สฬายตนิกนฺติ สฬายตนปฏิสํยุตฺตํฯ ชีวิตปจฺจยาติ ยาว ชีวิตินฺทฺริยานํ ปวตฺติ, ตาว ชีวิตปจฺจยา ปวตฺตทรถมตฺตา อตฺถีติ วุตฺตํ โหติฯ

[183] ปุน อนิมิตฺตนฺติ วิปสฺสนาย ปฏิวิปสฺสนํ ทสฺเสตุํ วุตฺตํฯ กามาสวํ ปฏิจฺจาติ กามาสวํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชนปวตฺตทรถา อิธ น สนฺติ, อริยมคฺเค เจว อริยผเล จ นตฺถีติ วุตฺตํ โหติฯ อิมเมว กายนฺติ อิมํ อุปาทิเสสทรถทสฺสนตฺถํ วุตฺตํฯ อิติ มนุสฺสสญฺญาย คามสญฺญํ นิวตฺเตตฺวา…เป.… มคฺเคน วิปสฺสนํ นิวตฺเตตฺวา อนุปุพฺเพน อจฺจนฺตสุญฺญตา นาม ทสฺสิตา โหติฯ

[184] ปริสุทฺธนฺติ นิรุปกฺกิเลสํฯ อนุตฺตรนฺติ อุตฺตรวิรหิตํ สพฺพเสฏฺฐํฯ สุญฺญตนฺติ สุญฺญตผลสมาปตฺติํฯ ตสฺมาติ ยสฺมา อตีเตปิ, พุทฺธปจฺเจกพุทฺธพุทฺธสาวกสงฺขาตา สมณพฺราหฺมณาฯ อนาคเตปิ, เอตรหิปิ พุทฺธพุทฺธสาวกสงฺขาตา สมณพฺราหฺมณา อิมํเยว ปริสุทฺธํ ปรมํ อนุตฺตรํ สุญฺญตํ อุปสมฺปชฺช วิหริํสุ วิหริสฺสนฺติ วิหรนฺติ จ, ตสฺมาฯ เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานเมวาติฯ

ปปญฺจสูทนิยา มชฺฌิมนิกายฏฺฐกถาย

จูฬสุญฺญตสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

2. มหาสุญฺญตสุตฺตวณฺณนา

[185] เอวํ เม สุตนฺติ มหาสุญฺญตสุตฺตํฯ ตตฺถ กาฬเขมกสฺสาติ ฉวิวณฺเณน โส กาโฬ, เขมโกติ ปนสฺส นามํฯ วิหาโรติ ตสฺมิํเยว นิคฺโรธาราเม เอกสฺมิํ ปเทเส ปากาเรน ปริกฺขิปิตฺวา ทฺวารโกฏฺฐกํ มาเปตฺวา หํสวฏฺฏกาทิเสนาสนานิ เจว มณฺฑลมาฬโภชนสาลาทีนิ จ ปติฏฺฐเปตฺวา กโต วิหาโรฯ สมฺพหุลานิ เสนาสนานีติ มญฺโจ ปีฐํ ภิสิพิมฺโพหนํ ตฏฺฏิกา จมฺมขณฺโฑ ติณสนฺถาโร ปณฺณสนฺถาโร ปลาลสนฺถาโรติอาทีนิ ปญฺญตฺตานิ โหนฺติ, มญฺเจน มญฺจํ…เป.… ปลาลสนฺถาเรเนว ปลาลสนฺถารํ อาหจฺจ ฐปิตานิ, คณภิกฺขูนํ วสนฏฺฐานสทิสํ อโหสิฯ

สมฺพหุลา นุ โขติ ภควโต โพธิปลฺลงฺเกเยว สพฺพกิเลสานํ สมุคฺฆาฏิตตฺตา สํสโย นาม นตฺถิ, วิตกฺกปุพฺพภาคา ปุจฺฉา, วิตกฺกปุพฺพภาเค จายํ นุกาโร นิปาตมตฺโตฯ ปาฏิมตฺถกํ คจฺฉนฺเต อวินิจฺฉิโต นาม น โหติฯ อิโต กิร ปุพฺเพ ภควตา ทส ทฺวาทส ภิกฺขู เอกฏฺฐาเน วสนฺตา น ทิฏฺฐปุพฺพาฯ

