เมนู

3. สุญฺญตวคฺโค

1. จูฬสุญฺญตสุตฺตวณฺณนา

[176] เอวํ เม สุตนฺติ จูฬสุญฺญตสุตฺตํฯ ตตฺถ เอกมิทนฺติ เถโร กิร ภควโต วตฺตํ กตฺวา อตฺตโน ทิวาฏฺฐานํ คนฺตฺวา กาลปริจฺเฉทํ กตฺวา นิพฺพานารมฺมณํ สุญฺญตาผลสมาปตฺติํ อปฺเปตฺวา นิสินฺโน ยถาปริจฺเฉเทน วุฏฺฐาสิฯ อถสฺส สงฺขารา สุญฺญโต อุปฏฺฐหิํสุฯ โส สุญฺญตากถํ โสตุกาโม ชาโตฯ อถสฺส เอตทโหสิ – ‘‘น โข ปน สกฺกา ธุเรน ธุรํ ปหรนฺเตน วิย คนฺตฺวา ‘สุญฺญตากถํ เม, ภนฺเต, กเถถา’ติ ภควนฺตํ วตฺตุํ, หนฺทาหํ ยํ เม ภควา นครกํ อุปนิสฺสาย วิหรนฺโต เอกํ กถํ กเถสิ, ตํ สาเรมิ, เอวํ เม ภควา สุญฺญตากถํ กเถสฺสตี’’ติ ทสพลํ สาเรนฺโต เอกมิทนฺติอาทิมาหฯ

ตตฺถ อิทนฺติ นิปาตมตฺตเมวฯ กจฺจิเมตํ, ภนฺเตติ เถโร เอกปเท ฐตฺวา สฏฺฐิปทสหสฺสานิ อุคฺคเหตฺวา ธาเรตุํ สมตฺโถ, กิํ โส ‘‘สุญฺญตาวิหาเรนา’’ติ เอกํ ปทํ ธาเรตุํ น สกฺขิสฺสติ, โสตุกาเมน ปน ชานนฺเตน วิย ปุจฺฉิตุํ น วฏฺฏติ, ปากฏํ กตฺวา วิตฺถาริยมานํ สุญฺญตากถํ โสตุกาโม อชานนฺโต วิย เอวมาหฯ เอโก อชานนฺโตปิ ชานนฺโต วิย โหติ, เถโร เอวรูปํ โกหญฺญํ กิํ กริสฺสติ, อตฺตโน ชานนฏฺฐาเนปิ ภควโต อปจิติํ ทสฺเสตฺวา ‘‘กจฺจิเมต’’นฺติอาทิมาหฯ

ปุพฺเพปีติ ปฐมโพธิยํ นครกํ อุปนิสฺสาย วิหรณกาเลปิฯ เอตรหิปีติ อิทานิปิฯ เอวํ ปน วตฺวา จินฺเตสิ – ‘‘อานนฺโท สุญฺญตากถํ โสตุกาโม, เอโก ปน โสตุํ สกฺโกติ, น อุคฺคเหตุํ, เอโก โสตุมฺปิ อุคฺคเหตุมฺปิ สกฺโกติ, น กเถตุํ, อานนฺโท ปน โสตุมฺปิ สกฺโกติ อุคฺคเหตุมฺปิ กเถตุมฺปิ, (กเถมิสฺส) สุญฺญตากถ’’นฺติฯ อิติ ตํ กเถนฺโต เสยฺยถาปีติอาทิมาหฯ

ตตฺถ สุญฺโญ หตฺถิควาสฺสวฬเวนาติ ตตฺถ กฏฺฐรูปโปตฺถกรูปจิตฺตรูปวเสน กตา หตฺถิอาทโย อตฺถิ, เวสฺสวณมนฺธาตาทีนํ ฐิตฏฺฐาเน จิตฺตกมฺมวเสน กตมฺปิ, รตนปริกฺขตานํ วาตปานทฺวารพนฺธมญฺจปีฐาทีนํ วเสน สณฺฐิตมฺปิ, ชิณฺณปฏิสงฺขรณตฺถํ ฐปิตมฺปิ ชาตรูปรชตํ อตฺถิ, กฏฺฐรูปาทิวเสน กตา ธมฺมสวนปญฺหปุจฺฉนาทิวเสน อาคจฺฉนฺตา จ อิตฺถิปุริสาปิ อตฺถิ, ตสฺมา น โส เตหิ สุญฺโญฯ อินฺทฺริยพทฺธานํ สวิญฺญาณกานํ หตฺถิอาทีนํ, อิจฺฉิติจฺฉิตกฺขเณ ปริภุญฺชิตพฺพสฺส ชาตรูปรชตสฺส, นิพทฺธวาสํ วสนฺตานํ อิตฺถิปุริสานญฺจ อภาวํ สนฺธาเยตํ วุตฺตํฯ

