10. สงฺขารุปปตฺติสุตฺตวณฺณนา

[160] เอวํ เม สุตนฺติ สงฺขารุปปตฺติสุตฺตํฯ ตตฺถ สงฺขารุปปตฺตินฺติ สงฺขารานํเยว อุปปตฺติํ, น สตฺตสฺส, น โปสสฺส, ปุญฺญาภิสงฺขาเรน วา ภวูปคกฺขนฺธานํ อุปปตฺติํฯ

[161] สทฺธาย สมนฺนาคโตติ สทฺธาทโย ปญฺจ ธมฺมา โลกิกา วฏฺฏนฺติฯ ทหตีติ ฐเปติฯ อธิฏฺฐาตีติ ปติฏฺฐาเปติฯ สงฺขารา จ วิหารา จาติ สห ปตฺถนาย สทฺธาทโยว ปญฺจ ธมฺมาฯ ตตฺรุปปตฺติยาติ ตสฺมิํ ฐาเน นิพฺพตฺตนตฺถายฯ อยํ มคฺโค อยํ ปฏิปทาติ สห ปตฺถนาย ปญฺจ ธมฺมาวฯ ยสฺส หิ ปญฺจ ธมฺมา อตฺถิ, น ปตฺถนา, ตสฺส คติ อนิพทฺธาฯ ยสฺส ปตฺถนา อตฺถิ, น ปญฺจ ธมฺมา, ตสฺสปิ อนิพทฺธาฯ เยสํ อุภยํ อตฺถิ, เตสํ คติ นิพทฺธาฯ ยถา หิ อากาเส ขิตฺตทณฺโฑ อคฺเคน วา มชฺเฌน วา มูเลน วา นิปติสฺสตีติ นิยโม นตฺถิ, เอวํ สตฺตานํ ปฏิสนฺธิคฺคหณํ อนิยตํฯ ตสฺมา กุสลํ กมฺมํ กตฺวา เอกสฺมิํ ฐาเน ปตฺถนํ กาตุํ วฏฺฏติฯ

[165] อามณฺฑนฺติ อามลกํฯ ยถา ตํ ปริสุทฺธจกฺขุสฺส ปุริสสฺส สพฺพโสว ปากฏํ โหติ, เอวํ ตสฺส พฺรหฺมุโน สทฺธิํ ตตฺถ นิพฺพตฺตสตฺเตหิ สหสฺสี โลกธาตุฯ เอส นโย สพฺพตฺถฯ

[167] สุโภติ สุนฺทโรฯ ชาติมาติ อากรสมฺปนฺโนฯ สุปริกมฺมกโตติ โธวนาทีหิ สุฏฺฐุกตปริกมฺโมฯ ปณฺฑุกมฺพเล นิกฺขิตฺโตติ รตฺตกมฺพเล ฐปิโตฯ

[168] สตสหสฺโสติ โลกธาตุสตสหสฺสมฺหิ อาโลกผรณพฺรหฺมาฯ นิกฺขนฺติ นิกฺเขน กตํ ปิฬนฺธนํ, นิกฺขํ นาม ปญฺจสุวณฺณํ, อูนกนิกฺเขน กตํ ปสาธนญฺหิ ฆฏฺฏนมชฺชนกฺขมํ น โหติ, อติเรเกน กตํ ฆฏฺฏนมชฺชนํ ขมติ, วณฺณวนฺตํ ปน น โหติ, ผรุสธาตุกํ ขายติฯ นิกฺเขน กตํ ฆฏฺฏนมชฺชนญฺเจว ขมติ, วณฺณวนฺตญฺจ โหติฯ ชมฺโพนทนฺติ ชมฺพุนทิยํ นิพฺพตฺตํฯ