อถสฺส เอตทโหสิ – คณวาโส นามายํ วฏฺเฏ อาจิณฺณสมาจิณฺโณ นทีโอติณฺณอุทกสทิโส, นิรยติรจฺฉานโยนิเปตฺติวิสยาสุรกาเยสุปิ, มนุสฺสโลก-เทวโลกพฺรหฺมโลเกสุปิ คณวาโสว อาจิณฺโณฯ ทสโยชนสหสฺโส หิ นิรโย ติปุจุณฺณภริตา นาฬิ วิย สตฺเตหิ นิรนฺตโร, ปญฺจวิธพนฺธนกมฺมการณกรณฏฺฐาเน สตฺตานํ ปมาณํ วา ปริจฺเฉโท วา นตฺถิ, ตถา วาสีหิ ตจฺฉนาทิฐาเนสุ, อิติ คณภูตาว ปจฺจนฺติฯ ติรจฺฉานโยนิยํ เอกสฺมิํ วมฺมิเก อุปสิกานํ ปมาณํ วา ปริจฺเฉโท วา นตฺถิ, ตถา เอเกกพิลาทีสุปิ กิปิลฺลิกาทีนํฯ ติรจฺฉานโยนิยมฺปิ คณวาโสวฯ เปตนครานิ จ คาวุติกานิ อฑฺฒโยชนิกานิปิ เปตภริตานิ โหนฺติฯ เอวํ เปตฺติวิสเยปิ คณวาโสวฯ อสุรภวนํ ทสโยชนสหสฺสํ กณฺเณ ปกฺขิตฺตสูจิยา กณฺณพิลํ วิย โหติฯ อิติ อสุรกาเยปิ คณวาโสวฯ มนุสฺสโลเก สาวตฺถิยํ สตฺตปณฺณาส กุลสตสหสฺสานิ, ราชคเห อนฺโต จ พหิ จ อฏฺฐารส มนุสฺสโกฏิโย วสิํสุฯ เอวํ อญฺเญสุปิ ฐาเนสูติ มนุสฺสโลเกปิ คณวาโสวฯ ภุมฺมเทวตา อาทิํ กตฺวา เทวโลกพฺรหฺมโลเกสุปิ คณวาโสวฯ เอเกกสฺส หิ เทวปุตฺตสฺส อฑฺฒติยา นาฏกโกฏิโย โหนฺติ, นวปิ โกฏิโย โหนฺติ, เอกฏฺฐาเน ทสสหสฺสาปิ พฺรหฺมาโน วสนฺติฯ

ตโต จินฺเตสิ – ‘‘มยา สตสหสฺสกปฺปาธิกานิ จตฺตาริ อสงฺเขฺยยฺยานิ คณวาสวิทฺธํสนตฺถํ ทส ปารมิโย ปูริตา, อิเม จ ภิกฺขู อิโต ปฏฺฐาเยว คณํ พนฺธิตฺวา คณาภิรตา ชาตา อนนุจฺฉวิกํ กโรนฺตี’’ติฯ โส ธมฺมสํเวคํ อุปฺปาเทตฺวา ปุน จินฺเตสิ – ‘‘สเจ ‘เอกฏฺฐาเน ทฺวีหิ ภิกฺขูหิ น วสิตพฺพ’นฺติ สกฺกา ภเวยฺย สิกฺขาปทํ ปญฺญเปตุํ, สิกฺขาปทํ ปญฺญาเปยฺยํ, น โข ปเนตํ สกฺกาฯ

หนฺทาหํ มหาสุญฺญตาปฏิปตฺติํ นาม สุตฺตนฺตํ เทเสมิ, ยํ สิกฺขากามานํ กุลปุตฺตานํ สิกฺขาปทปญฺญตฺติ วิย นครทฺวาเร นิกฺขิตฺตสพฺพกายิกอาทาโส วิย จ ภวิสฺสติฯ ตโต ยถา นาเมกสฺมิํ อาทาเส ขตฺติยาทโย อตฺตโน วชฺชํ ทิสฺวา ตํ ปหาย อนวชฺชา โหนฺติ, เอวเมวํ มยิ ปรินิพฺพุเตปิ ปญฺจวสฺสสหสฺสานิ อิมํ สุตฺตํ อาวชฺชิตฺวา คณํ วิโนเทตฺวา เอกีภาวาภิรตา กุลปุตฺตา วฏฺฏทุกฺขสฺส อนฺตํ กริสฺสนฺตี’’ติฯ ภควโต จ มโนรถํ ปูเรนฺตา วิย อิมํ สุตฺตํ อาวชฺชิตฺวา คณํ วิโนเทตฺวา วฏฺฏทุกฺขํ เขเปตฺวา ปรินิพฺพุตา กุลปุตฺตา คณนปถํ วีติวตฺตาฯ วาลิกปิฏฺฐิวิหาเรปิ หิ อาภิธมฺมิกอภยตฺเถโร นาม วสฺสูปนายิกสมเย สมฺพหุเลหิ ภิกฺขูหิ สทฺธิํ อิมํ สุตฺตํ สญฺฌายิตฺวา ‘‘สมฺมาสมฺพุทฺโธ เอวํ กาเรติ, มยํ กิํ กโรมา’’ติ อาหฯ เต สพฺเพปิ อนฺโตวสฺเส คณํ วิโนเทตฺวา เอกีภาวาภิรตา อรหตฺตํ ปาปุณิํสุฯ คณเภทนํ นาม อิทํ สุตฺตนฺติฯ

