2. ปญฺจตฺตยสุตฺตวณฺณนา

[21] เอวํ เม สุตนฺติ ปญฺจตฺตยสุตฺตํฯ ตตฺถ เอเกติ เอกจฺเจฯ สมณพฺราหฺมณาติ ปริพฺพชุปคตภาเวน สมณา ชาติยา พฺราหฺมณา, โลเกน วา สมณาติ จ พฺราหฺมณาติ จ เอวํ สมฺมตาฯ อปรนฺตํ กปฺเปตฺวา วิกปฺเปตฺวา คณฺหนฺตีติ อปรนฺตกปฺปิกาฯ อปรนฺตกปฺโป วา เอเตสํ อตฺถีติปิ อปรนฺตกปฺปิกาฯ เอตฺถ จ อนฺโตติ ‘‘สกฺกาโย โข, อาวุโส, เอโก อนฺโต’’ติอาทีสุ (อ. นิ. 6.61) วิย อิธ โกฏฺฐาโส อธิปฺเปโตฯ กปฺโปติ ตณฺหาทิฏฺฐิโยฯ วุตฺตมฺปิ เจตํ ‘‘กปฺโปติ อุทฺทานโต ทฺเว กปฺปา ตณฺหากปฺโป จ ทิฏฺฐิกปฺโป จา’’ติฯ ตสฺมา ตณฺหาทิฏฺฐิวเสน อนาคตํ ขนฺธโกฏฺฐาสํ กปฺเปตฺวา ฐิตาติ อปรนฺตกปฺปิกาติ เอวเมตฺถ อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพฯ เตสํ เอวํ อปรนฺตํ กปฺเปตฺวา ฐิตานํ ปุนปฺปุนํ อุปฺปชฺชนวเสน อปรนฺตเมว อนุคตา ทิฏฺฐีติ อปรนฺตานุทิฏฺฐิโนฯ เต เอวํทิฏฺฐิโน ตํ อปรนฺตํ อารพฺภ อาคมฺม ปฏิจฺจ อญฺญมฺปิ ชนํ ทิฏฺฐิคติกํ กโรนฺตา อเนกวิหิตานิ อธิวุตฺติปทานิ อภิวทนฺติฯ อเนกวิหิตานีติ อเนกวิธานิฯ อธิวุตฺติปทานีติ อธิวจนปทานิฯ อถ วา ภูตมตฺถํ อธิภวิตฺวา ยถาสภาวโต อคฺคเหตฺวา วตฺตนโต อธิวุตฺติโยติ ทิฏฺฐิโย วุจฺจนฺติ, อธิวุตฺตีนํ ปทานิ อธิวุตฺติปทานิ, ทิฏฺฐิทีปกานิ วจนานีติ อตฺโถฯ

สญฺญีติ สญฺญาสมงฺคีฯ อโรโคติ นิจฺโจฯ อิตฺเถเกติ อิตฺถํ เอเก, เอวเมเกติ อตฺโถฯ อิมินา โสฬส สญฺญีวาทา กถิตา, อสญฺญีติ อิมินา อฏฺฐ อสญฺญีวาทา, เนวสญฺญีนาสญฺญีติ อิมินา อฏฺฐ เนวสญฺญีนาสญฺญีวาทา, สโต วา ปน สตฺตสฺสาติ อิมินา สตฺต อุจฺเฉทวาทาฯ ตตฺถ สโตติ วิชฺชมานสฺสฯ อุจฺเฉทนฺติ อุปจฺเฉทํฯ วินาสนฺติ อทสฺสนํฯ วิภวนฺติ ภววิคมํฯ สพฺพาเนตานิ อญฺญมญฺญเววจนาเนวฯ ทิฏฺฐธมฺมนิพฺพานํ วาติ อิมินา ปญฺจ ทิฏฺฐธมฺมนิพฺพานวาทา กถิตาฯ ตตฺถ ทิฏฺฐธมฺโมติ ปจฺจกฺขธมฺโม วุจฺจติ, ตตฺถ ตตฺถ ปฏิลทฺธอตฺตภาวสฺเสตํ อธิวจนํฯ ทิฏฺฐธมฺเม นิพฺพานํ ทิฏฺฐธมฺมนิพฺพานํ, อิมสฺมิํเยว อตฺตภาเว ทุกฺขวูปสมนฺติ อตฺโถฯ สนฺตํ วาติ สญฺญีติอาทิวเสน ตีหากาเรหิ สนฺตํฯ ตีณิ โหนฺตีติ สญฺญี อตฺตาติอาทีนิ สนฺตอตฺตวเสน เอกํ, อิตรานิ ทฺเวติ เอวํ ตีณิฯ