ภิกฺขุสงฺฆํ ปฏิจฺจาติ ภิกฺขูสุ หิ ปิณฺฑาย ปวิฏฺเฐสุปิ วิหารภตฺตํ สาทิยนฺเตหิ ภิกฺขูหิ เจว คิลานคิลานุปฏฺฐากอุทฺเทสจีวรกมฺมปสุตาทีหิ จ ภิกฺขูหิ โส อสุญฺโญว โหติ, อิติ นิจฺจมฺปิ ภิกฺขูนํ อตฺถิตาย เอวมาหฯ เอกตฺตนฺติ เอกภาวํ, เอกํ อสุญฺญตํ อตฺถีติ อตฺโถฯ เอโก อสุญฺญภาโว อตฺถีติ วุตฺตํ โหติฯ อมนสิกริตฺวาติ จิตฺเต อกตฺวา อนาวชฺชิตฺวา อปจฺจเวกฺขิตฺวาฯ คามสญฺญนฺติ คาโมติ ปวตฺตวเสน วา กิเลสวเสน วา อุปฺปนฺนํ คามสญฺญํฯ มนุสฺสสญฺญายปิ เอเสว นโยฯ อรญฺญสญฺญํ ปฏิจฺจ มนสิ กโรติ เอกตฺตนฺติ อิทํ อรญฺญํ, อยํ รุกฺโข, อยํ ปพฺพโต, อยํ นีโลภาโส วนสณฺโฑติ เอวํ เอกํ อรญฺญํเยว ปฏิจฺจ อรญฺญสญฺญํ มนสิ กโรติฯ ปกฺขนฺทตีติ โอตรติฯ อธิมุจฺจตีติ เอวนฺติ อธิมุจฺจติฯ เย อสฺสุ ทรถาติ เย จ ปวตฺตทรถา วา กิเลสทรถา วา คามสญฺญํ ปฏิจฺจ ภเวยฺยุํ, เต อิธ อรญฺญสญฺญาย น สนฺติฯ ทุติยปเทปิ เอเสว นโยฯ อตฺถิ เจวายนฺติ อยํ ปน เอกํ อรญฺญสญฺญํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชมานา ปวตฺตทรถมตฺตา อตฺถิฯ

ยญฺหิ โข ตตฺถ น โหตีติ ยํ มิคารมาตุปาสาเท หตฺถิอาทโย วิย อิมิสฺสา อรญฺญสญฺญาย คามสญฺญามนุสฺสสญฺญาวเสน อุปฺปชฺชมานํ ปวตฺตทรถกิเลสทรถชาตํ, ตํ น โหติฯ ยํ ปน ตตฺถ อวสิฏฺฐนฺติ ยํ มิคารมาตุปาสาเท ภิกฺขุสงฺโฆ วิย ตตฺถ อรญฺญสญฺญาย ปวตฺตทรถมตฺตํ อวสิฏฺฐํ โหติฯ ตํ สนฺตมิทํ อตฺถีติ ปชานาตีติ ตํ วิชฺชมานเมว ‘‘อตฺถิ อิท’’นฺติ ปชานาติ, สุญฺญตาวกฺกนฺตีติ สุญฺญตานิพฺพตฺติฯ

