2. ภิกฺขุวคฺโค

1. อมฺพลฏฺฐิกราหุโลวาทสุตฺตวณฺณนา

[107] เอวํ เม สุตนฺติ อมฺพลฏฺฐิกราหุโลวาทสุตฺตํฯ ตตฺถ อมฺพลฏฺฐิกายํ วิหรตีติ เวฬุวนวิหารสฺส ปจฺจนฺเต ปธานฆรสงฺเขเป วิเวกกามานํ วสนตฺถาย กเต อมฺพลฏฺฐิกาติ เอวํนามเก ปาสาเท ปวิเวกํ พฺรูหยนฺโต วิหรติฯ กณฺฏโก นาม ชาตกาลโต ปฏฺฐาย ติขิโณว โหติ, เอวเมวํ อยมฺปิ อายสฺมา สตฺตวสฺสิกสามเณรกาเลเยว ปวิเวกํ พฺรูหยมาโน ตตฺถ วิหาสิฯ ปฏิสลฺลานา วุฏฺฐิโตติ ผลสมาปตฺติโต วุฏฺฐายฯ อาสนนฺติ ปกติปญฺญตฺตเมเวตฺถ อาสนํ อตฺถิ, ตํ ปปฺโผเฏตฺวา ฐเปสิฯ อุทกาธาเนติ อุทกภาชเนฯ ‘‘อุทกฏฺฐาเน’’ติปิ ปาโฐฯ

อายสฺมนฺตํ ราหุลํ อามนฺเตสีติ โอวาททานตฺถํ อามนฺเตสิฯ ภควตา หิ ราหุลตฺเถรสฺส สมฺพหุลา ธมฺมเทสนา กตาฯ สามเณรปญฺหํ เถรสฺเสว วุตฺตํฯ ตถา ราหุลสํยุตฺตํ มหาราหุโลวาทสุตฺตํ จูฬราหุโลวาทสุตฺตมิทํ อมฺพลฏฺฐิกราหุโลวาทสุตฺตนฺติฯ

อยญฺหิ อายสฺมา สตฺตวสฺสิกกาเล ภควนฺตํ จีวรกณฺเณ คเหตฺวา ‘‘ทายชฺชํ เม สมณ เทหี’’ติ ทายชฺชํ ยาจมาโน ภควตา ธมฺมเสนาปติสาริปุตฺตตฺเถรสฺส นิยฺยาเทตฺวา ปพฺพาชิโตฯ อถ ภควา ทหรกุมารา นาม ยุตฺตายุตฺตํ กถํ กเถนฺติ, โอวาทมสฺส เทมีติ ราหุลกุมารํ อามนฺเตตฺวา ‘‘สามเณเรน นาม, ราหุล, ติรจฺฉานกถํ กเถตุํ น วฏฺฏติ, ตฺวํ กถยมาโน เอวรูปํ กถํ กเถยฺยาสี’’ติ สพฺพพุทฺเธหิ อวิชหิตํ ทสปุจฺฉํ ปญฺจปณฺณาสวิสฺสชฺชนํ – ‘‘เอโก ปญฺโห เอโก อุทฺเทโส เอกํ เวยฺยากรณํ ทฺเว ปญฺหา…เป.… ทส ปญฺหา ทส อุทฺเทสา ทส เวยฺยากรณาติฯ เอกํ นาม กิํ? สพฺเพ สตฺตา อาหารฏฺฐิติกา…เป.… ทส นาม กิํ? ทสหงฺเคหิ สมนฺนาคโต อรหาติ วุจฺจตี’’ติ (ขุ. ปา. 4.10) อิมํ สามเณรปญฺหํ กเถสิฯ