[22] รูปิํ วาติ กรชรูเปน วา กสิณรูเปน วา รูปิํฯ ตตฺถ ลาภี กสิณรูปํ อตฺตาติ คณฺหาติ, ตกฺกี อุโภปิ รูปานิ คณฺหาติเยวฯ อรูปินฺติ อรูปสมาปตฺตินิมิตฺตํ วา, ฐเปตฺวา สญฺญากฺขนฺธํ เสสอรูปธมฺเม วา อตฺตาติ ปญฺญเปนฺตา ลาภิโนปิ ตกฺกิกาปิ เอวํ ปญฺญเปนฺติฯ ตติยทิฏฺฐิ ปน มิสฺสกคาหวเสน ปวตฺตา, จตุตฺถา ตกฺกคาเหเนวฯ ทุติยจตุกฺเก ปฐมทิฏฺฐิ สมาปนฺนกวาเรน กถิตา, ทุติยทิฏฺฐิ อสมาปนฺนกวาเรน, ตติยทิฏฺฐิ สุปฺปมตฺเตน วา สราวมตฺเตน วา กสิณปริกมฺมวเสน, จตุตฺถทิฏฺฐิ วิปุลกสิณวเสน กถิตาติ เวทิตพฺพาฯ

เอตํ วา ปเนเกสํ อุปาติวตฺตตนฺติ สญฺญีติปเทน สงฺเขปโต วุตฺตํ สญฺญาสตฺตกํ อติกฺกนฺตานนฺติ อตฺโถฯ อปเร อฏฺฐกนฺติ วทนฺติฯ ตทุภยํ ปรโต อาวิภวิสฺสติฯ

อยํ ปเนตฺถ สงฺเขปตฺโถ – เกจิ หิ เอตา สตฺต วา อฏฺฐ วา สญฺญา สมติกฺกมิตุํ สกฺโกนฺติ, เกจิ ปน น สกฺโกนฺติฯ ตตฺถ เย สกฺโกนฺติ, เตว คหิตาฯ เตสํ ปน เอเกสํ อุปาติวตฺตตํ อติกฺกมิตุํ สกฺโกนฺตานํ ยถาปิ นาม คงฺคํ อุตฺติณฺเณสุ มนุสฺเสสุ เอโก ทีฆวาปิํ คนฺตฺวา ติฏฺเฐยฺย, เอโก ตโต ปรํ มหาคามํ; เอวเมว เอเก วิญฺญาณญฺจายตนํ อปฺปมาณํ อาเนญฺชนฺติ วตฺวา ติฏฺฐนฺติ, เอเก อากิญฺจญฺญายตนํฯ ตตฺถ วิญฺญาณญฺจายตนํ ตาว ทสฺเสตุํ วิญฺญาณกสิณเมเกติ วุตฺตํฯ ปรโต ‘‘อากิญฺจญฺญายตนเมเก’’ติ วกฺขติฯ ตยิทนฺติ ตํ อิทํ ทิฏฺฐิคตญฺจ ทิฏฺฐิปจฺจยญฺจ ทิฏฺฐารมฺมณญฺจฯ ตถาคโต อภิชานาตีติฯ อิมินา ปจฺจเยน อิทํ นาม ทสฺสนํ คหิตนฺติ อภิวิสิฏฺเฐน ญาเณน ชานาติฯ

