4. พากุลสุตฺตวณฺณนา

[209] เอวํ เม สุตนฺติ พากุลสุตฺตํฯ ตตฺถ พากุโลติ ยถา ทฺวาวีสติ ทฺวตฺติํสาติอาทิมฺหิ วตฺตพฺเพ พาวีสติ พาตฺติํสาติอาทีนิ วุจฺจนฺติ, เอวเมว ทฺวิกุโลติ วตฺตพฺเพ พากุโลติ วุตฺตํฯ ตสฺส หิ เถรสฺส ทฺเว กุลานิ อเหสุํฯ โส กิร เทวโลโก จวิตฺวา โกสมฺพินคเร นาม มหาเสฏฺฐิกุเล นิพฺพตฺโต, ตเมนํ ปญฺจเม ทิวเส สีสํ นฺหาเปตฺวา คงฺคากีฬํ อกํสุฯ ธาติยา ทารกํ อุทเก นิมุชฺชนุมฺมุชฺชนวเสน กีฬาเปนฺติยา เอโก มจฺโฉ ทารกํ ทิสฺวา ‘‘ภกฺโข เม อย’’นฺติ มญฺญมาโน มุขํ วิวริตฺวา อุปคโตฯ ธาตี ทารกํ ฉฑฺเฑตฺวา ปลาตาฯ มจฺโฉ ตํ คิลิฯ ปุญฺญวา สตฺโต ทุกฺขํ น ปาปุณิ, สยนคพฺภํ ปวิสิตฺวา นิปนฺโน วิย อโหสิฯ มจฺโฉ ทารกสฺส เตเชน ตตฺตกปลฺลํ คิลิตฺวา ทยฺหมาโน วิย เวเคน ติํสโยชนมคฺคํ คนฺตฺวา พาราณสินครวาสิโน มจฺฉพนฺธสฺส ชาลํ ปาวิสิ, มหามจฺฉา นาม ชาลพทฺธา ปหริยมานา มรนฺติฯ อยํ ปน ทารกสฺส เตเชน ชาลโต นีหฏมตฺโตว มโตฯ มจฺฉพนฺธา จ มหนฺตํ มจฺฉํ ลภิตฺวา ผาเลตฺวา วิกฺกิณนฺติฯ ตํ ปน ทารกสฺส อานุภาเวน อผาเลตฺวา สกลเมว กาเชน หริตฺวา สหสฺเสน เทมาติ วทนฺตา นคเร วิจริํสุฯ โกจิ น คณฺหาติฯ

ตสฺมิํ ปน นคเร อปุตฺตกํ อสีติโกฏิวิภวํ เสฏฺฐิกุลํ อตฺถิ, ตสฺส ทฺวารมูลํ ปตฺวา ‘‘กิํ คเหตฺวา เทถา’’ติ วุตฺตา กหาปณนฺติ อาหํสุฯ เตหิ กหาปณํ ทตฺวา คหิโตฯ เสฏฺฐิภริยาปิ อญฺเญสุ ทิวเสสุ มจฺเฉ น เกลายติ, ตํ ทิวสํ ปน มจฺฉํ ผลเก ฐเปตฺวา สยเมว ผาเลสิฯ มจฺฉญฺจ นาม กุจฺฉิโต ผาเลนฺติ, สา ปน ปิฏฺฐิโต ผาเลนฺตี มจฺฉกุจฺฉิยํ สุวณฺณวณฺณํ ทารกํ ทิสฺวา – ‘‘มจฺฉกุจฺฉิยํ เม ปุตฺโต ลทฺโธ’’ติ นาทํ นทิตฺวา ทารกํ อาทาย สามิกสฺส สนฺติกํ อคมาสิฯ เสฏฺฐิ ตาวเทว เภริํ จราเปตฺวา ทารกํ อาทาย รญฺโญ สนฺติกํ คนฺตฺวา – ‘‘มจฺฉกุจฺฉิยํ เม เทว ทารโก ลทฺโธ, กิํ กโรมี’’ติ อาหฯ ปุญฺญวา เอส, โย มจฺฉกุจฺฉิยํ อโรโค วสิ, โปเสหิ นนฺติฯ