ปุน จินฺเตสิ ‘‘ทหรกุมารา นาม ปิยมุสาวาทา โหนฺติ, อทิฏฺฐเมว ทิฏฺฐํ อมฺเหหิ, ทิฏฺฐเมว น ทิฏฺฐํ อมฺเหหีติ วทนฺติ โอวาทมสฺส เทมี’’ติ อกฺขีหิ โอโลเกตฺวาปิ สุขสญฺชานนตฺถํ ปฐมเมว จตสฺโส อุทกาธานูปมาโย , ตโต ทฺเว หตฺถิอุปมาโย เอกํ อาทาสูปมญฺจ ทสฺเสตฺวา อิมํ สุตฺตํ กเถสิฯ จตูสุ ปน ปจฺจเยสุ ตณฺหาวิวฏฺฏนํ ปญฺจสุ กามคุเณสุ ฉนฺทราคปฺปหานํ กลฺยาณมิตฺตุปนิสฺสยสฺส มหนฺตภาวญฺจ ทสฺเสตฺวา ราหุลสุตฺตํ (สุ. นิ. ราหุลสุตฺต) กเถสิฯ อาคตาคตฏฺฐาเน ภเวสุ ฉนฺทราโค น กตฺตพฺโพติ ทสฺเสตุํ ราหุลสํยุตฺตํ (สํ. นิ. 2.188 อาทโย) กเถสิฯ ‘‘อหํ โสภามิ, มม วณฺณายตนํ ปสนฺน’’นฺติ อตฺตภาวํ นิสฺสาย เคหสฺสิตฉนฺทราโค น กตฺตพฺโพติ มหาราหุโลวาทสุตฺตํ กเถสิฯ

ตตฺถ ราหุลสุตฺตํ อิมสฺมิํ นาม กาเล วุตฺตนฺติ น วตฺตพฺพํฯ ตญฺหิ อภิณฺโหวาทวเสน วุตฺตํฯ ราหุลสํยุตฺตํ สตฺตวสฺสิกกาลโต ปฏฺฐาย ยาว อวสฺสิกภิกฺขุกาลา วุตฺตํฯ มหาราหุโลวาทสุตฺตํ อฏฺฐารส วสฺสสามเณรกาเล วุตฺตํฯ จูฬราหุโลวาทสุตฺตํ อวสฺสิกภิกฺขุกาเล วุตฺตํฯ กุมารกปญฺหญฺจ อิทญฺจ อมฺพลฏฺฐิกราหุโลวาทสุตฺตํ สตฺตวสฺสิกสามเณรกาเล วุตฺตํฯ เตสุ ราหุลสุตฺตํ อภิณฺโหวาทตฺถํ, ราหุลสํยุตฺตํ, เถรสฺส วิปสฺสนาคพฺภคหณตฺถํ, มหาราหุโลวาทํ เคหสฺสิตฉนฺทราควิโนทนตฺถํ, จูฬราหุโลวาทํ เถรสฺส ปญฺจทส-วิมุตฺติปริปาจนีย-ธมฺมปริปากกาเล อรหตฺตคาหาปนตฺถํ วุตฺตํฯ อิทญฺจ ปน สนฺธาย ราหุลตฺเถโร ภิกฺขุสงฺฆมชฺเฌ ตถาคตสฺส คุณํ กเถนฺโต อิทมาห –

‘‘กิกีว พีชํ รกฺเขยฺย, จามรี วาลมุตฺตมํ;

นิปโก สีลสมฺปนฺโน, มมํ รกฺขิ ตถาคโต’’ติฯ (อป. 1.2.83);

สามเณรปญฺหํ อยุตฺตวจนปหานตฺถํ, อิทํ อมฺพลฏฺฐิกราหุโลวาทสุตฺตํ สมฺปชานมุสาวาทสฺส อกรณตฺถํ วุตฺตํฯ

ตตฺถ ปสฺสสิ โนติ ปสฺสสิ นุฯ ปริตฺตนฺติ โถกํฯ สามญฺญนฺติ สมณธมฺโมฯ นิกฺกุชฺชิตฺวาติ อโธมุขํ กตฺวาฯ อุกฺกุชฺชิตฺวาติ อุตฺตานํ กตฺวาฯ

[108] เสยฺยถาปิ, ราหุล, รญฺโญ นาโคติ อยํ อุปมา สมฺปชานมุสาวาเท สํวรรหิตสฺส โอปมฺมทสฺสนตฺถํ วุตฺตาฯ