อิทานิ ตเทว วิตฺถาเรนฺโต เย โข เต โภนฺโตติอาทิมาหฯ ยา วา ปน เอตาสํ สญฺญานนฺติ ยา วา ปน เอตาสํ ‘‘ยทิ รูปสญฺญาน’’นฺติ เอวํ วุตฺตสญฺญานํฯ ปริสุทฺธาติ นิรุปกฺกิเลสาฯ ปรมาติ อุตฺตมาฯ อคฺคาติ เสฏฺฐาฯ อนุตฺตริยา อกฺขายตีติ อสทิสา กถียติฯ ยทิ รูปสญฺญานนฺติ อิมินา จตสฺโส รูปาวจรสญฺญา กถิตาฯ ยทิ อรูปสญฺญานนฺติ อิมินา อากาสานญฺจายตนวิญฺญาณญฺจายตนสญฺญาฯ อิตเรหิ ปน ทฺวีหิ ปเทหิ สมาปนฺนกวาโร จ อสมาปนฺนกวาโร จ กถิโตติ เอวเมตา โกฏฺฐาสโต อฏฺฐ, อตฺถโต ปน สตฺต สญฺญา โหนฺติฯ สมาปนฺนกวาโร หิ ปุริมาหิ ฉหิสงฺคหิโตเยวฯ ตยิทํ สงฺขตนฺติ ตํ อิทํ สพฺพมฺปิ สญฺญาคตํ สทฺธิํ ทิฏฺฐิคเตน สงฺขตํ ปจฺจเยหิ สมาคนฺตฺวา กตํฯ โอฬาริกนฺติ สงฺขตตฺตาว โอฬาริกํฯ อตฺถิ โข ปน สงฺขารานํ นิโรโธติ เอเตสํ ปน สงฺขตนฺติ วุตฺตานํ สงฺขารานํ นิโรธสงฺขาตํ นิพฺพานํ นาม อตฺถิฯ อตฺเถตนฺติ อิติ วิทิตฺวาติ ตํ โข ปน นิพฺพานํ ‘‘อตฺถิ เอต’’นฺติ เอวํ ชานิตฺวาฯ ตสฺส นิสฺสรณทสฺสาวีติ ตสฺส สงฺขตสฺส นิสฺสรณทสฺสี นิพฺพานทสฺสีฯ ตถาคโต ตทุปาติวตฺโตติ ตํ สงฺขตํ อติกฺกนฺโต สมติกฺกนฺโตติ อตฺโถฯ

[23] ตตฺราติ เตสุ อฏฺฐสุ อสญฺญีวาเทสุฯ รูปิํ วาติอาทีนิ สญฺญีวาเท วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพานิฯ อยญฺจ ยสฺมา อสญฺญีวาโท, ตสฺมา อิธ ทุติยจตุกฺกํ น วุตฺตํฯ ปฏิกฺโกสนฺตีติ ปฏิพาหนฺติ ปฏิเสเธนฺติฯ

สญฺญา โรโคติอาทีสุ อาพาธฏฺเฐน โรโค, สโทสฏฺเฐน คณฺโฑ, อนุปวิฏฺฐฏฺเฐน สลฺลํฯ อาคติํ วา คติํ วาติอาทีสุ ปฏิสนฺธิวเสน อาคติํ, จุติวเสน คติํ, จวนวเสน จุติํ, อุปปชฺชนวเสน อุปปตฺติํ, ปุนปฺปุนํ อุปฺปชฺชิตฺวา อปราปรํ วฑฺฒนวเสน วุฑฺฒิํ วิรูฬฺหิํ เวปุลฺลํฯ กามญฺจ จตุโวการภเว รูปํ วินาปิ วิญฺญาณสฺส ปวตฺติ อตฺถิ, เสเส ปน ตโย ขนฺเธ วินา นตฺถิฯ อยํ ปน ปญฺโห ปญฺจโวการภววเสน กถิโตฯ ปญฺจโวกาเร หิ เอตฺตเก ขนฺเธ วินา วิญฺญาณสฺส ปวตฺติ นาม นตฺถิฯ วิตณฺฑวาที ปเนตฺถ ‘‘อญฺญตฺร รูปาติอาทิวจนโต อรูปภเวปิ รูปํ, อสญฺญาภเว จ วิญฺญาณํ อตฺถิ, ตถา นิโรธสมาปนฺนสฺสา’’ติ วทติฯ โส วตฺตพฺโพ – พฺยญฺชนจฺฉายาย เจ อตฺถํ ปฏิพาหสิ, อาคติํ วาติอาทิวจนโต ตํ วิญฺญาณํ ปกฺขิทฺวิปทจตุปฺปทา วิย อุปฺปติตฺวาปิ คจฺฉติ, ปทสาปิ คจฺฉติ, โควิสาณวลฺลิอาทีนิ วิย จ วฑฺฒตีติ อาปชฺชติฯ เย จ ภควตา อเนกสเตสุ สุตฺเตสุ ตโย ภวา วุตฺตา, เต อรูปภวสฺส อภาวา ทฺเวว อาปชฺชนฺติฯ ตสฺมา มา เอวํ อวจ, ยถา วุตฺตมตฺถํ ธาเรหีติฯ