[186] ฆฏายาติ เอวํนามกสฺส สกฺกสฺสฯ วิหาเรติ อยมฺปิ วิหาโร นิคฺโรธารามสฺเสว เอกเทเส กาฬเขมกสฺส วิหาโร วิย กโตติ เวทิตพฺโพฯ จีวรกมฺมนฺติ ชิณฺณมลินานํ อคฺคฬฏฺฐานุปฺปาทนโธวนาทีหิ กตปริภณฺฑมฺปิ, จีวรตฺถาย อุปฺปนฺนวตฺถานํ วิจารณสิพฺพนาทีหิ อกตํ สํวิธานมฺปิ วฏฺฏติ, อิธ ปน อกตํ สํวิธานํ อธิปฺเปตํฯ มนุสฺสา หิ อานนฺทตฺเถรสฺส จีวรสาฏเก อทํสุฯ ตสฺมา เถโร สมฺพหุเล ภิกฺขู คเหตฺวา ตตฺถ จีวรกมฺมํ อกาสิฯ เตปิ ภิกฺขู ปาโตว สูจิปาสกสฺส ปญฺญายนกาลโต ปฏฺฐาย นิสินฺนา อปญฺญายนกาเล อุฏฺฐหนฺติฯ สูจิกมฺเม นิฏฺฐิเตเยว เสนาสนานิ สํวิทหิสฺสามาติ น สํวิทหิํสุฯ จีวรการสมโย โนติ เถโร กิร จินฺเตสิ – ‘‘อทฺธา เอเตหิ ภิกฺขูหิ น ปฏิสามิตานิ เสนาสนานิ, ภควตา จ ทิฏฺฐานิ ภวิสฺสนฺติฯ อิติ อนตฺตมโน สตฺถา สุฏฺฐุ นิคฺคเหตุกาโม, อิเมสํ ภิกฺขูนํ อุปตฺถมฺโภ ภวิสฺสามี’’ติ; ตสฺมา เอวมาหฯ อยํ ปเนตฺถ อธิปฺปาโย – ‘‘น, ภนฺเต, อิเม ภิกฺขู กมฺมารามา เอว, จีวรกิจฺจวเสน ปน เอวํ วสนฺตี’’ติฯ

น โข, อานนฺทาติ, อานนฺท, กมฺมสมโย วา โหตุ อกมฺมสมโย วา, จีวรการสมโย วา โหตุ อจีวรการสมโย วา, อถ โข สงฺคณิการาโม ภิกฺขุ น โสภติเยวฯ มา ตฺวํ อนุปตฺถมฺภฏฺฐาเน อุปตฺถมฺโภ อโหสีติฯ ตตฺถ สงฺคณิกาติ สกปริสสโมธานํฯ คโณติ นานาชนสโมธานํฯ

อิติ สงฺคณิการาโม วา โหตุ คณาราโม วา, สพฺพถาปิ คณพาหุลฺลาภิรโต คณพนฺธนพทฺโธ ภิกฺขุ น โสภติฯ ปจฺฉาภตฺเต ปน ทิวาฏฺฐานํ สมฺมชฺชิตฺวา สุโธตหตฺถปาโท มูลกมฺมฏฺฐานํ คเหตฺวา เอการามตมนุยุตฺโต ภิกฺขุ พุทฺธสาสเน โสภติฯ เนกฺขมฺมสุขนฺติ กามโต นิกฺขนฺตสฺส สุขํฯ ปวิเวกสุขมฺปิ กามปวิเวกสุขเมวฯ ราคาทีนํ ปน วูปสมตฺถาย สํวตฺตตีติ อุปสมสุขํฯ มคฺคสมฺโพธตฺถาย สํวตฺตตีติ สมฺโพธิสุขํฯ นิกามลาภีติ กามลาภี อิจฺฉิตลาภีฯ อกิจฺฉลาภีติ อทุกฺขลาภีฯ อกสิรลาภีติ วิปุลลาภีฯ

สามายิกนฺติ อปฺปิตปฺปิตสมเย กิเลเสหิ วิมุตฺตํฯ กนฺตนฺติ มนาปํฯ เจโตวิมุตฺตินฺติ รูปารูปาวจรจิตฺตวิมุตฺติํฯ วุตฺตญฺเหตํ – ‘‘จตฺตาริ จ ฌานานิ จตสฺโส จ อรูปสมาปตฺติโย, อยํ สามายิโก วิโมกฺโข’’ติ (ปฏิ. ม. 1.213)ฯ อสามายิกนฺติ น สมยวเสน กิเลเสหิ วิมุตฺตํ, อถ โข อจฺจนฺตวิมุตฺตํ โลกุตฺตรํ วุตฺตํฯ วุตฺตญฺเหตํ – ‘‘จตฺตาโร จ อริยมคฺคา จตฺตาริ จ สามญฺญผลานิ, อยํ อสามายิโก วิโมกฺโข’’ติฯ อกุปฺปนฺติ กิเลเสหิ อโกเปตพฺพํฯ