อสฺโสสิ โข อิตรํ กุลํ – ‘‘พาราณสิยํ กิร เอกํ เสฏฺฐิกุลํ มจฺฉกุจฺฉิยํ ทารกํ ลภตี’’ติ, เต ตตฺถ อคมํสุฯ อถสฺส มาตา ทารกํ อลงฺกริตฺวา กีฬาปิยมานํ ทิสฺวาว ‘‘มนาโป วตายํ ทารโก’’ติ คนฺตฺวา ปวติํ อาจิกฺขิฯ อิตรา มยฺหํ ปุตฺโตติอาทิมาหฯ กหํ เต ลทฺโธติ? มจฺฉกุจฺฉิยนฺติฯ โน ตุยฺหํ ปุตฺโต, มยฺหํ ปุตฺโตติฯ

กหํ เต ลทฺโธติ? มยา ทสมาเส กุจฺฉิยา ธาริโต, อถ นํ นทิยา กีฬาปิยมานํ มจฺโฉ คิลีติฯ ตุยฺหํ ปุตฺโต อญฺเญน มจฺเฉน คิลิโต ภวิสฺสติ, อยํ ปน มยา มจฺฉกุจฺฉิยํ ลทฺโธติ, อุโภปิ ราชกุลํ อคมํสุฯ ราชา อาห – ‘‘อยํ ทส มาเส กุจฺฉิยา ธาริตตฺตา อมาตา กาตุํ น สกฺกา, มจฺฉํ คณฺหนฺตาปิ วกฺกยกนาทีนิ พหิ กตฺวา คณฺหนฺตา นาม นตฺถีติ มจฺฉกุจฺฉิยํ ลทฺธตฺตา อยมฺปิ อมาตา กาตุํ น สกฺกา, ทารโก อุภินฺนมฺปิ กุลานํ ทายาโท โหตุ, อุโภปิ นํ ชคฺคถา’’ติ อุโภปิ ชคฺคิํสุฯ

วิญฺญุตํ ปตฺตสฺส ทฺวีสุปิ นคเรสุ ปาสาทํ กาเรตฺวา นาฏกานิ ปจฺจุปฏฺฐาเปสุํฯ เอเกกสฺมิํ นคเร จตฺตาโร จตฺตาโร มาเส วสติ, เอกสฺมิํ นคเร จตฺตาโร มาเส วุฏฺฐสฺส สงฺฆาฏนาวาย มณฺฑปํ กาเรตฺวา ตตฺถ นํ สทฺธิํ นาฏกาหิ อาโรเปนฺติฯ โส สมฺปตฺติํ อนุภวมาโน อิตรํ นครํ คจฺฉติฯ ตํนครวาสิโน นาฏกานิ อุปฑฺฒมคฺคํ อคมํสุฯ เต ปจฺจุคฺคนฺตฺวา ตํ ปริวาเรตฺวา อตฺตโน ปาสาทํ นยนฺติฯ อิตรานิ นาฏกานิ นิวตฺติตฺวา อตฺตโน นครเมว คจฺฉนฺติฯ ตตฺถ จตฺตาโร มาเส วสิตฺวา เตเนว นิยาเมน ปุน อิตรํ นครํ คจฺฉติฯ เอวมสฺส สมฺปตฺติํ อนุภวนฺตสฺส อสีติ วสฺสานิ ปริปุณฺณานิฯ

อถ ภควา จาริกํ จรมาโน พาราณสิํ ปตฺโตฯ โส ภควโต สนฺติเก ธมฺมํ สุตฺวา ปฏิลทฺธสทฺโธ ปพฺพชิโตฯ ปพฺพชิตฺวา สตฺตาหเมว ปุถุชฺชโน อโหสิ, อฏฺฐเม ปน โส สห ปฏิสมฺภิทาหิ อรหตฺตํ ปาปุณีติ เอวมสฺส ทฺเว กุลานิ อเหสุํฯ ตสฺมา พากุโลติ สงฺขํ อคมาสีติฯ