[177] อมนสิกริตฺวา มนุสฺสสญฺญนฺติ อิธ คามสญฺญํ น คณฺหาติฯ

กสฺมา? เอวํ กิรสฺส อโหสิ – ‘‘มนุสฺสสญฺญาย คามสญฺญํ นิวตฺเตตฺวา, อรญฺญสญฺญาย มนุสฺสสญฺญํ, ปถวีสญฺญาย อรญฺญสญฺญํ, อากาสานญฺจายตนสญฺญาย ปถวีสญฺญํ…เป.… เนวสญฺญานาสญฺญายตนสญฺญาย อากิญฺจญฺญายตนสญฺญํ , วิปสฺสนาย เนวสญฺญานาสญฺญายตนสญฺญํ, มคฺเคน วิปสฺสนํ นิวตฺเตตฺวา อนุปุพฺเพน อจฺจนฺตสุญฺญตํ นาม ทสฺเสสฺสามี’’ติฯ ตสฺมา เอวํ เทสนํ อารภิฯ ตตฺถ ปถวีสญฺญนฺติ กสฺมา อรญฺญสญฺญํ ปหาย ปถวีสญฺญํ มนสิ กโรติ? อรญฺญสญฺญาย วิเสสานธิคมนโตฯ ยถา หิ ปุริสสฺส รมณียํ เขตฺตฏฺฐานํ ทิสฺวา – ‘‘อิธ วุตฺตา สาลิอาทโย สุฏฺฐุ สมฺปชฺชิสฺสนฺติ, มหาลาภํ ลภิสฺสามี’’ติ สตฺตกฺขตฺตุมฺปิ เขตฺตฏฺฐานํ โอโลเกนฺตสฺส สาลิอาทโย น สมฺปชฺชนฺเตว, สเจ ปน ตํ ฐานํ วิหตขาณุกกณฺฏกํ กตฺวา กสิตฺวา วปติ, เอวํ สนฺเต สมฺปชฺชนฺติ, เอวเมว – ‘‘อิทํ อรญฺญํ, อยํ รุกฺโข, อยํ ปพฺพโต, อยํ นีโลภาโส วนสณฺโฑ’’ติ สเจปิ สตฺตกฺขตฺตุํ อรญฺญสญฺญํ มนสิ กโรติ, เนวูปจารํ น สมาธิํ ปาปุณาติ, ปถวีสญฺญาย ปนสฺส ธุวเสวนํ กมฺมฏฺฐานํ ปถวีกสิณํ ปริกมฺมํ กตฺวา ฌานานิ นิพฺพตฺเตตฺวา ฌานปทฏฺฐานมฺปิ วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา สกฺกา อรหตฺตํ ปาปุณิตุํฯ ตสฺมา อรญฺญสญฺญํ ปหาย ปถวีสญฺญํ มนสิ กโรติฯ ปฏิจฺจาติ ปฏิจฺจ สมฺภูตํฯ

อิทานิ ยสฺมิํ ปถวีกสิเณ โส ปถวีสญฺญี โหติ, ตสฺส โอปมฺมทสฺสนตฺถํ เสยฺยถาปีติอาทิมาหฯ ตตฺถ อุสภสฺส เอตนฺติ อาสภํฯ อญฺเญสํ ปน คุนฺนํ คณฺฑาปิ โหนฺติ ปหาราปิฯ เตสญฺหิ จมฺมํ ปสาริยมานํ นิพฺพลิกํ น โหติ, อุสภสฺส ลกฺขณสมฺปนฺนตาย เต โทสา นตฺถิฯ ตสฺมา ตสฺส จมฺมํ คหิตํฯ สงฺกุสเตนาติ ขิลสเตนฯ สุวิหตนฺติ ปสาเรตฺวา สุฏฺฐุ วิหตํฯ อูนกสตสงฺกุวิหตญฺหิ นิพฺพลิกํ น โหติ, สงฺกุสเตน วิหตํ เภริตลํ วิย นิพฺพลิกํ โหติฯ ตสฺมา เอวมาหฯ อุกฺกูลวิกฺกูลนฺติ อุจฺจนีจํ ถลฏฺฐานํ นินฺนฏฺฐานํฯ นทีวิทุคฺคนฺติ นทิโย เจว ทุคฺคมฏฺฐานญฺจฯ ปถวีสญฺญํ ปฏิจฺจ มนสิ กโรติ เอกตฺตนฺติ กสิณปถวิยํเยว ปฏิจฺจ สมฺภูตํ เอกํ สญฺญํ มนสิ กโรติฯ ทรถมตฺตาติ อิโต ปฏฺฐาย สพฺพวาเรสุ ปวตฺตทรถวเสน ทรถมตฺตา เวทิตพฺพาฯ