[24] ตตฺราติ อฏฺฐสุ เนวสญฺญีนาสญฺญีวาเทสุ ภุมฺมํฯ อิธาปิ รูปิํ วาติอาทีนิ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพานิฯ อสญฺญา สมฺโมโหติ นิสฺสญฺญภาโว นาเมส สมฺโมหฏฺฐานํฯ โย หิ กิญฺจิ น ชานาติ, ตํ อสญฺญี เอโสติ วทนฺติฯ ทิฏฺฐสุตมุตวิญฺญาตพฺพสงฺขารมตฺเตนาติ ทิฏฺฐวิญฺญาตพฺพมตฺเตน สุตวิญฺญาตพฺพมตฺเตน มุตวิญฺญาตพฺพมตฺเตนฯ เอตฺถ จ วิชานาตีติ วิญฺญาตพฺพํ, ทิฏฺฐสุตมุตวิญฺญาตพฺพมตฺเตน ปญฺจทฺวาริกสญฺญาปวตฺติมตฺเตนาติ อยญฺหิ เอตฺถ อตฺโถฯ สงฺขารมตฺเตนาติ โอฬาริกสงฺขารปวตฺติมตฺเตนาติ อตฺโถฯ เอตสฺส อายตนสฺสาติ เอตสฺส เนวสญฺญานาสญฺญายตนสฺส ฯ อุปสมฺปทนฺติ ปฏิลาภํฯ พฺยสนํ เหตนฺติ วินาโส เหส, วุฏฺฐานํ เหตนฺติ อตฺโถฯ ปญฺจทฺวาริกสญฺญาปวตฺตญฺหิ โอฬาริกสงฺขารปวตฺตํ วา อปฺปวตฺตํ กตฺวา ตํ สมาปชฺชิตพฺพํฯ ตสฺส ปน ปวตฺเตน ตโต วุฏฺฐานํ โหตีติ ทสฺเสติฯ สงฺขารสมาปตฺติปตฺตพฺพมกฺขายตีติ โอฬาริกสงฺขารปวตฺติยา ปตฺตพฺพนฺติ น อกฺขายติฯ สงฺขาราวเสสสมาปตฺติปตฺตพฺพนฺติ สงฺขารานํเยว อวเสสา ภาวนาวเสน สพฺพสุขุมภาวํ ปตฺตา สงฺขารา, เตสํ ปวตฺติยา เอตํ ปตฺตพฺพนฺติ อตฺโถฯ

เอวรูเปสุ หิ สงฺขาเรสุ ปวตฺเตสุ เอตํ ปตฺตพฺพํ นาม โหติฯ ตยิทนฺติ ตํ อิทํ เอตํ สุขุมมฺปิ สมานํ สงฺขตํ สงฺขตตฺตา จ โอฬาริกํฯ

[25] ตตฺราติ สตฺตสุ อุจฺเฉทวาเทสุ ภุมฺมํฯ อุทฺธํ สรนฺติ อุทฺธํ วุจฺจติ อนาคตสํสารวาโท, อนาคตํ สํสารวาทํ สรนฺตีติ อตฺโถฯ อาสตฺติํเยว อภิวทนฺติ ลคฺคนกํเยว วทนฺติฯ ‘‘อาสตฺต’’นฺติปิ ปาโฐ, ตณฺหํเยว วทนฺตีติ อตฺโถฯ อิติ เปจฺจ ภวิสฺสามาติ เอวํ เปจฺจ ภวิสฺสามฯ ขตฺติยา ภวิสฺสาม, พฺราหฺมณา ภวิสฺสามาติ เอวเมตฺถ นโย เนตพฺโพฯ วาณิชูปมา มญฺเญติ วาณิชูปมา วิย วาณิชปฏิภาคา วาณิชสทิสา มยฺหํ อุปฏฺฐหนฺติฯ สกฺกายภยาติ สกฺกายสฺส ภยาฯ เต หิ ยเถว ‘‘จตฺตาโร โข, มหาราช, อภยสฺส ภายนฺติฯ กตเม จตฺตาโร? คณฺฑุปฺปาโท โข, มหาราช, ภยา ปถวิํ น ขาทติ ‘มา ปถวี ขิยี’ติ, โกนฺโต โข, มหาราช, เอกปาเทน ติฏฺฐติ ‘มา ปถวี โอสีที’ติ, กิกี โข, มหาราช, อุตฺตานา เสติ ‘มา อมฺภา อุนฺทฺริยี’ติ, พฺราหฺมณธมฺมิโก โข, มหาราช, พฺรหฺมจริยํ น จรติ ‘มา โลโก อุจฺฉิชฺชี’ติ อิเม จตฺตาโร อภยสฺส ภายนฺติ, เอวํ สกฺกายสฺส ภายนฺติ’’ฯ สกฺกายปริเชคุจฺฉาติ ตเมว เตภูมกสงฺขาตํ สกฺกายํ ปริชิคุจฺฉมานาฯ สา คทฺทุลพทฺโธติ ทณฺฑเก รชฺชุํ ปเวเสตฺวา พทฺธสุนโขฯ เอวเมวิเมติ เอตฺถ ทฬฺหตฺถมฺโภ วิย ขีโล วิย จ เตภูมกธมฺมสงฺขาโต สกฺกาโย ทฏฺฐพฺโพ, สา วิย ทิฏฺฐิคติโก, ทณฺฑโก วิย ทิฏฺฐิ, รชฺชุ วิย ตณฺหา, คทฺทุเลน พนฺธิตฺวา ถมฺเภ วา ขีเล วา อุปนิพทฺธสุนขสฺส อตฺตโน ธมฺมตาย ฉินฺทิตฺวา คนฺตุํ อสมตฺถสฺส อนุปริธาวนํ วิย ทิฏฺฐิคติกสฺส ทิฏฺฐิทณฺฑเก ปเวสิตาย ตณฺหารชฺชุยา พนฺธิตฺวา สกฺกาเย อุปนิพทฺธสฺส อนุปริธาวนํ เวทิตพฺพํฯ