ปุราณคิหิสหาโยติ ปุพฺเพ คิหิกาเล สหาโยฯ อยมฺปิ ทีฆายุโกว เถรํ ปพฺพชิตํ ปสฺสิตุํ คจฺฉนฺโต อสีติเม วสฺเส คโตฯ เมถุโน ธมฺโมติ พาโล นคฺคสมณโก พาลปุจฺฉํ ปุจฺฉติ, น สาสนวจนํ, อิทานิ เถเรน ทินฺนนเย ฐิโต อิเมหิ ปน เตติ ปุจฺฉิฯ

[210] ยํปายสฺมาติอาทีนิ ปทานิ สพฺพวาเรสุ ธมฺมสงฺคาหกตฺเถเรหิ นิยเมตฺวา ฐปิตานิฯ

ตตฺถ สญฺญา อุปฺปนฺนมตฺตาว, วิตกฺโก กมฺมปถเภทโกติ ฯ เถโร ปนาห – ‘‘กสฺมา วิสุํ กโรถ, อุภยมฺเปตํ กมฺมปถเภทกเมวา’’ติฯ

[211] คหปติจีวรนฺติ วสฺสาวาสิกํ จีวรํฯ สตฺเถนาติ ปิปฺผลเกนฯ สูจิยาติ สูจิํ คเหตฺวา สิพฺพิตภาวํ น สรามีติ อตฺโถฯ กถิเน จีวรนฺติ กถินจีวรํ, กถินจีวรมฺปิ หิ วสฺสาวาสิกคติกเมวฯ ตสฺมา ตตฺถ ‘‘สิพฺพิตา นาภิชานามี’’ติ อาหฯ

เอตฺตกํ ปนสฺส กาลํ คหปติจีวรํ อสาทิยนฺตสฺส ฉินฺทนสิพฺพนาทีนิ อกโรนฺตสฺส กุโต จีวรํ อุปฺปชฺชตีติฯ ทฺวีหิ นคเรหิฯ เถโร หิ มหายสสฺสี, ตสฺส ปุตฺตธีตโร นตฺตปนตฺตกา สุขุมสาฏเกหิ จีวรานิ กาเรตฺวา รชาเปตฺวา สมุคฺเค ปกฺขิปิตฺวา ปหิณนฺติฯ เถรสฺส นฺหานกาเล นฺหานโกฏฺฐเก ฐเปนฺติฯ เถโร ตานิ นิวาเสติ เจว ปารุปติ จ, ปุราณจีวรานิ สมฺปตฺตปพฺพชิตานํ เทติฯ เถโร ตานิ นิวาเสตฺวา จ ปารุปิตฺวา จ นวกมฺมํ น กโรติ, กิญฺจิ อายูหนกมฺมํ นตฺถิฯ ผลสมาปตฺติํ อปฺเปตฺวา อปฺเปตฺวา นิสีทติฯ จตูสุ มาเสสุ ปตฺเตสุ โลมกิลิฏฺฐานิ โหนฺติ, อถสฺส ปุน เตเนว นิยาเมน ปหิณิตฺวา เทนฺติฯ อฑฺฒมาเส อฑฺฒมาเส ปริวตฺตตีติปิ วทนฺติเยวฯ

อนจฺฉริยญฺเจตํ เถรสฺส มหาปุญฺญสฺส มหาภิญฺญสฺส สตสหสฺสกปฺเป ปูริตปารมิสฺส, อโสกธมฺมรญฺโญ กุลูปโก นิคฺโรธตฺเถโร ทิวสสฺส นิกฺขตฺตุํ จีวรํ ปริวตฺเตสิฯ ตสฺส หิ ติจีวรํ หตฺถิกฺขนฺเธ ฐเปตฺวา ปญฺจหิ จ คนฺธสมุคฺคสเตหิ ปญฺจหิ จ มาลาสมุคฺคสเตหิ สทฺธิํ ปาโตว อาหริยิตฺถ, ตถา ทิวา เจว สายญฺจฯ ราชา กิร ทิวสสฺส นิกฺขตฺตุํ สาฏเก ปริวตฺเตนฺโต ‘‘เถรสฺส จีวรํ นีต’’นฺติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘อาม นีต’’นฺติ สุตฺวาว ปริวตฺเตสิฯ เถโรปิ น ภณฺฑิกํ พนฺธิตฺวา ฐเปสิ, สมฺปตฺตสพฺรหฺมจารีนํ อทาสิฯ ตทา กิร ชมฺพุทีเป ภิกฺขุสงฺฆสฺส เยภุยฺเยน นิคฺโรธสฺเสว สนฺตกํ จีวรํ อโหสิฯ