เอตฺตาวตา กิํ กถิตํ โหติ? สงฺคณิการาโม ภิกฺขุ คณพนฺธนพทฺโธ เนว โลกิยคุณํ, น จ โลกุตฺตรคุณํ นิพฺพตฺเตตุํ สกฺโกติ, คณํ วิโนเทตฺวา ปน เอกาภิรโต สกฺโกติฯ ตถา หิ วิปสฺสี โพธิสตฺโต จตุราสีติยา ปพฺพชิตสหสฺเสหิ ปริวุโต สตฺต วสฺสานิ วิจรนฺโต สพฺพญฺญุคุณํ นิพฺพตฺเตตุํ นาสกฺขิ, คณํ วิโนเทตฺวา สตฺตทิวเส เอกีภาวาภิรโต โพธิมณฺฑํ อารุยฺห สพฺพญฺญุคุณํ นิพฺพตฺเตสิฯ อมฺหากํ โพธิสตฺโต ปญฺจวคฺคิเยหิ สทฺธิํ ฉพฺพสฺสานิ วิจรนฺโต สพฺพญฺญุคุณํ นิพฺพตฺเตตุํ นาสกฺขิ, เตสุ ปกฺกนฺเตสุ เอกีภาวาภิรโต โพธิมณฺฑํ อารุยฺห สพฺพญฺญุคุณํ นิพฺพตฺเตสิฯ

เอวํ สงฺคณิการามสฺส คุณาธิคมาภาวํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ โทสุปฺปตฺติํ ทสฺเสนฺโต นาหํ อานนฺทาติอาทิมาหฯ ตตฺถ รูปนฺติ สรีรํฯ ยตฺถ รตฺตสฺสาติ ยสฺมิํ รูเป ราควเสน รตฺตสฺสฯ

น อุปฺปชฺเชยฺยุนฺติ ยสฺมิํ รูเป รตฺตสฺส น อุปฺปชฺเชยฺยุํ, ตํ รูปํ น สมนุปสฺสามิ, อถ โข สาริปุตฺตโมคฺคลฺลานานํ ทสพลสาวกตฺตุปคมนสงฺขาเตน อญฺญถาภาเวน สญฺจยสฺส วิย, อุปาลิคหปติโน อญฺญถาภาเวน นาฏปุตฺตสฺส วิย, ปิยชาติกสุตฺเต เสฏฺฐิอาทีนํ วิย จ อุปฺปชฺชนฺติเยวฯ

[187] อยํ โข ปนานนฺทาติ โก อนุสนฺธิ? สเจ หิ โกจิ ทุพฺพุทฺธี นวปพฺพชิโต วเทยฺย – ‘‘สมฺมาสมฺพุทฺโธ เขตฺตํ ปวิฏฺฐา คาวิโย วิย อมฺเหเยว คณโต นีหรติ, เอกีภาเว นิโยเชติ, สยํ ปน ราชราชมหามตฺตาทีหิ ปริวุโต วิหรตี’’ติ, ตสฺส วจโนกาสุปจฺเฉทนตฺถํ – ‘‘จกฺกวาฬปริยนฺตาย ปริสาย มชฺเฌ นิสินฺโนปิ ตถาคโต เอกโกวา’’ติ ทสฺเสตุํ อิมํ เทสนํ อารภิฯ ตตฺถ สพฺพนิมิตฺตานนฺติ รูปาทีนํ สงฺขนิมิตฺตานํฯ อชฺฌตฺตนฺติ วิสยชฺฌตฺตํฯ สุญฺญตนฺติ สุญฺญตผลสมาปตฺติํฯ ตตฺร เจติ อุปโยคตฺเถ ภุมฺมํ, ตํ เจติ วุตฺตํ โหติฯ ปุน ตตฺราติ ตสฺมิํ ปริสมชฺเฌ ฐิโตฯ วิเวกนินฺเนนาติ นิพฺพานนินฺเนนฯ พฺยนฺตีภูเตนาติ อาสวฏฺฐานียธมฺเมหิ วิคตนฺเตน นิสฺสเฏน วิสํยุตฺเตนฯ อุยฺโยชนิกปฏิสํยุตฺตนฺติ คจฺฉถ ตุมฺเหติ เอวํ อุยฺโยชนิเกน วจเนน ปฏิสํยุตฺตํฯ

กาย ปน เวลาย ภควา เอวํ กเถติ? ปจฺฉาภตฺตกิจฺจเวลาย, วา ปุริมยามกิจฺจเวลาย วาฯ ภควา หิ ปจฺฉาภตฺเต คนฺธกุฏิยํ สีหเสยฺยํ กปฺเปตฺวา วุฏฺฐาย ผลสมาปตฺติํ อปฺเปตฺวา นิสีทติฯ ตสฺมิํ สมเย ธมฺมสฺสวนตฺถาย ปริสา สนฺนิปตนฺติฯ อถ ภควา กาลํ วิทิตฺวา คนฺธกุฏิโต นิกฺขมิตฺวา พุทฺธาสนวรคโต ธมฺมํ เทเสตฺวา เภสชฺชเตลปากํ คณฺหนฺโต วิย กาลํ อนติกฺกมิตฺวา วิเวกนินฺเนน จิตฺเตน ปริสํ อุยฺโยเชติ ฯ ปุริมยาเมปิ ‘‘อภิกฺกนฺตา โข วาเสฏฺฐา รตฺติ, ยสฺส ทานิ กาลํ มญฺญถา’’ติ (ที. นิ. 3.299) เอวํ อุยฺโยเชติ ฯ พุทฺธานญฺหิ โพธิปตฺติโต ปฏฺฐาย ทฺเว ปญฺจวิญฺญาณานิปิ นิพฺพานนินฺนาเนวฯ ตสฺมาติหานนฺทาติ ยสฺมา สุญฺญตาวิหาโร สนฺโต ปณีโต, ตสฺมาฯ