[26] อิมาเนว ปญฺจายตนานีติ อิมาเนว ปญฺจ การณานิฯ อิติ มาติกํ ฐเปนฺเตนปิ ปญฺเจว ฐปิตานิ, นิคเมนฺเตนปิ ปญฺเจว นิคมิตานิ, ภาเชนฺเตน ปน จตฺตาริ ภาชิตานิฯ ทิฏฺฐธมฺมนิพฺพานํ กุหิํ ปวิฏฺฐนฺติฯ เอกตฺตนานตฺตวเสน ทฺวีสุ ปเทสุ ปวิฏฺฐนฺติ เวทิตพฺพํฯ

[27] เอวญฺจ จตุจตฺตาลีส อปรนฺตกปฺปิเก ทสฺเสตฺวา อิทานิ อฏฺฐารส ปุพฺพนฺตกปฺปิเก ทสฺเสตุํ สนฺติ, ภิกฺขเวติอาทิมาหฯ ตตฺถ อตีตโกฏฺฐาสสงฺขาตํ ปุพฺพนฺตํ กปฺเปตฺวา วิกปฺเปตฺวา คณฺหนฺตีติ ปุพฺพนฺตกปฺปิกาฯ

ปุพฺพนฺตกปฺโป วา เอเตสํ อตฺถีติ ปุพฺพนฺตกปฺปิกาฯ เอวํ เสสมฺปิ ปุพฺเพ วุตฺตปฺปการํ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํฯ สสฺสโต อตฺตา จ โลโก จาติ รูปาทีสุ อญฺญตรํ อตฺตาติ จ โลโกติ จ คเหตฺวา สสฺสโต อมโร นิจฺโจ ธุโวติ อภิวทนฺติฯ ยถาห ‘‘รูปํ อตฺตา เจว โลโก จ สสฺสโต จาติ อตฺตานญฺจ โลกญฺจ ปญฺญเปนฺตี’’ติ วิตฺถาโรฯ อสสฺสตาทีสุปิ เอเสว นโยฯ เอตฺถ จ ปฐมวาเทน จตฺตาโร สสฺสตวาทา วุตฺตา, ทุติยวาเทน สตฺต อุจฺเฉทวาทาฯ

นนุ เจเต เหฏฺฐา อาคตา, อิธ กสฺมา ปุน คหิตาติฯ เหฏฺฐา ตตฺถ ตตฺถ มโต ตตฺถ ตตฺเถว อุจฺฉิชฺชตีติ ทสฺสนตฺถํ อาคตาฯ อิธ ปน ปุพฺเพนิวาสลาภี ทิฏฺฐิคติโก อตีตํ ปสฺสติ, น อนาคตํ, ตสฺส เอวํ โหติ ‘‘ปุพฺพนฺตโต อาคโต อตฺตา อิเธว อุจฺฉิชฺชติ, อิโต ปรํ น คจฺฉตี’’ติ อิมสฺสตฺถสฺส ทสฺสนตฺถํ คหิตาฯ ตติยวาเทน จตฺตาโร เอกจฺจสสฺสตวาทา วุตฺตา, จตุตฺถวาเทน จตฺตาโร อมราวิกฺเขปิกา วุตฺตาฯ อนฺตวาติ สปริยนฺโต ปริจฺฉินฺโน ปริวฏุโมฯ อวฑฺฒิตกสิณสฺส ตํ กสิณํ อตฺตาติ จ โลโกติ จ คเหตฺวา เอวํ โหติฯ ทุติยวาโท วฑฺฒิตกสิณสฺส วเสน วุตฺโต, ตติยวาโท ติริยํ วฑฺเฒตฺวา อุทฺธมโธ อวฑฺฒิตกสิณสฺส, จตุตฺถวาโท ตกฺกิวเสน วุตฺโตฯ อนนฺตรจตุกฺกํ เหฏฺฐา วุตฺตนยเมวฯ