อโห วต มํ โกจิ นิมนฺเตยฺยาติ กิํ ปน จิตฺตสฺส อนุปฺปาทนํ ภาริยํ, อุปฺปนฺนสฺส ปหานนฺติฯ

จิตฺตํ นาม ลหุกปริวตฺตํ, ตสฺมา อนุปฺปาทนํ ภาริยํ , อุปฺปนฺนสฺส ปหานมฺปิ ภาริยเมว ฯ อนฺตรฆเรติ มหาสกุลุทายิสุตฺเต (ม. นิ. 2.237) อินฺทขีลโต ปฏฺฐาย อนฺตรฆรํ นาม อิธ นิมฺโพทกปตนฏฺฐานํ อธิปฺเปตํฯ กุโต ปนสฺส ภิกฺขา อุปฺปชฺชิตฺถาติฯ เถโร ทฺวีสุ นคเรสุ อภิญฺญาโต, เคหทฺวารํ อาคตสฺเสวสฺส ปตฺตํ คเหตฺวา นานารสโภชนสฺส ปูเรตฺวา เทนฺติฯ โส ลทฺธฏฺฐานโต นิวตฺตติ, ภตฺตกิจฺจกรณฏฺฐานํ ปนสฺส นิพทฺธเมว อโหสิฯ อนุพฺยญฺชนโสติ เถเรน กิร รูเป นิมิตฺตํ คเหตฺวา มาตุคาโม น โอโลกิตปุพฺโพฯ มาตุคามสฺส ธมฺมนฺติ มาตุคามสฺส ฉปฺปญฺจวาจาหิ ธมฺมํ เทเสตุํ วฏฺฏติ, ปญฺหํ ปุฏฺเฐน คาถาสหสฺสมฺปิ วตฺตุํ วฏฺฏติเยวฯ เถโร ปน กปฺปิยเมว น อกาสิฯ เยภุยฺเยน หิ กุลูปกเถรานเมตํ กมฺมํ โหติฯ ภิกฺขุนุปสฺสยนฺติ ภิกฺขุนิอุปสฺสยํฯ ตํ ปน คิลานปุจฺฉเกน คนฺตุํ วฏฺฏติ, เถโร ปน กปฺปิยเมว น อกาสิฯ เอส นโย สพฺพตฺถฯ จุณฺเณนาติ โกสมฺพจุณฺณาทินาฯ คตฺตปริกมฺเมติ สรีรสมฺพาหนกมฺเมฯ วิจาริตาติ ปโยชยิตาฯ คทฺทูหนมตฺตนฺติ คาวิํ ถเน คเหตฺวา เอกํ ขีรพินฺทุํ ทูหนกาลมตฺตมฺปิฯ

เกน ปน การเณน เถโร นิราพาโธ อโหสิฯ ปทุมุตฺตเร กิร ภควติ สตสหสฺสภิกฺขุปริวาเร จาริกํ จรมาเน หิมวติ วิสรุกฺขา ปุปฺผิํสุฯ ภิกฺขุสตสหสฺสานมฺปิ ติณปุปฺผกโรโค อุปฺปชฺชติฯ เถโร ตสฺมิํ สมเย อิทฺธิมา ตาปโส โหติ, โส อากาเสน คจฺฉนฺโต ภิกฺขุสงฺฆํ ทิสฺวา โอตริตฺวา โรคํ ปุจฺฉิตฺวา หิมวนฺตโต โอสธํ อาหริตฺวา อทาสิฯ อุปสิงฺฆนมตฺเตเนว โรโค วูปสมิฯ กสฺสปสมฺมาสมฺพุทฺธกาเลปิ ปฐมวปฺปทิวเส วปฺปํ ฐเปตฺวา ภิกฺขุสงฺฆสฺส ปริโภคํ อคฺคิสาลญฺเจว วจฺจกุฏิญฺจ กาเรตฺวา ภิกฺขุสงฺฆสฺส เภสชฺชวตฺตํ นิพนฺธิ, อิมินา กมฺเมน นิราพาโธ อโหสิฯ อุกฺกฏฺฐเนสชฺชิโก ปเนส อุกฺกฏฺฐารญฺญโก จ ตสฺมา ‘‘นาภิชานามิ อปสฺเสนกํ อปสฺสยิตา’’ติอาทิมาหฯ

