เมนู

ฯ นโม ตสฺส ภควโต อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺสฯ

มชฺฌิมนิกาเย

อุปริปณฺณาส-อฏฺฐกถา

1. เทวทหวคฺโค

1. เทวทหสุตฺตวณฺณนา

[1] เอวํ เม สุตนฺติ เทวทหสุตฺตํฯ ตตฺถ เทวทหํ นามาติ เทวา วุจฺจนฺติ ราชาโน, ตตฺถ จ สกฺยราชูนํ มงฺคลโปกฺขรณี อโหสิ ปาสาทิกา อารกฺขสมฺปนฺนา, สา เทวานํ ทหตฺตา ‘‘เทวทห’’นฺติ ปญฺญายิตฺถฯ ตทุปาทาย โสปิ นิคโม เทวทหนฺเตฺวว สงฺขํ คโตฯ ภควา ตํ นิคมํ นิสฺสาย ลุมฺพินิวเน วิหรติฯ สพฺพํ ตํ ปุพฺเพกตเหตูติ ปุพฺเพ กตกมฺมปจฺจยาฯ อิมินา กมฺมเวทนญฺจ กิริยเวทนญฺจ ปฏิกฺขิปิตฺวา เอกํ วิปากเวทนเมว สมฺปฏิจฺฉนฺตีติ ทสฺเสติฯ เอวํ วาทิโน, ภิกฺขเว, นิคณฺฐาติ อิมินา ปุพฺเพ อนิยเมตฺวา วุตฺตํ นิยเมตฺวา ทสฺเสติฯ

อหุวมฺเหว มยนฺติ อิทํ ภควา เตสํ อชานนภาวํ ชานนฺโตว เกวลํ กลิสาสนํ อาโรเปตุกาโม ปุจฺฉติฯ เย หิ ‘‘มยํ อหุวมฺหา’’ติปิ น ชานนฺติ, เต กถํ กมฺมสฺส กตภาวํ วา อกตภาวํ วา ชานิสฺสนฺติฯ อุตฺตริปุจฺฉายปิ เอเสว นโยฯ

[2] เอวํ สนฺเตติ จูฬทุกฺขกฺขนฺเธ (ม. นิ. 1.179-180) มหานิคณฺฐสฺส วจเน สจฺเจ สนฺเตติ อตฺโถ, อิธ ปน เอตฺตกสฺส ฐานสฺส ตุมฺหากํ อชานนภาเว สนฺเตติ อตฺโถฯ น กลฺลนฺติ น ยุตฺตํฯ

[3] คาฬฺหูปเลปเนนาติ พหลูปเลปเนน, ปุนปฺปุนํ วิสรญฺชิเตน, น ปน ขลิยา ลิตฺเตน วิยฯ เอสนิยาติ เอสนิสลากาย อนฺตมโส นนฺตกวฏฺฏิยาปิฯ เอเสยฺยาติ คมฺภีรํ วา อุตฺตานํ วาติ วีมํเสยฺยฯ อคทงฺคารนฺติ ฌามหรีตกสฺส วา อามลกสฺส วา จุณฺณํฯ โอทเหยฺยาติ ปกฺขิเปยฺยฯ อโรโคติอาทิ มาคณฺฑิยสุตฺเต (ม. นิ. 2.213) วุตฺตเมวฯ

เอวเมว โขติ เอตฺถ อิทํ โอปมฺมสํสนฺทนํ, สลฺเลน วิทฺธสฺส หิ วิทฺธกาเล เวทนาย ปากฏกาโล วิย อิเมสํ ‘‘มยํ ปุพฺเพ อหุวมฺหา วา โน วา, ปาปกมฺมํ อกรมฺหา วา โน วา, เอวรูปํ วา ปาปํ กรมฺหา’’ติ ชานนกาโล สิยาฯ วณมุขสฺส ปริกนฺตนาทีสุ จตูสุ กาเลสุ เวทนาย ปากฏกาโล วิย ‘‘เอตฺตกํ วา โน ทุกฺขํ นิชฺชิณฺณํ, เอตฺตเก วา นิชฺชิณฺเณ สพฺพเมว ทุกฺขํ นิชฺชิณฺณํ ภวิสฺสติ, สุทฺธนฺเต ปติฏฺฐิตา นาม ภวิสฺสามา’’ติ ชานนกาโล สิยาฯ อปรภาเค ผาสุภาวชานนกาโล วิย ทิฏฺเฐว ธมฺเม อกุสลานํ ธมฺมานํ ปหานาย กุสลานํ ธมฺมานํ อุปสมฺปทาย ชานนกาโล สิยาฯ เอวเมตฺถ เอกาย อุปมาย ตโย อตฺถา, จตูหิ อุปมาหิ เอโก อตฺโถ ปริทีปิโตฯ

[4] อิเม ปน ตโต เอกมฺปิ น ชานนฺติ, วิรชฺฌิตฺวา คเต สลฺเล อวิทฺโธว ‘‘วิทฺโธสิ มยา’’ติ ปจฺจตฺถิกสฺส วจนปฺปมาเณเนว ‘‘วิทฺโธสฺมี’’ติ สญฺญํ อุปฺปาเทตฺวา ทุกฺขปฺปตฺตปุริโส วิย เกวลํ มหานิคณฺฐสฺส วจนปฺปมาเณน สพฺพเมตํ สทฺทหนฺตา เอวํ สลฺโลปมาย ภควตา นิคฺคหิตา ปจฺจาหริตุํ อสกฺโกนฺตา ยถา นาม ทุพฺพโล สุนโข มิคํ อุฏฺฐาเปตฺวา สามิกสฺส อภิมุขํ กริตฺวา อตฺตนา โอสกฺกติ, เอวํ มหานิคณฺฐสฺส มตฺถเก วาทํ ปกฺขิปนฺตา นิคณฺโฐ, อาวุโสติอาทีมาหํสุฯ

[5] อถ เน ภควา สาจริยเก นิคฺคณฺหนฺโต ปญฺจ โข อิเมติอาทิมาหฯ ตตฺรายสฺมนฺตานนฺติ เตสุ ปญฺจสุ ธมฺเมสุ อายสฺมนฺตานํฯ กา อตีตํเส สตฺถริ สทฺธาติ อตีตํสวาทิมฺหิ สตฺถริ กา สทฺธาฯ