เอกนฺตสุขีติ นิรนฺตรสุขีฯ อยํ ทิฏฺฐิ ลาภีชาติสฺสรตกฺกีนํ วเสน อุปฺปชฺชติฯ ลาภิโน หิ ปุพฺเพนิวาสญาเณน ขตฺติยาทิกุเล เอกนฺตสุขเมว อตฺตโน ชาติํ อนุสฺสรนฺตสฺส เอวํ ทิฏฺฐิ อุปฺปชฺชติฯ ตถา ชาติสฺสรสฺส ปจฺจุปฺปนฺนํ สุขมนุภวโต อตีตาสุ สตฺตสุ ชาตีสุ ตาทิสเมว อตฺตภาวํ อนุสฺสรนฺตสฺสฯ ตกฺกิสฺส ปน อิธ สุขสมงฺคิโน ‘‘อตีเตปาหํ เอวเมว อโหสิ’’นฺติ ตกฺเกเนว อุปฺปชฺชติฯ

เอกนฺตทุกฺขีติ อยํ ทิฏฺฐิ ลาภิโน นุปฺปชฺชติฯ โส หิ เอกนฺเตเนว อิธ ฌานสุเขน สุขี โหติฯ อิธ ทุกฺเขน ผุฏฺฐสฺส ปน ชาติสฺสรสฺส ตกฺกิสฺเสว จ สา อุปฺปชฺชติฯ ตติยา อิธ โวกิณฺณสุขทุกฺขานํ สพฺเพสมฺปิ เตสํ อุปฺปชฺชติ, ตถา จตุตฺถา ทิฏฺฐิฯ

ลาภิโน หิ อิทานิ จตุตฺถชฺฌานวเสน อทุกฺขมสุขสฺส, ปุพฺเพ จตุตฺถชฺฌานิกเมว พฺรหฺมโลกํ อนุสฺสรนฺตสฺส ฯ ชาติสฺสรสฺสาปิ ปจฺจุปฺปนฺเน มชฺฌตฺตสฺส, อนุสฺสรนฺตสฺสาปิ มชฺฌตฺตภูตฏฺฐานเมว อนุสฺสรนฺตสฺส, ตกฺกิโนปิ ปจฺจุปฺปนฺเน มชฺฌตฺตสฺส, อตีเตปิ เอวํ ภวิสฺสตีติ ตกฺเกเนว คณฺหนฺตสฺส เอสา ทิฏฺฐิ อุปฺปชฺชติฯ เอตฺตาวตา จตฺตาโร สสฺสตวาทา, จตฺตาโร เอกจฺจสสฺสติกา, จตฺตาโร อนฺตานนฺติกา, จตฺตาโร อมราวิกฺเขปิกา , ทฺเว อธิจฺจ-สมุปฺปนฺนิกาติ อฏฺฐารสปิ ปุพฺพนฺตกปฺปิกา กถิตา โหนฺติฯ