มหาชมฺพุรุกฺขสฺส หิ เอเกกา สาขา ปณฺณาส ปณฺณาส โยชนานิ วฑฺฒิตา, ตาสุ มหนฺตา นทิโย สนฺทนฺติ, ตาสํ นทีนํ อุภยตีเรสุ ชมฺพุปกฺกานํ ปติตฏฺฐาเน สุวณฺณงฺกุรา อุฏฺฐหนฺติ, เต นทีชเลน วุยฺหมานา อนุปุพฺเพน มหาสมุทฺทํ ปวิสนฺติฯ ตํ สนฺธาย ชมฺโพนทนฺติ วุตฺตํฯ ทกฺขกมฺมารปุตฺตอุกฺกามุขสุกุสลสมฺปหฏฺฐนฺติ ทกฺเขน สุกุสเลน กมฺมารปุตฺเตน อุกฺกามุเข ปจิตฺวา สมฺปหฏฺฐํฯ อุกฺกามุเขติ อุทฺธเนฯ สมฺปหฏฺฐนฺติ โธตฆฏฺฏิตมชฺชิตํฯ วตฺโถปเม (ม. นิ. 1.75-76) จ ธาตุวิภงฺเค (ม. นิ. 3.357-360) จ ปิณฺฑโสธนํ วุตฺตํฯ อิมสฺมิํ สุตฺเต กตภณฺฑโสธนํ วุตฺตํฯ

ยํ ปน สพฺพวาเรสุ ผริตฺวา อธิมุจฺจิตฺวาติ วุตฺตํ, ตตฺถ ปญฺจวิธํ ผรณํ เจโตผรณํ กสิณผรณํ ทิพฺพจกฺขุผรณํ อาโลกผรณํ สรีรผรณนฺติฯ ตตฺถ เจโตผรณํ นาม โลกธาตุสหสฺเส สตฺตานํ จิตฺตชานนํฯ กสิณผรณํ นาม โลกธาตุสหสฺเส กสิณปตฺถรณํฯ ทิพฺพจกฺขุผรณํ นาม อาโลกํ วฑฺเฒตฺวา ทิพฺเพน จกฺขุนา สหสฺสโลกธาตุทสฺสนํฯ อาโลกผรณมฺปิ เอตเทวฯ สรีรผรณํ นาม โลกธาตุสหสฺเส สรีรปภาย ปตฺถรณํฯ สพฺพตฺถ อิมานิ ปญฺจ ผรณานิ อวินาเสนฺเตน กเถตพฺพนฺติฯ

ติปิฏกจูฬาภยตฺเถโร ปนาห – ‘‘มณิโอปมฺเม กสิณผรณํ วิย นิกฺโขปมฺเม สรีรผรณํ วิย ทิสฺสตี’’ติฯ ตสฺส วาทํ วิย อฏฺฐกถา นาม นตฺถีติ ปฏิกฺขิตฺวา สรีรผรณํ น สพฺพกาลิกํ, จตฺตาริมานิ ผรณานิ อวินาเสตฺวาว กเถตพฺพนฺติ วุตฺตํฯ อธิมุจฺจตีติ ปทํ ผรณปทสฺเสว เววจนํ, อถ วา ผรตีติ ปตฺถรติฯ อธิมุจฺจตีติ ชานาติฯ

[169] อาภาติอาทีสุ อาภาทโย นาม ปาฏิเยกฺกา เทวา นตฺถิ, ตโย ปริตฺตาภาทโย เทวา อาภา นาม, ปริตฺตาสุภาทโย จฯ สุภกิณฺหาทโย จ สุภา นามฯ เวหปฺผลาทิวารา ปากฏาเยวฯ

อิเม ตาว ปญฺจ ธมฺเม ภาเวตฺวา กามาวจเรสุ นิพฺพตฺตตุฯ

พฺรหฺมโลเก นิพฺพตฺตํ ปน อาสวกฺขยญฺจ กถํ ปาปุณาตีติ? อิเม ปญฺจ ธมฺมา สีลํ, โส อิมสฺมิํ สีเล ปติฏฺฐาย กสิณปริกมฺมํ กตฺวา ตา ตา สมาปตฺติโย ภาเวตฺวา รูปีพฺรหฺมโลเก นิพฺพตฺตติ, อรูปชฺฌานานิ นิพฺพตฺเตตฺวา อรูปีพฺรหฺมโลเก, สมาปตฺติปทฏฺฐานํ วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา อนาคามิผลํ สจฺฉิกตฺวา ปญฺจสุ สุทฺธาวาเสสุ นิพฺพตฺตติฯ อุปริมคฺคํ ภาเวตฺวา อาสวกฺขยํ ปาปุณาตีติฯ