[188] อชฺฌตฺตเมวาติ โคจรชฺฌตฺตเมวฯ อชฺฌตฺตํ สุญฺญตนฺติ อิธ นิยกชฺฌตฺตํ, อตฺตโน ปญฺจสุ ขนฺเธสุ นิสฺสิตนฺติ อตฺโถฯ สมฺปชาโน โหตีติ กมฺมฏฺฐานสฺส อสมฺปชฺชนภาวชานเนน สมฺปชาโนฯ พหิทฺธาติ ปรสฺส ปญฺจสุ ขนฺเธสุฯ

อชฺฌตฺตพหิทฺธาติ กาเลน อชฺฌตฺตํ กาเลน พหิทฺธา ฯ อาเนญฺชนฺติ อุภโตภาควิมุตฺโต ภวิสฺสามาติ อาเนญฺชํ อรูปสมาปตฺติํ มนสิ กโรติฯ

ตสฺมิํเยว ปุริมสฺมินฺติ ปาทกชฺฌานํ สนฺธาย วุตฺตํฯ อปคุณปาทกชฺฌานโต วุฏฺฐิตสฺส หิ อชฺฌตฺตํ สุญฺญตํ มนสิกโรโต ตตฺถ จิตฺตํ น ปกฺขนฺทติฯ ตโต ‘‘ปรสฺส สนฺตาเน นุ โข กถ’’นฺติ พหิทฺธา มนสิ กโรติ, ตตฺถปิ น ปกฺขนฺทติฯ ตโต – ‘‘กาเลน อตฺตโน สนฺตาเน, กาเลน ปรสฺส สนฺตาเน นุ โข กถ’’นฺติ อชฺฌตฺตพหิทฺธา มนสิ กโรติ, ตตฺถปิ น ปกฺขนฺทติฯ ตโต อุภโตภาควิมุตฺโต โหตุกาโม ‘‘อรูปสมาปตฺติยํ นุ โข กถ’’นฺติ อาเนญฺชํ มนสิ กโรติ, ตตฺถปิ น ปกฺขนฺทติฯ อิทานิ – ‘‘น เม จิตฺตํ ปกฺขนฺทตีติ วิสฺสฏฺฐวีริเยน อุปฏฺฐากาทีนํ ปจฺฉโต น จริตพฺพํ, ปาทกชฺฌานเมว ปน สาธุกํ ปุนปฺปุนํ มนสิกาตพฺพํฯ เอวมสฺส รุกฺเข ฉินฺทโต ผรสุมฺหิ อวหนฺเต ปุน นิสิตํ กาเรตฺวา ฉินฺทนฺตสฺส ฉิชฺเชสุ ผรสุ วิย กมฺมฏฺฐาเน มนสิกาโร วหตี’’ติ ทสฺเสตุํ ตสฺมิํเยวาติอาทิมาหฯ อิทานิสฺส เอวํ ปฏิปนฺนสฺส ยํ ยํ มนสิ กโรติ, ตตฺถ ตตฺถ มนสิกาโร สมฺปชฺชตีติ ทสฺเสนฺโต ปกฺขนฺทตีติ อาหฯ

[189] อิมินา วิหาเรนาติ อิมินา สมถวิปสฺสนาวิหาเรนฯ อิติห ตตฺถ สมฺปชาโนติ อิติ จงฺกมนฺโตปิ ตสฺมิํ กมฺมฏฺฐาเน สมฺปชฺชมาเน ‘‘สมฺปชฺชติ เม กมฺมฏฺฐาน’’นฺติ ชานเนน สมฺปชาโน โหติฯ สยตีติ นิปชฺชติฯ เอตฺถ กญฺจิ กาลํ จงฺกมิตฺวา – ‘‘อิทานิ เอตฺตกํ กาลํ จงฺกมิตุํ สกฺขิสฺสามี’’ติ ญตฺวา อิริยาปถํ อหาเปตฺวา ฐาตพฺพํฯ เอส นโย สพฺพวาเรสุ ฯ น กเถสฺสามีติ, อิติห ตตฺถาติ เอวํ น กเถสฺสามีติ ชานเนน ตตฺถ สมฺปชานการี โหติฯ

ปุน ทุติยวาเร เอวรูปิํ กถํ กเถสฺสามีติ ชานเนน สมฺปชานการี โหติ, อิมสฺส ภิกฺขุโน สมถวิปสฺสนา ตรุณาว, ตาสํ อนุรกฺขณตฺถํ –

‘‘อาวาโส โคจโร ภสฺสํ, ปุคฺคโล อถ โภชนํ;

อุตุ อิริยาปโถ เจว, สปฺปาโย เสวิตพฺพโก’’ติฯ

สตฺต สปฺปายานิ อิจฺฉิตพฺพานิฯ เตสํ ทสฺสนตฺถมิทํ วุตฺตํฯ วิตกฺกวาเรสุ อวิตกฺกนสฺส จ วิตกฺกนสฺส จ ชานเนน สมฺปชานตา เวทิตพฺพาฯ