[28] อิทานิ ทิฏฺฐุทฺธารํ อุทฺธรนฺโต ตตฺร, ภิกฺขเวติอาทิมาหฯ ตตฺถ ปจฺจตฺตํเยว ญาณนฺติ ปจฺจกฺขญาณํฯ ปริสุทฺธนฺติ นิรุปกฺกิเลสํฯ ปริโยทาตนฺติ ปภสฺสรํฯ สพฺพปเทหิ วิปสฺสนาญาณํเยว กถิตํฯ สทฺธาทโย หิ ปญฺจ ธมฺมา พาหิรสมยสฺมิมฺปิ โหนฺติ, วิปสฺสนาญาณํ สาสนสฺมิํเยวฯ ตตฺถ ญาณภาคมตฺตเมว ปริโยทเปนฺตีติ มยมิทํ ชานามาติ เอวํ ตตฺถ ญาณโกฏฺฐาสํ โอตาเรนฺติเยวฯ อุปาทานมกฺขายตีติ น ตํ ญาณํ, มิจฺฉาทสฺสนํ นาเมตํ, ตสฺมา ตทปิ เตสํ ภวนฺตานํ ทิฏฺฐุปาทานํ อกฺขายตีติ อตฺโถฯ อถาปิ ตํ ชานนมตฺตลกฺขณตฺตา ญาณภาคมตฺตเมว, ตถาปิ ตสฺส ทสฺสนสฺส อนุปาติวตฺตนโต อุปาทานปจฺจยโต จ อุปาทานเมวฯ ตทุปาติวตฺโตติ ตํ ทิฏฺฐิํ อติกฺกนฺโตฯ เอตฺตาวตา จตฺตาโร สสฺสตวาทา, จตฺตาโร เอกจฺจสสฺสติกา, จตฺตาโร อนฺตานนฺติกา, จตฺตาโร อมราวิกฺเขปิกา, ทฺเว อธิจฺจสมุปฺปนฺนิกา, โสฬส สญฺญีวาทา, อฏฺฐ อสญฺญีวาทา, อฏฺฐ เนวสญฺญีนาสญฺญีวาทา, สตฺต อุจฺเฉทวาทา, ปญฺจ ทิฏฺฐธมฺมนิพฺพานวาทาติ พฺรหฺมชาเล อาคตา ทฺวาสฏฺฐิปิ ทิฏฺฐิโย กถิตา โหนฺติฯ พฺรหฺมชาเล ปน กถิเต อิทํ สุตฺตํ อกถิตเมว โหติฯ กสฺมา? อิธ ตโต อติเรกาย สกฺกายทิฏฺฐิยา อาคตตฺตาฯ อิมสฺมิํ ปน กถิเต พฺรหฺมชาลํ กถิตเมว โหติฯ

[30] อิทานิ อิมา ทฺวาสฏฺฐิ ทิฏฺฐิโย อุปฺปชฺชมานา สกฺกายทิฏฺฐิปมุเขเนว อุปฺปชฺชนฺตีติ ทสฺเสตุํ อิธ, ภิกฺขเว, เอกจฺโจติอาทิมาหฯ ตตฺถ ปฏินิสฺสคฺคาติ ปริจฺจาเคนฯ กามสํโยชนานํ อนธิฏฺฐานาติ ปญฺจกามคุณตณฺหานํ นิสฺสฏฺฐตฺตาฯ ปวิเวกํ ปีตินฺติ สปฺปีติกชฺฌานทฺวยปีติํฯ นิรุชฺฌตีติ ฌานนิโรเธน นิรุชฺฌติฯ สมาปตฺติโต ปน วุฏฺฐิตสฺส นิรุทฺธา นาม โหติฯ

ยเถว หิ ‘‘อทุกฺขมสุขาย เวทนาย นิโรธา อุปฺปชฺชติ นิรามิสํ สุขํ, นิรามิสสุขสฺส นิโรธา อุปฺปชฺชติ อทุกฺขมสุขา เวทนา’’ติ เอตฺถ น อยมตฺโถ โหติ – จตุตฺถชฺฌานนิโรธา ตติยชฺฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรตีติฯ อยํ ปเนตฺถ อตฺโถ – จตุตฺถชฺฌานา วุฏฺฐาย ตติยํ ฌานํ สมาปชฺชติ, ตติยชฺฌานา วุฏฺฐาย จตุตฺถํ ฌานํ สมาปชฺชตีติ, เอวํสมฺปทมิทํ เวทิตพฺพํฯ อุปฺปชฺชติ โทมนสฺสนฺติ หีนชฺฌานปริยาทานกโทมนสฺสํฯ สมาปตฺติโต วุฏฺฐิตจิตฺตสฺส ปน กมฺมนียภาโว กถิโตฯ

ปวิเวกา ปีตีติ สา เอว ฌานทฺวยปีติฯ ยํ ฉายา ชหตีติ ยํ ฐานํ ฉายา ชหติฯ กิํ วุตฺตํ โหติ? ยสฺมิํ ฐาเน ฉายา อตฺถิ, ตสฺมิํ อาตโป นตฺถิฯ ยสฺมิํ อาตโป อตฺถิ, ตสฺมิํ ฉายา นตฺถีติฯ