ตตฺถ อีสาทนฺโตติ รถีสาสทิสทนฺโต ฯ อุรุฬฺหวาติ อภิวฑฺฒิโต อาโรหสมฺปนฺโนฯ อภิชาโตติ สุชาโต ชาติสมฺปนฺโนฯ สงฺคามาวจโรติ สงฺคามํ โอติณฺณปุพฺโพฯ กมฺมํ กโรตีติ อาคตาคเต ปวฏฺเฏนฺโต ฆาเตติฯ ปุรตฺถิมกายาทีสุ ปน ปุรตฺถิมกาเยน ตาว ปฏิเสนาย ผลกโกฏฺฐกมุณฺฑปาการาทโย ปาเตติ, ตถา ปจฺฉิมกาเยนฯ สีเสน กมฺมํ นาม นิยเมตฺวา เอตํ ปเทสํ มทฺทิสฺสามีติ นิวตฺติตฺวา โอโลเกติ, เอตฺตเกน สตมฺปิ สหสฺสมฺปิ ทฺเวธา ภิชฺชติฯ กณฺเณหิ กมฺมํ นาม อาคตาคเต สเร กณฺเณหิ ปหริตฺวา ปาตนํฯ ทนฺเตหิ กมฺมํ นาม ปฏิหตฺถิอสฺสหตฺถาโรหอสฺสาโรหปทาทีนํ วิชฺฌนํฯ นงฺคุฏฺเฐน กมฺมํ นาม นงฺคุฏฺเฐ พนฺธาย ทีฆาสิลฏฺฐิยา วา อยมุสเลน วา เฉทนเภทนํฯ รกฺขเตว โสณฺฑนฺติ โสณฺฑํ ปน มุเข ปกฺขิปิตฺวา รกฺขติฯ

ตตฺถาติ ตสฺมิํ ตสฺส หตฺถิโน กรเณฯ อปริจฺจตฺตนฺติ อนิสฺสฏฺฐํ, ปเรสํ ชยํ อมฺหากญฺจ ปราชยํ ปสฺสีติ มญฺญติฯ โสณฺฑายปิ กมฺมํ กโรตีติ อยมุคฺครํ วา ขทิรมุสลํ วา คเหตฺวา สมนฺตา อฏฺฐารสหตฺถฏฺฐานํ มทฺทติฯ ปริจฺจตฺตนฺติ วิสฺสฏฺฐํ, อิทานิ หตฺถิโยธาทีสุ น กุโตจิ ภายติ, อมฺหากํ ชยํ ปเรสญฺจ ปราชยํ ปสฺสีติ มญฺญติฯ นาหํ ตสฺส กิญฺจิ ปาปนฺติ ตสฺส ทุกฺกฏาทิอาปตฺติวีติกฺกเม วา มาตุฆาตกาทิกมฺเมสุ วา กิญฺจิ ปาปํ อกตฺตพฺพํ นาม นตฺถิฯ ตสฺมา ติห เตติ ยสฺมา สมฺปชานมุสาวาทิโน อกตฺตพฺพํ ปาปํ นาม นตฺถิ, ตสฺมา ตยา หสายปิ ทวกมฺยตายปิ มุสา น ภณิสฺสามีติ สิกฺขิตพฺพํฯ ปจฺจเวกฺขณตฺโถติ โอโลกนตฺโถ, ยํ มุเข วชฺชํ โหติ, ตสฺส ทสฺสนตฺโถติ วุตฺตํ โหติฯ ปจฺจเวกฺขิตฺวา ปจฺจเวกฺขิตฺวาติ โอโลเกตฺวา โอโลเกตฺวาฯ

[109] สสกฺกํ น กรณียนฺติ เอกํเสเนว น กาตพฺพํฯ ปฏิสํหเรยฺยาสีติ นิวตฺเตยฺยาสิ มา กเรยฺยาสิฯ อนุปทชฺเชยฺยาสีติ อนุปเทยฺยาสิ อุปตฺถมฺเภยฺยาสิ ปุนปฺปุนํ กเรยฺยาสิฯ อโหรตฺตานุสิกฺขีติ รตฺติญฺจ ทิวญฺจ สิกฺขมาโนฯ

