นิโรโธ อเวทยิตสุขวเสน สุขํ นาม ชาโตฯ ปญฺจกามคุณวเสน หิ อฏฺฐสมาปตฺติวเสน จ อุปฺปนฺนํ เวทยิตสุขํ นามฯ นิโรโธ อเวทยิตสุขํ นามฯ อิติ เวทยิตสุขํ วา โหตุ อเวทยิตสุขํ วา, ตํ นิทฺทุกฺขภาวสงฺขาเตน สุขฏฺเฐน เอกนฺตสุขเมว ชาตํฯ

[91] ยตฺถ ยตฺถาติ ยสฺมิํ ยสฺมิํ ฐาเนฯ สุขํ อุปลพฺภตีติ เวทยิตสุขํ วา อเวทยิตสุขํ วา อุปลพฺภติฯ ตํ ตํ ตถาคโต สุขสฺมิํ ปญฺญเปตีติ ตํ สพฺพํ ตถาคโต นิทฺทุกฺขภาวํ สุขสฺมิํเยว ปญฺญเปตีติฯ อิธ ภควา นิโรธสมาปตฺติํ สีสํ กตฺวา เนยฺยปุคฺคลวเสน อรหตฺตนิกูเฏเนว เทสนํ นิฏฺฐาเปสีติฯ

ปปญฺจสูทนิยา มชฺฌิมนิกายฏฺฐกถาย

พหุเวทนียสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

10. อปณฺณกสุตฺตวณฺณนา

[92] เอวํ เม สุตนฺติ อปณฺณกสุตฺตํฯ ตตฺถ จาริกนฺติ อตุริตจาริกํฯ

[93] อตฺถิ ปน โว คหปตโยติ กสฺมา อาห? โส กิร คาโม อฏวิทฺวาเร นิวิฏฺโฐฯ นานาวิธา สมณพฺราหฺมณา ทิวสํ มคฺคํ คนฺตฺวา สายํ ตํ คามํ วาสตฺถาย อุเปนฺติ, เตสํ เต มนุสฺสา มญฺจปีฐานิ ปตฺถริตฺวา ปาเท โธวิตฺวา ปาเท มกฺเขตฺวา กปฺปิยปานกานิ ทตฺวา ปุนทิวเส นิมนฺเตตฺวา ทานํ เทนฺติฯ เต ปสนฺนจิตฺตา เตหิ สทฺธิํ สมฺมนฺตยมานา เอวํ วทนฺติ ‘‘อตฺถิ ปน โว คหปตโย กิญฺจิ ทสฺสนํ คหิต’’นฺติ? นตฺถิ, ภนฺเตติฯ ‘‘คหปตโย วินา ทสฺสเนน โลโก น นิยฺยาติ, เอกํ ทสฺสนํ รุจฺจิตฺวา ขมาเปตฺวา คเหตุํ วฏฺฏติ, ‘สสฺสโต โลโก’ติ ทสฺสนํ คณฺหถา’’ติ วตฺวา ปกฺกนฺตาฯ อปรทิวเส อญฺเญ อาคตาฯ เตปิ ตเถว ปุจฺฉิํสุฯ เต เตสํ ‘‘อาม, ภนฺเต, ปุริเมสุ ทิวเสสุ ตุมฺหาทิสา สมณพฺราหฺมณา อาคนฺตฺวา ‘สสฺสโต โลโก’ติ อมฺเห อิทํ ทสฺสนํ คาหาเปตฺวา คตา’’ติ อาโรเจสุํฯ ‘‘เต พาลา กิํ ชานนฺติ? ‘อุจฺฉิชฺชติ อยํ โลโก’ติ อุจฺเฉททสฺสนํ คณฺหถา’’ติ เอวํ เตปิ อุจฺเฉททสฺสนํ คณฺหาเปตฺวา ปกฺกนฺตาฯ

เอเตนุปาเยน อญฺเญ เอกจฺจสสฺสตํ, อญฺเญ อนฺตานนฺตํ , อญฺเญ อมราวิกฺเขปนฺติ เอวํ ทฺวาสฏฺฐิ ทิฏฺฐิโย อุคฺคณฺหาเปสุํฯ เต ปน เอกทิฏฺฐิยมฺปิ ปติฏฺฐาตุํ นาสกฺขิํสุฯ สพฺพปจฺฉา ภควา อคมาสิฯ โส เตสํ หิตตฺถาย ปุจฺฉนฺโต ‘‘อตฺถิ ปน โว คหปตโย’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ อาการวตีติ การณวตี สเหตุกาฯ อปณฺณโกติ อวิรทฺโธ อทฺเวชฺฌคามี เอกํสคาหิโกฯ

[94] นตฺถิ ทินฺนนฺติอาทิ ทสวตฺถุกา มิจฺฉาทิฏฺฐิ เหฏฺฐา สาเลยฺยกสุตฺเต วิตฺถาริตาฯ ตถา ตพฺพิปจฺจนีกภูตา สมฺมาทิฏฺฐิฯ