[190] อิติ วิตกฺกปหาเนน ทฺเว มคฺเค กเถตฺวา อิทานิ ตติยมคฺคสฺส วิปสฺสนํ อาจิกฺขนฺโต ปญฺจ โข อิเม, อานนฺท, กามคุณาติอาทิมาหฯ อายตเนติ เตสุเยว กามคุเณสุ กิสฺมิญฺจิเทว กิเลสุปฺปตฺติการเณฯ สมุทาจาโรติ สมุทาจรณโต อปฺปหีนกิเลโสฯ เอวํ สนฺตนฺติ เอวํ วิชฺชมานเมวฯ สมฺปชาโนติ กมฺมฏฺฐานสฺส อสมฺปตฺติชานเนน สมฺปชาโนฯ ทุติยวาเร เอวํ สนฺตเมตนฺติ เอวํ สนฺเต เอตํฯ สมฺปชาโนติ กมฺมฏฺฐานสมฺปตฺติชานเนน สมฺปชาโนฯ อยญฺหิ ‘‘ปหีโน นุ โข เม ปญฺจสุ กามคุเณสุ ฉนฺทราโค โน’’ติ ปจฺจเวกฺขมาโน อปหีนภาวํ ญตฺวา วีริยํ ปคฺคเหตฺวา ตํ อนาคามิมคฺเคน สมุคฺฆาเฏติ, ตโต มคฺคานนฺตรํ ผลํ, ผลโต วุฏฺฐาย ปจฺจเวกฺขมาโน ปหีนภาวํ ชานาติ, ตสฺส ชานเนน ‘‘สมฺปชาโน โหตี’’ติ วุตฺตํฯ

[191] อิทานิ อรหตฺตมคฺคสฺส วิปสฺสนํ อาจิกฺขนฺโต ปญฺจ โข อิเม, อานนฺท, อุปาทานกฺขนฺธาติอาทิมาหฯ ตตฺถ โส ปหียตีติ รูเป อสฺมีติ มาโน อสฺมีติ ฉนฺโท อสฺมีติ อนุสโย ปหียติฯ ตถา เวทนาทีสุ สมฺปชานตา วุตฺตนาเยเนว เวทิตพฺพาฯ

อิเม โข เต, อานนฺท, ธมฺมาติ เหฏฺฐา กถิเต สมถวิปสฺสนามคฺคผลธมฺเม สนฺธายาหฯ กุสลายติกาติ กุสลโต อาคตาฯ กุสลา หิ กุสลาปิ โหนฺติ กุสลายติกาปิ, เสยฺยถิทํ, ปฐมชฺฌานํ กุสลํ, ทุติยชฺฌานํ กุสลญฺเจว กุสลายติกญฺจ…เป.… อากิญฺจญฺญายตนํ กุสลํ, เนวสญฺญานาสญฺญายตนํ กุสลญฺเจว กุสลายติกญฺจ, เนวสญฺญานาสญฺญายตนํ กุสลํ, โสตาปตฺติมคฺโค กุสโล เจว กุสลายติโก จ…เป.… อนาคามิมคฺโค กุสโล, อรหตฺตมคฺโค กุสโล เจว กุสลายติโก จฯ ตถา ปฐมชฺฌานํ กุสลํ, ตํสมฺปยุตฺตกา ธมฺมา กุสลา เจว กุสลายติกา จ…เป.… อรหตฺตมคฺโค กุสโล, ตํสมฺปยุตฺตกา ธมฺมา กุสลา เจว กุสลายติกา จฯ

อริยาติ นิกฺกิเลสา วิสุทฺธาฯ โลกุตฺตราติ โลเก อุตฺตรา วิสิฏฺฐาฯ อนวกฺกนฺตา ปาปิมตาติ ปาปิมนฺเตน มาเรน อโนกฺกนฺตาฯ

วิปสฺสนาปาทกา อฏฺฐ สมาปตฺติโย อปฺเปตฺวา นิสินฺนสฺส หิ ภิกฺขุโน จิตฺตํ มาโร น ปสฺสติ, ‘‘อิทํ นาม อารมฺมณํ นิสฺสาย สํวตฺตตี’’ติ ชาติตุํ น สกฺโกติฯ ตสฺมา ‘‘อนวกฺกนฺตา’’ติ วุตฺตํฯ

ตํ กิํ มญฺญสีติ อิทํ กสฺมา อาห? คเณปิ เอโก อานิสํโส อตฺถิ, ตํ ทสฺเสตุํ อิทมาหฯ อนุพนฺธิตุนฺติ อนุคจฺฉิตุํ ปริจริตุํฯ