[111] อฏฺฏียิตพฺพนฺติ อฏฺเฏน ปีฬิเตน ภวิตพฺพํฯ หรายิตพฺพนฺติ ลชฺชิตพฺพํฯ ชิคุจฺฉิตพฺพนฺติ คูถํ ทิสฺวา วิย ชิคุจฺฉา อุปฺปาเทตพฺพาฯ มโนกมฺมสฺส ปน อเทสนาวตฺถุกตฺตา อิธ เทเสตพฺพนฺติ น วุตฺตํฯ

กิตฺตเก ปน ฐาเน กายกมฺมวจีกมฺมานิ โสเธตพฺพานิ, กิตฺตเก มโนกมฺมนฺติฯ กายกมฺมวจีกมฺมานิ ตาว เอกสฺมิํ ปุเรภตฺเตเยว โสเธตพฺพานิฯ ภตฺตกิจฺจํ กตฺวา ทิวาฏฺฐาเน นิสินฺเนน หิ ปจฺจเวกฺขิตพฺพํ ‘‘อรุณุคฺคมนโต ปฏฺฐาย ยาว อิมสฺมิํ ฐาเน นิสชฺชา อตฺถิ นุ โข เม อิมสฺมิํ อนฺตเร ปเรสํ อปฺปิยํ กายกมฺมํ วา วจีกมฺมํ วา’’ติฯ สเจ อตฺถีติ ชานาติ, เทสนายุตฺตํ เทเสตพฺพํ, อาวิกรณยุตฺตํ อาวิกาตพฺพํฯ สเจ นตฺถิ, เตเนว ปีติปาโมชฺเชน วิหาตพฺพํฯ มโนกมฺมํ ปน เอตสฺมิํ ปิณฺฑปาตปริเยสนฏฺฐาเน โสเธตพฺพํฯ กถํ? ‘‘อตฺถิ นุ โข เม อชฺช ปิณฺฑปาตปริเยสนฏฺฐาเน รูปาทีสุ ฉนฺโท วา ราโค วา ปฏิฆํ วา’’ติ? สเจ อตฺถิ, ‘‘ปุน น เอวํ กริสฺสามี’’ติ จิตฺเตเนว อธิฏฺฐาตพฺพํฯ สเจ นตฺถิ, เตเนว ปีติปาโมชฺเชน วิหาตพฺพํฯ

[112] สมณา วา พฺราหฺมณา วาติ พุทฺธา วา ปจฺเจกพุทฺธา วา ตถาคตสาวกา วาฯ ตสฺมาติหาติ ยสฺมา อตีเตปิ เอวํ ปริโสเธสุํ, อนาคเตปิ ปริโสเธสฺสนฺติ, เอตรหิปิ ปริโสเธนฺติ, ตสฺมา ตุมฺเหหิปิ เตสํ อนุสิกฺขนฺเตหิ เอวํ สิกฺขิตพฺพนฺติ อตฺโถฯ เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานเมวฯ อิมํ ปน เทสนํ ภควา ยาว ภวคฺคา อุสฺสิตสฺส รตนราสิโน โยชนิยมณิกฺขนฺเธน กูฏํ คณฺหนฺโต วิย เนยฺยปุคฺคลวเสน ปรินิฏฺฐาเปสีติฯ

ปปญฺจสูทนิยา มชฺฌิมนิกายฏฺฐกถาย

อมฺพลฏฺฐิกราหุโลวาทสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

2. มหาราหุโลวาทสุตฺตวณฺณนา

[113] เอวํ เม สุตนฺติ มหาราหุโลวาทสุตฺตํฯ ตตฺถ ปิฏฺฐิโต ปิฏฺฐิโต อนุพนฺธีติ ทสฺสนํ อวิชหิตฺวา คมนํ อพฺโพจฺฉินฺนํ กตฺวา ปจฺฉโต ปจฺฉโต อิริยาปถานุพนฺธเนน อนุพนฺธิฯ ตทา หิ ภควา ปเท ปทํ นิกฺขิปนฺโต วิลาสิตคมเนน ปุรโต ปุรโต คจฺฉติ, ราหุลตฺเถโร ทสพลสฺส ปทานุปทิโก หุตฺวา ปจฺฉโต ปจฺฉโตฯ