ปปญฺจสูทนิยา มชฺฌิมนิกายฏฺฐกถาย

สงฺขารุปปตฺติสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

ทุติยวคฺควณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

3. สุญฺญตวคฺโค

1. จูฬสุญฺญตสุตฺตวณฺณนา

[176] เอวํ เม สุตนฺติ จูฬสุญฺญตสุตฺตํฯ ตตฺถ เอกมิทนฺติ เถโร กิร ภควโต วตฺตํ กตฺวา อตฺตโน ทิวาฏฺฐานํ คนฺตฺวา กาลปริจฺเฉทํ กตฺวา นิพฺพานารมฺมณํ สุญฺญตาผลสมาปตฺติํ อปฺเปตฺวา นิสินฺโน ยถาปริจฺเฉเทน วุฏฺฐาสิฯ อถสฺส สงฺขารา สุญฺญโต อุปฏฺฐหิํสุฯ โส สุญฺญตากถํ โสตุกาโม ชาโตฯ อถสฺส เอตทโหสิ – ‘‘น โข ปน สกฺกา ธุเรน ธุรํ ปหรนฺเตน วิย คนฺตฺวา ‘สุญฺญตากถํ เม, ภนฺเต, กเถถา’ติ ภควนฺตํ วตฺตุํ, หนฺทาหํ ยํ เม ภควา นครกํ อุปนิสฺสาย วิหรนฺโต เอกํ กถํ กเถสิ, ตํ สาเรมิ, เอวํ เม ภควา สุญฺญตากถํ กเถสฺสตี’’ติ ทสพลํ สาเรนฺโต เอกมิทนฺติอาทิมาหฯ

ตตฺถ อิทนฺติ นิปาตมตฺตเมวฯ กจฺจิเมตํ, ภนฺเตติ เถโร เอกปเท ฐตฺวา สฏฺฐิปทสหสฺสานิ อุคฺคเหตฺวา ธาเรตุํ สมตฺโถ, กิํ โส ‘‘สุญฺญตาวิหาเรนา’’ติ เอกํ ปทํ ธาเรตุํ น สกฺขิสฺสติ, โสตุกาเมน ปน ชานนฺเตน วิย ปุจฺฉิตุํ น วฏฺฏติ, ปากฏํ กตฺวา วิตฺถาริยมานํ สุญฺญตากถํ โสตุกาโม อชานนฺโต วิย เอวมาหฯ เอโก อชานนฺโตปิ ชานนฺโต วิย โหติ, เถโร เอวรูปํ โกหญฺญํ กิํ กริสฺสติ, อตฺตโน ชานนฏฺฐาเนปิ ภควโต อปจิติํ ทสฺเสตฺวา ‘‘กจฺจิเมต’’นฺติอาทิมาหฯ

ปุพฺเพปีติ ปฐมโพธิยํ นครกํ อุปนิสฺสาย วิหรณกาเลปิฯ เอตรหิปีติ อิทานิปิฯ เอวํ ปน วตฺวา จินฺเตสิ – ‘‘อานนฺโท สุญฺญตากถํ โสตุกาโม, เอโก ปน โสตุํ สกฺโกติ, น อุคฺคเหตุํ, เอโก โสตุมฺปิ อุคฺคเหตุมฺปิ สกฺโกติ, น กเถตุํ, อานนฺโท ปน โสตุมฺปิ สกฺโกติ อุคฺคเหตุมฺปิ กเถตุมฺปิ, (กเถมิสฺส) สุญฺญตากถ’’นฺติฯ อิติ ตํ กเถนฺโต เสยฺยถาปีติอาทิมาหฯ