สรโณติ สกิเลโสฯ อญฺญา อุทปาทีติ อนุปสมฺปนฺนสฺส อญฺญํ พฺยากาตุํ น วฏฺฏติฯ เถโร กสฺมา พฺยากาสิ? น เถโร อหํ อรหาติ อาห, อญฺญา อุทปาทีติ ปนาหฯ อปิจ เถโร อรหาติ ปากโฏ, ตสฺมา เอวมาหฯ

[212] ปพฺพชฺชนฺติ เถโร สยํ เนว ปพฺพาเชสิ, น อุปสมฺปาเทสิ อญฺเญหิ ปน ภิกฺขูหิ เอวํ การาเปสิฯ อวาปุรณํ อาทายาติ กุญฺจิกํ คเหตฺวาฯ

นิสินฺนโกว ปรินิพฺพายีติ อหํ ธรมาโนปิ น อญฺญสฺส ภิกฺขุสฺส ภาโร อโหสิํ, ปรินิพฺพุตสฺสาปิ เม สรีรํ ภิกฺขุสงฺฆสฺส ปลิโพโธ มา อโหสีติ เตโชธาตุํ สมาปชฺชิตฺวา ปรินิพฺพายิฯ สรีรโต ชาลา อุฏฺฐหิ, ฉวิมํสโลหิตํ สปฺปิ วิย ฌายมานํ ปริกฺขยํ คตํ, สุมนมกุลสทิสา ธาตุโยว อวเสสิํสุฯ เสสํ สพฺพตฺถ ปากฏเมวฯ อิทํ ปน สุตฺตํ ทุติยสงฺคเห สงฺคีตนฺติฯ

ปปญฺจสูทนิยา มชฺฌิมนิกายฏฺฐกถาย

พากุลสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

5. ทนฺตภูมิสุตฺตวณฺณนา

[213] เอวํ เม สุตนฺติ ทนฺตภูมิสุตฺตํฯ ตตฺถ อรญฺญกุฏิกายนฺติ ตสฺเสว เวฬุวนสฺส เอกสฺมิํ วิวิตฺตฏฺฐาเน ปธานกมฺมิกานํ ภิกฺขูนํ อตฺถาย กตเสนาสเนฯ ราชกุมาโรติ พิมฺพิสารสฺส ปุตฺโต โอรสโกฯ

ผุเสยฺยาติ ลเภยฺยฯ เอกคฺคตนฺติ เอวํ ปฏิปนฺโน สมาปตฺติํ นาม ลภติ, ฌานํ นาม ลภตีติ อิทํ มยา สุตนฺติ วทติฯ กิลมโถติ กายกิลมโถฯ วิเหสาติ สฺเวว กิลมโถ วุตฺโตฯ ยถาสเก ติฏฺเฐยฺยาสีติ อตฺตโน อชานนโกฏฺฐาเสเยว ติฏฺเฐยฺยาสีติฯ

[214] เทเสสีติ จิตฺเตกคฺคตํ นาม เอวํ ลภติ, สมาปตฺติํ เอวํ นิพฺพตฺเตตีติ อปฺปนาอุปจารํ ปาเปตฺวา เอกกสิณปริกมฺมํ กเถสิฯ ปเวเทตฺวาติ ปกาเสตฺวาฯ

เนกฺขมฺเมน ญาตพฺพนฺติ กามโต นิสฺสฏคุเณน ญาตพฺพํฯ