุทฺธาภาติฯ

วณฺณนานตฺตนฺติ สรีรวณฺณสฺส นานตฺตํฯ โน จ อาภานานตฺตนฺติ อาโลเก นานตฺตํ น ปญฺญายติฯ อจฺจินานตฺตนฺติ ทีฆรสฺสอณุถูลวเสน อจฺจิยา นานตฺตํฯ

ยตฺถ ยตฺถาติ อุยฺยานวิมานกปฺปรุกฺขนทีตีรโปกฺขรณีตีเรสุ ยตฺถ ยตฺถฯ อภินิวิสนฺตีติ วสนฺติฯ อภิรมนฺตีติ รมนฺติ น อุกฺกณฺฐนฺติฯ กาเชนาติ ยาคุภตฺตเตลผาณิตมจฺฉมํสกาเชสุ เยน เกนจิ กาเชนฯ ‘‘กาเจนาติ’’ปิ ปาโฐ, อยเมว อตฺโถฯ ปิฏเกนาติ ปจฺฉิยาฯ ตตฺถ ตตฺเถวาติ สปฺปิมธุผาณิตาทีนํ สุลภฏฺฐานโต โลณปูติมจฺฉาทีนํ อุสฺสนฺนฏฺฐานํ นีตา ‘‘ปุพฺเพ อมฺหากํ วสนฏฺฐานํ ผาสุกํ, ตตฺถ สุขํ วสิมฺหา, อิธ โลณํ วา โน พาธติ ปูติมจฺฉคนฺโธ วา สีสโรคํ อุปฺปาเทตี’’ติ เอวํ จิตฺตํ อนุปฺปาเทตฺวา ตตฺถ ตตฺเถว รมนฺติฯ

[234] อาภาติ อาภาสมฺปนฺนาฯ ตทงฺเคนาติ ตสฺสา ภวูปปตฺติยา องฺเคน, ภวูปปตฺติการเณนาติ อตฺโถฯ อิทานิ ตํ การณํ ปุจฺฉนฺโต โก นุ โข, ภนฺเตติอาทิมาหฯ

กายทุฏฺฐุลฺลนฺติ กายาลสิยภาโวฯ ฌายโตติ ชลโตฯ

[235] ทีฆรตฺตํ โข เมติ เถโร กิร ปารมิโย ปูเรนฺโต อิสิปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตฺวา สมาปตฺติํ นิพฺพตฺเตตฺวา นิรนฺตรํ ตีณิ อตฺตภาวสตานิ พฺรหฺมโลเก ปฏิลภิ, ตํ สนฺธาเยตํ อาหฯ วุตฺตมฺปิ เจตํ –

‘‘อโวกิณฺณํ ตีณิ สตํ, ยํ ปพฺพชิํ อิสิปพฺพชฺชํ;

อสงฺขตํ คเวสนฺโต, ปุพฺเพ สญฺจริตํ มม’’นฺติฯ

เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานเมวาติฯ

ปปญฺจสูทนิยา มชฺฌิมนิกายฏฺฐกถาย

อนุรุทฺธสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

8. อุปกฺกิเลสสุตฺตวณฺณนา

[236] เอวํ เม สุตนฺติ อุปกฺกิเลสสุตฺตํฯ ตตฺถ เอตทโวจาติ เนว เภทาธิปฺปาเยน น ปิยกมฺยตาย, อถ ขฺวาสฺส เอตทโหสิ – ‘‘อิเม ภิกฺขู มม วจนํ คเหตฺวา น โอรมิสฺสนฺติ, พุทฺธา จ นาม หิตานุกมฺปกา, อทฺธา เนสํ ภควา เอกํ การณํ กเถสฺสติ, ตํ สุตฺวา เอเต โอรมิสฺสนฺติ, ตโต เตสํ ผาสุวิหาโร ภวิสฺสตี’’ติฯ ตสฺมา เอตํ ‘‘อิธ, ภนฺเต’’ติอาทิวจนมโวจฯ มา ภณฺฑนนฺติอาทีสุ ‘‘อกตฺถา’’ติ ปาฐเสสํ คเหตฺวา ‘‘มา ภณฺฑนํ อกตฺถา’’ติ เอวํ อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพฯ อญฺญตโรติ โส กิร ภิกฺขุ ภควโต อตฺถกาโม, อยํ กิรสฺส อธิปฺปาโย – ‘‘อิเม ภิกฺขู โกธาภิภูตา สตฺถุ วจนํ น คณฺหนฺติ, มา ภควา เอเต โอวทนฺโต กิลมี’’ติ, ตสฺมา เอวมาหฯ