[31] นิรามิสํ สุขนฺติ ตติยชฺฌานสุขํฯ

[32] อทุกฺขมสุขนฺติ จตุตฺถชฺฌานเวทนํฯ

[33] อนุปาทาโนหมสฺมีติ นิคฺคหโณ อหมสฺมิฯ นิพฺพานสปฺปายนฺติ นิพฺพานสฺส สปฺปายํ อุปการภูตํ ฯ นนุ จ มคฺคทสฺสนํ นาม สพฺพตฺถ นิกนฺติยา สุกฺขาปิตาย อุปฺปชฺชติ, กถเมตํ นิพฺพานสฺส อุปการปฏิปทา นาม ชาตนฺติ, สพฺพตฺถ อนุปาทิยนวเสน อคฺคณฺหนวเสน อุปการปฏิปทา นาม ชาตํฯ อภิวทตีติ อภิมาเนน อุปวทติฯ ปุพฺพนฺตานุทิฏฺฐินฺติ อฏฺฐารสวิธมฺปิ ปุพฺพนฺตานุทิฏฺฐิํฯ อปรนฺตานุทิฏฺฐินฺติ จตุจตฺตารีสวิธมฺปิ อปรนฺตานุทิฏฺฐิํฯ อุปาทานมกฺขายตีติ อหมสฺมีติ คหณสฺส สกฺกายทิฏฺฐิปริยาปนฺนตฺตา ทิฏฺฐุปาทานํ อกฺขายติฯ

สนฺติวรปทนฺติ วูปสนฺตกิเลสตฺตา สนฺตํ อุตฺตมปทํฯ ฉนฺนํ ผสฺสายตนานนฺติ ภควตา ‘‘ยตฺถ จกฺขุ จ นิรุชฺฌติ รูปสญฺญา จ นิรุชฺฌติ โส อายตโน เวทิตพฺโพ’’ติ เอตฺถ ทฺวินฺนํ อายตนานํ ปฏิกฺเขเปน นิพฺพานํ ทสฺสิตํฯ

‘‘ยตฺถ อาโป จ ปถวี, เตโช วาโย น คาธติ;

อโต สรา นิวตฺตนฺติ, เอตฺถ วฏฺฏํ น วตฺตติ;

เอตฺถ นามญฺจ รูปญฺจ, อเสสํ อุปรุชฺฌตี’’ติฯ (สํ. นิ. 1.27) –

เอตฺถ ปน สงฺขารปฏิกฺเขเปน นิพฺพานํ ทสฺสิตํฯ

‘‘กตฺถ อาโป จ ปถวี, เตโช วาโย น คาธติ;

กตฺถ ทีฆญฺจ รสฺสญฺจ, อณุํ ถูลํ สุภาสุภํ;

กตฺถ นามญฺจ รูปญฺจ, อเสสํ อุปรุชฺฌตี’’ติฯ (ที. นิ. 1.498);

ตตฺร เวยฺยากรณํ ภวติ –

‘‘วิญฺญาณํ อนิทสฺสนํ, อนนฺตํ สพฺพโต ปภ’’นฺติ –

เอตฺถ สงฺขารปฏิกฺเขเปน นิพฺพานํ ทสฺสิตํฯ อิมสฺมิํ ปน สุตฺเต ฉอายตนปฏิกฺเขเปน ทสฺสิตํฯ อญฺญตฺถ จ อนุปาทาวิโมกฺโขติ นิพฺพานเมว ทสฺสิตํ, อิธ ปน อรหตฺตผลสมาปตฺติฯ เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานเมวาติฯ

ปปญฺจสูทนิยา มชฺฌิมนิกายฏฺฐกถาย

ปญฺจตฺตยสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

3. กินฺติสุตฺตวณฺณนา

[34] เอวํ เม สุตนฺติ กินฺติสุตฺตํฯ ตตฺถ ปิสินารายนฺติ เอวํนามเก มณฺฑลปเทเสฯ พลิหรเณติ ตสฺมิํ วนสณฺเฑ ภูตานํ พลิํ อาหรนฺติ, ตสฺมา โส พลิหรณนฺติ วุตฺโตฯ จีวรเหตูติ จีวรการณา, จีวรํ ปจฺจาสีสมาโนติ อตฺโถฯ อิติภวาภวเหตูติ เอวํ อิมํ เทสนามยํ ปุญฺญกิริยวตฺถุํ นิสฺสาย ตสฺมิํ ตสฺมิํ ภเว สุขํ เวทิสฺสามีติ ธมฺมํ เทเสตีติ กิํ ตุมฺหากํ เอวํ โหตีติ อตฺโถฯ

[35] จตฺตาโร สติปฏฺฐานาติอาทโย สตฺตติํส โพธิปกฺขิยธมฺมา โลกิยโลกุตฺตราว กถิตาฯ ตตฺถาติ เตสุ สตฺตติํสาย ธมฺเมสุฯ สิยํสูติ ภเวยฺยุํฯ อภิธมฺเมติ วิสิฏฺเฐ ธมฺเม, อิเมสุ สตฺตติํสโพธิปกฺขิยธมฺเมสูติ อตฺโถฯ ตตฺร เจติ อิทมฺปิ โพธิปกฺขิยธมฺเมสฺเวว ภุมฺมํฯ