[182] อนิมิตฺตํ เจโตสมาธินฺติ วิปสฺสนาจิตฺตสมาธิํฯ โส หิ นิจฺจนิมิตฺตาทิวิรหิโต อนิมิตฺโตติ วุจฺจติฯ อิมเมว กายนฺติ วิปสฺสนาย วตฺถุํ ทสฺเสติฯ ตตฺถ อิมเมวาติ อิมํ เอว จตุมหาภูติกํฯ

สฬายตนิกนฺติ สฬายตนปฏิสํยุตฺตํฯ ชีวิตปจฺจยาติ ยาว ชีวิตินฺทฺริยานํ ปวตฺติ, ตาว ชีวิตปจฺจยา ปวตฺตทรถมตฺตา อตฺถีติ วุตฺตํ โหติฯ

[183] ปุน อนิมิตฺตนฺติ วิปสฺสนาย ปฏิวิปสฺสนํ ทสฺเสตุํ วุตฺตํฯ กามาสวํ ปฏิจฺจาติ กามาสวํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชนปวตฺตทรถา อิธ น สนฺติ, อริยมคฺเค เจว อริยผเล จ นตฺถีติ วุตฺตํ โหติฯ อิมเมว กายนฺติ อิมํ อุปาทิเสสทรถทสฺสนตฺถํ วุตฺตํฯ อิติ มนุสฺสสญฺญาย คามสญฺญํ นิวตฺเตตฺวา…เป.… มคฺเคน วิปสฺสนํ นิวตฺเตตฺวา อนุปุพฺเพน อจฺจนฺตสุญฺญตา นาม ทสฺสิตา โหติฯ

[184] ปริสุทฺธนฺติ นิรุปกฺกิเลสํฯ อนุตฺตรนฺติ อุตฺตรวิรหิตํ สพฺพเสฏฺฐํฯ สุญฺญตนฺติ สุญฺญตผลสมาปตฺติํฯ ตสฺมาติ ยสฺมา อตีเตปิ, พุทฺธปจฺเจกพุทฺธพุทฺธสาวกสงฺขาตา สมณพฺราหฺมณาฯ อนาคเตปิ, เอตรหิปิ พุทฺธพุทฺธสาวกสงฺขาตา สมณพฺราหฺมณา อิมํเยว ปริสุทฺธํ ปรมํ อนุตฺตรํ สุญฺญตํ อุปสมฺปชฺช วิหริํสุ วิหริสฺสนฺติ วิหรนฺติ จ, ตสฺมาฯ เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานเมวาติฯ

ปปญฺจสูทนิยา มชฺฌิมนิกายฏฺฐกถาย

จูฬสุญฺญตสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

2. มหาสุญฺญตสุตฺตวณฺณนา

[185] เอวํ เม สุตนฺติ มหาสุญฺญตสุตฺตํฯ ตตฺถ กาฬเขมกสฺสาติ ฉวิวณฺเณน โส กาโฬ, เขมโกติ ปนสฺส นามํฯ วิหาโรติ ตสฺมิํเยว นิคฺโรธาราเม เอกสฺมิํ ปเทเส ปากาเรน ปริกฺขิปิตฺวา ทฺวารโกฏฺฐกํ มาเปตฺวา หํสวฏฺฏกาทิเสนาสนานิ เจว มณฺฑลมาฬโภชนสาลาทีนิ จ ปติฏฺฐเปตฺวา กโต วิหาโรฯ สมฺพหุลานิ เสนาสนานีติ มญฺโจ ปีฐํ ภิสิพิมฺโพหนํ ตฏฺฏิกา จมฺมขณฺโฑ ติณสนฺถาโร ปณฺณสนฺถาโร ปลาลสนฺถาโรติอาทีนิ ปญฺญตฺตานิ โหนฺติ, มญฺเจน มญฺจํ…เป.… ปลาลสนฺถาเรเนว ปลาลสนฺถารํ อาหจฺจ ฐปิตานิ, คณภิกฺขูนํ วสนฏฺฐานสทิสํ อโหสิฯ