ปิณฺฑาย ปาวิสีติ น เกวลํ ปาวิสิ, เยนปิ ชเนน น ทิฏฺโฐ, โส มํ ปสฺสตูติปิ อธิฏฺฐาสิฯ กิมตฺถํ อธิฏฺฐาสีติ? เตสํ ภิกฺขูนํ ทมนตฺถํฯ ภควา หิ ตทา ปิณฺฑปาตปฺปฏิกฺกนฺโต ‘‘ปุถุสทฺโท สมชโน’’ติอาทิคาถา ภาสิตฺวา โกสมฺพิโต พาลกโลณการคามํ คโตฯ ตโต ปาจีนวํสทายํ, ตโต ปาลิเลยฺยกวนสณฺฑํ คนฺตฺวา ปาลิเลยฺยหตฺถินาเคน อุปฏฺฐหิยมาโน เตมาสํ วสิฯ นครวาสิโนปิ – ‘‘สตฺถา วิหารํ คโต, คจฺฉาม ธมฺมสฺสวนายา’’ติ คนฺธปุปฺผหตฺถา วิหารํ คนฺตฺวา ‘‘กหํ, ภนฺเต, สตฺถา’’ติ ปุจฺฉิํสุฯ ‘‘กหํ ตุมฺเห สตฺถารํ ทกฺขถ, สตฺถา ‘อิเม ภิกฺขู สมคฺเค กริสฺสามี’ติ อาคโต, สมคฺเค กาตุํ อสกฺโกนฺโต นิกฺขมิตฺวา คโต’’ติฯ ‘‘มยํ สตมฺปิ สหสฺสมฺปิ ทตฺวา สตฺถารํ อาเนตุํ น สกฺโกม, โส โน อยาจิโต สยเมว อาคโต, มยํ อิเม ภิกฺขู นิสฺสาย สตฺถุ สมฺมุขา ธมฺมกถํ โสตุํ น ลภิมฺหาฯ อิเม สตฺถารํ อุทฺทิสฺส ปพฺพชิตา, ตสฺมิมฺปิ สามคฺคิํ กโรนฺเต สมคฺคา น ชาตา, กสฺสาญฺญสฺส วจนํ กริสฺสนฺติฯ อลํ น อิเมสํ ภิกฺขา ทาตพฺพา’’ติ สกลนคเร ทณฺฑํ ฐปยิํสุฯ เต ปุนทิวเส สกลนครํ ปิณฺฑาย จริตฺวา กฏจฺฉุมตฺตมฺปิ ภิกฺขํ อลภิตฺวา วิหารํ อาคมํสุฯ อุปาสกาปิ เต ปุน อาหํสุ – ‘‘ยาว สตฺถารํ น ขมาเปถ, ตาว โว ตเมว ทณฺฑกมฺม’’นฺติฯ เต ‘‘สตฺถารํ ขมาเปสฺสามา’’ติ ภควติ สาวตฺถิยํ อนุปฺปตฺเต ตตฺถ อคมํสุฯ สตฺถา เตสํ อฏฺฐารส เภทกรวตฺถูนิ เทเสสีติ อยเมตฺถ ปาฬิมุตฺตกกถาฯ

[237] อิทานิ ปุถุสทฺโทติอาทิคาถาสุ ปุถุ มหาสทฺโท อสฺสาติ ปุถุสทฺโทฯ