น โข, อานนฺทาติ เอตฺถ กิญฺจาปิ ภควตา – ‘‘สุตาวุโธ, ภิกฺขเว, อริยสาวโก อกุสลํ ปชหติ, กุสลํ ภาเวติ, สาวชฺชํ ปชหติ, อนวชฺชํ ภาเวติ, สุทฺธํ อตฺตานํ ปริหรตี’’ติ (อ. นิ. 7.67) พหุสฺสุโต ปญฺจาวุธสมฺปนฺโน โยโธ วิย กโตฯ ยสฺมา ปน โส สุตปริยตฺติํ อุคฺคเหตฺวาปิ ตทนุจฺฉวิกํ อนุโลมปฏิปทํ น ปฏิปชฺชติ, น ตสฺส ตํ อาวุธํ โหติฯ โย ปฏิปชฺชติ, ตสฺเสว โหติฯ ตสฺมา เอตทตฺถํ อนุพนฺธิตุํ นารหตีติ ทสฺเสนฺโต น โข, อานนฺทาติ อาหฯ

อิทานิ ยทตฺถํ อนุพนฺธิตพฺโพ, ตํ ทสฺเสตุํ ยา จ โขติอาทิมาหฯ อิติ อิมสฺมิํ สุตฺเต ตีสุ ฐาเนสุ ทส กถาวตฺถูนิ อาคตานิฯ ‘‘อิติ เอวรูปํ กถํ กเถสฺสามี’’ติ สปฺปายาสปฺปายวเสน อาคตานิ, ‘‘ยทิทํ สุตฺตํ เคยฺย’’นฺติ เอตฺถ สุตปริยตฺติวเสน อาคตานิ, อิมสฺมิํ ฐาเน ปริปูรณวเสน อาคตานิฯ ตสฺมา อิมสฺมิํ สุตฺเต ทส กถาวตฺถูนิ กเถนฺเตน อิมสฺมิํ ฐาเน ฐตฺวา กเถตพฺพานิฯ

อิทานิ ยสฺมา เอกจฺจสฺส เอกกสฺส วิหรโตปิ อตฺโถ น สมฺปชฺชติ, ตสฺมา ตํ สนฺธาย เอกีภาเว อาทีนวํ ทสฺเสนฺโต เอวํ สนฺเต โข, อานนฺทาติอาทิมาหฯ ตตฺถ เอวํ สนฺเตติ เอวํ เอกีภาเว สนฺเตฯ

[193] สตฺถาติ พาหิรโก ติตฺถกรสตฺถาฯ อนฺวาวตฺตนฺตีติ อนุอาวตฺตนฺติ อุปสงฺกมนฺติฯ มุจฺฉํ กามยตีติ มุจฺฉนตณฺหํ ปตฺเถติ, ปวตฺเตตีติ อตฺโถฯ อาจริยูปทฺทเวนาติ อพฺภนฺตเร อุปฺปนฺเนน กิเลสูปทฺทเวน อาจริยสฺสุปทฺทโวฯ เสสุปทฺทเวสุปิ เอเสว นโยฯ อวธิํสุ นนฺติ มารยิํสุ นํฯ เอเตน หิ คุณมรณํ กถิตํฯ

วินิปาตายาติ สุฏฺฐุ นิปตนายฯ กสฺมา ปน พฺรหฺมจารุปทฺทโวว – ‘‘ทุกฺขวิปากตโร จ กฏุกวิปากตโร จ วินิปาตาย จ สํวตฺตตี’’ติ วุตฺโตติฯ พาหิรปพฺพชฺชา หิ อปฺปลาภา, ตตฺถ มหนฺโต นิพฺพตฺเตตพฺพคุโณ นตฺถิ, อฏฺฐสมาปตฺติปญฺจาภิญฺญามตฺตกเมว โหติฯ อิติ ยถา คทฺรภปิฏฺฐิโต ปติตสฺส มหนฺตํ ทุกฺขํ น โหติ, สรีรสฺส ปํสุมกฺขนมตฺตเมว โหติ, เอวํ พาหิรสมเย โลกิยคุณมตฺตโตว ปริหายติ, เตน ปุริมํ อุปทฺทวทฺวยํ น เอวํ วุตฺตํฯ สาสเน ปน ปพฺพชฺชา มหาลาภา, ตตฺถ จตฺตาโร มคฺคา จตฺตาริ ผลานิ นิพฺพานนฺติ มหนฺตา อธิคนฺตพฺพคุณาฯ อิติ ยถา อุภโต สุชาโต ขตฺติยกุมาโร หตฺถิกฺขนฺธวรคโต นครํ อนุสญฺจรนฺโต หตฺถิกฺขนฺธโต ปติโต มหาทุกฺขํ นิคจฺฉติ, เอวํ สาสนโต ปริหายมาโน นวหิ โลกุตฺตรคุเณหิ ปริหายติฯ เตนายํ พฺรหฺมจารุปทฺทโว เอวํ วุตฺโตฯ

[196] ตสฺมาติ ยสฺมา เสสุปทฺทเวหิ พฺรหฺมจารุปทฺทโว ทุกฺขวิปากตโร, ยสฺมา วา สปตฺตปฏิปตฺติํ วีติกฺกมนฺโต ทีฆรตฺตํ อหิตาย ทุกฺขาย สํวตฺตติ, มิตฺตปฏิปตฺติ หิตาย, ตสฺมาฯ เอวํ อุปริเมนปิ เหฏฺฐิเมนปิ อตฺเถน โยเชตพฺพํฯ มิตฺตวตายาติ มิตฺตปฏิปตฺติยาฯ สปตฺตวตายาติ เวรปฏิปตฺติยาฯ

โวกฺกมฺม จ สตฺถุสาสนาติ ทุกฺกฏทุพฺภาสิตมตฺตมฺปิ หิ สญฺจิจฺจ วีติกฺกมนฺโต โวกฺกมฺม วตฺตติ นามฯ ตเทว อวีติกฺกมนฺโต น โวกฺกมฺม วตฺตติ นามฯ

น โว อหํ, อานนฺท, ตถา ปรกฺกมิสฺสามีติ อหํ ตุมฺเหสุ ตถา น ปฏิปชฺชิสฺสามิฯ อามเกติ อปกฺเกฯ อามกมตฺเตติ อามเก นาติสุกฺเข ภาชเนฯ กุมฺภกาโร หิ อามกํ นาติสุกฺขํ อปกฺกํ อุโภหิ หตฺเถหิ สณฺหิกํ คณฺหาติ ‘‘มา ภิชฺชตู’’ติฯ อิติ ยถา กุมฺภกาโร ตตฺถ ปฏิปชฺชติ, นาหํ ตุมฺเหสุ ตถา ปฏิปชฺชิสฺสามิฯ นิคฺคยฺห นิคฺคยฺหาติ สกิํ โอวทิตฺวา ตุณฺหี น ภวิสฺสามิ, นิคฺคณฺหิตฺวา นิคฺคณฺหิตฺวา ปุนปฺปุนํ โอวทิสฺสามิ อนุสาสิสฺสามิฯ ปวยฺห ปวยฺหาติ โทเส ปวาเหตฺวา ปวาเหตฺวาฯ

ยถา ปกฺกภาชเนสุ กุมฺภกาโร ภินฺนฉินฺนชชฺชรานิ ปวาเหตฺวา เอกโต กตฺวา สุปกฺกาเนว อาโกเฏตฺวา อาโกเฏตฺวา คณฺหาติ, เอวเมว อหมฺปิ ปวาเหตฺวา ปวาเหตฺวา ปุนปฺปุนํ โอวทิสฺสามิ อนุสาสิสฺสามิฯ โย สาโร โส ฐสฺสตีติ เอวํ โว มยา โอวทิยมานานํ โย มคฺคผลสาโร, โส ฐสฺสติฯ อปิจ โลกิยคุณาปิ อิธ สาโรตฺเวว อธิปฺเปตาฯ เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานเมวาติฯ

ปปญฺจสูทนิยา มชฺฌิมนิกายฏฺฐกถาย

มหาสุญฺญตสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

3. อจฺฉริยอพฺภุตสุตฺตวณฺณนา

[197] เอวํ เม สุตนฺติ อจฺฉริยอพฺภุตสุตฺตํฯ ตตฺถ ยตฺร หิ นามาติ อจฺฉริยตฺเถ นิปาโตฯ โย นาม ตถาคโตติ อตฺโถฯ ฉินฺนปปญฺเจติ เอตฺถ ปปญฺจา นาม ตณฺหา มาโน ทิฏฺฐีติ อิเม ตโย กิเลสาฯ ฉินฺนวฏุเมติ เอตฺถ วฏุมนฺติ กุสลากุสลกมฺมวฏฺฏํ วุจฺจติฯ ปริยาทินฺนวฏฺเฏติ ตสฺเสว เววจนํฯ สพฺพทุกฺขวีติวตฺเตติ สพฺพํ วิปากวฏฺฏสงฺขาตํ ทุกฺขํ วีติวตฺเตฯ อนุสฺสริสฺสตีติ อิทํ ยตฺราติ นิปาตวเสน อนาคตวจนํ, อตฺโถ ปเนตฺถ อตีตวเสน เวทิตพฺโพฯ ภควา หิ เต พุทฺเธ อนุสฺสริ, น อิทานิ อนุสฺสริสฺสติฯ เอวํชจฺจาติ วิปสฺสีอาทโย ขตฺติยชจฺจา, กกุสนฺธาทโย พฺราหฺมณชจฺจาติฯ เอวํโคตฺตาติ วิปสฺสีอาทโย โกณฺฑญฺญโคตฺตา, กกุสนฺธาทโย กสฺสปโคตฺตาติฯ เอวํสีลาติ โลกิยโลกุตฺตรสีเลน เอวํสีลาฯ เอวํธมฺมาติ เอตฺถ สมาธิปกฺขา ธมฺมา อธิปฺเปตา ฯ โลกิยโลกุตฺตเรน สมาธินา เอวํสมาธิโนติ อตฺโถฯ เอวํปญฺญาติ โลกิยโลกุตฺตรปญฺญาย เอวํปญฺญาฯ เอวํวิหารีติ เอตฺถ ปน เหฏฺฐา สมาธิปกฺขานํ ธมฺมานํ คหิตตฺตา วิหาโร คหิโตว, ปุน กสฺมา คหิตเมว คณฺหาตีติ เจ, น อิทํ คหิตเมวฯ อิทญฺหิ นิโรธสมาปตฺติทีปนตฺถํ, ตสฺมา เอวํนิโรธสมาปตฺติวิหารีติ อยเมตฺถ อตฺโถฯ