[95] เนกฺขมฺเม อานิสํสนฺติ โย เนสํ อกุสลโต นิกฺขนฺตภาเว อานิสํโส, โย จ โวทานปกฺโข วิสุทฺธิปกฺโข, ตํ น ปสฺสนฺตีติ อตฺโถฯ อสทฺธมฺมสญฺญตฺตีติ อภูตธมฺมสญฺญาปนา ฯ อตฺตานุกฺกํเสตีติ ฐเปตฺวา มํ โก อญฺโญ อตฺตโน ทสฺสนํ ปเร คณฺหาเปตุํ สกฺโกตีติ อตฺตานํ อุกฺขิปติฯ ปรํ วมฺเภตีติ เอตฺตเกสุ ชเนสุ เอโกปิ อตฺตโน ทสฺสนํ ปเร คณฺหาเปตุํ น สกฺโกตีติ เอวํ ปรํ เหฏฺฐา ขิปติฯ ปุพฺเพว โข ปนาติ ปุพฺเพ มิจฺฉาทสฺสนํ คณฺหนฺตสฺเสว สุสีลฺยํ ปหีนํ โหติ, ทุสฺสีลภาโว ปจฺจุปฏฺฐิโตฯ เอวมสฺสิเมติ เอวํ อสฺส อิเม มิจฺฉาทิฏฺฐิอาทโย สตฺตฯ อปราปรํ อุปฺปชฺชนวเสน ปน เตเยว มิจฺฉาทิฏฺฐิปจฺจยา อเนเก ปาปกา อกุสลา ธมฺมา อุปฺปชฺชนฺติ นามฯ

ตตฺราติ ตาสุ เตสํ สมณพฺราหฺมณานํ ลทฺธีสุฯ กลิคฺคโหติ ปราชยคฺคาโหฯ ทุสฺสมตฺโต สมาทินฺโนติ ทุคฺคหิโต ทุปฺปรามฏฺโฐฯ เอกํสํ ผริตฺวา ติฏฺฐตีติ เอกนฺตํ เอกโกฏฺฐาสํ สกวาทเมว ผริตฺวา อธิมุจฺจิตฺวา ติฏฺฐติ, ‘‘สเจ โข นตฺถิ ปโร โลโก’’ติ เอวํ สนฺเตเยว โสตฺถิภาวาวโห โหติฯ ริญฺจตีติ วชฺเชติฯ

[96] สทฺธมฺมสญฺญตฺตีติ ภูตธมฺมสญฺญาปนาฯ

กฏคฺคโหติ ชยคฺคาโหฯ สุสมตฺโต สมาทินฺโนติ สุคฺคหิโต สุปรามฏฺโฐฯ อุภยํสํ ผริตฺวา ติฏฺฐตีติ อุภยนฺตํ อุภยโกฏฺฐาสํ สกวาทํ ปรวาทญฺจ ผริตฺวา อธิมุจฺจิตฺวา ติฏฺฐติ ‘‘สเจ โข อตฺถิ ปโร โลโก’’ติ เอวํ สนฺเตปิ ‘‘สเจ โข นตฺถิ ปโร โลโก’’ติ เอวํ สนฺเตปิ โสตฺถิภาวาวโห โหติฯ ปรโตปิ เอกํสอุภยํเสสุ อิมินาว นเยน อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ

[97] กโรโตติ สหตฺถา กโรนฺตสฺสฯ การยโตติ อาณตฺติยา กาเรนฺตสฺสฯ ฉินฺทโตติ ปเรสํ หตฺถาทีนิ ฉินฺทนฺตสฺสฯ ปจโตติ ทณฺเฑน ปีเฬนฺตสฺส วา ตชฺเชนฺตสฺส วาฯ โสจยโตติ ปรสฺส ภณฺฑหรณาทีหิ โสกํ สยํ กโรนฺตสฺสปิ ปเรหิ กาเรนฺตสฺสปิฯ กิลมโตติ อาหารูปจฺเฉท-พนฺธนาคารปฺปเวสนาทีหิ สยํ กิลมนฺตสฺสาปิ ปเรหิ กิลมาเปนฺตสฺสาปิฯ ผนฺทโต ผนฺทาปยโตติ ปรํ ผนฺทนฺตํ ผนฺทนกาเล สยมฺปิ ผนฺทโต ปรมฺปิ ผนฺทาปยโตฯ ปาณมติปาตยโตติ ปาณํ หนนฺตสฺสปิ หนาเปนฺตสฺสปิฯ เอวํ สพฺพตฺถ กรณการาปนวเสเนว อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ

สนฺธินฺติ ฆรสนฺธิํฯ นิลฺโลปนฺติ มหาวิโลปํฯ เอกาคาริกนฺติ เอกเมว ฆรํ ปริวาเรตฺวา วิลุมฺปนํฯ ปริปนฺเถ ติฏฺฐโตติ อาคตาคตานํ อจฺฉินฺทนตฺถํ มคฺเค ติฏฺฐโตฯ กโรโต น กรียติ ปาปนฺติ ยํกิญฺจิ ปาปํ กโรมีติ สญฺญาย กโรโตปิ ปาปํ น กรียติ, นตฺถิ ปาปํฯ สตฺตา ปน กโรมาติ เอวํสญฺญิโน โหนฺตีติ อตฺโถฯ ขุรปริยนฺเตนาติ ขุรเนมินา, ขุรธารสทิสปริยนฺเตน วาฯ เอกํ มํสขลนฺติ เอกํ มํสราสิํฯ ปุญฺชนฺติ ตสฺเสว เววจนํฯ ตโตนิทานนฺติ เอกมํสขลกรณนิทานํฯ ทกฺขิณตีเร มนุสฺสา กกฺขฬา ทารุณา, เต สนฺธาย หนนฺโตติอาทิ วุตฺตํฯ อุตฺตรตีเร สทฺธา โหนฺติ ปสนฺนา พุทฺธมามกา ธมฺมมามกา สงฺฆมามกา, เต สนฺธาย ททนฺโตติอาทิ วุตฺตํฯ

ตตฺถ ยชนฺโตติ มหายาคํ กโรนฺโตฯ ทเมนาติ อินฺทฺริยทเมน อุโปสถกมฺเมนฯ สํยเมนาติ สีลสํยเมนฯ สจฺจวชฺเชนาติ สจฺจวจเนนฯ อาคโมติ อาคมนํ, ปวตฺตีติ อตฺโถฯ สพฺพถาปิ ปาปปุญฺญานํ กิริยเมว ปฏิกฺขิปนฺติฯ สุกฺกปกฺโขปิ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺโพฯ เสสเมตฺถ ปุริมวาเร วุตฺตสทิสเมวฯ

[100] นตฺถิ เหตุ นตฺถิ ปจฺจโยติ เอตฺถ ปจฺจโย เหตุเววจนํฯ อุภเยนาปิ วิชฺชมานกเมว กายทุจฺจริตาทิสํกิเลสปจฺจยํ กายสุจริตาทิวิสุทฺธิปจฺจยํ ปฏิกฺขิปนฺติฯ

นตฺถิ พลํ, นตฺถิ วีริยํ, นตฺถิ ปุริสถาโม, นตฺถิ ปุริสปรกฺกโมติ สตฺตานํ สํกิเลสิตุํ วา วิสุชฺฌิตุํ วา พลํ วา วีริยํ วา ปุริเสน กาตพฺโพ นาม ปุริสถาโม วา ปุริสปรกฺกโม วา นตฺถิฯ

สพฺเพ สตฺตาติ โอฏฺฐโคณคทฺรภาทโย อนวเสเส นิทสฺเสนฺติฯ สพฺเพ ปาณาติ เอกินฺทฺริโย ปาโณ ทฺวินฺทฺริโย ปาโณติ อาทิวเสน วทนฺติฯ สพฺเพ ภูตาติ อณฺฑโกสวตฺถิโกเสสุ ภูเต สนฺธาย วทนฺติฯ สพฺเพ ชีวาติ สาลิยวโคธุมาทโย สนฺธาย วทนฺติฯ เตสุ เหเต วิรุหนภาเวน ชีวสญฺญิโนฯ อวสา อพลา อวีริยาติ เตสํ อตฺตโน วโส วา พลํ วา วีริยํ วา นตฺถิฯ นิยติสงฺคติภาวปริณตาติ เอตฺถ นิยตีติ นิยตตาฯ สงฺคตีติ ฉนฺนํ อภิชาตีนํ ตตฺถ ตตฺถ คมนํฯ ภาโวติ สภาโวเยวฯ เอวํ นิยติยา จ สงฺคติยา จ ภาเวน จ ปริณตา นานปฺปการตํ ปตฺตาฯ เยน หิ ยถา ภวิตพฺพํ, โส ตเถว ภวติฯ เยน โน ภวิตพฺพํ, โส น ภวตีติ ทสฺเสนฺติฯ ฉสฺเววาภิชาตีสูติ ฉสุ เอว อภิชาตีสุ ฐตฺวา สุขญฺจ ทุกฺขญฺจ ปฏิสํเวเทนฺติ, อญฺญา สุขทุกฺขภูมิ นตฺถีติ ทสฺเสนฺติฯ

ตตฺถ ฉ อภิชาติโย นาม กณฺหาภิชาติ นีลาภิชาติ โลหิตาภิชาติ หลิทฺทาภิชาติ สุกฺกาภิชาติ ปรมสุกฺกาภิชาตีติฯ ตตฺถ สากุณิโก สูกริโก ลุทฺโท มจฺฉฆาตโก โจโร โจรฆาตโก, เย วา ปนญฺเญปิ เกจิ กุรูรกมฺมนฺตา, อยํ กณฺหาภิชาติ นามฯ ภิกฺขู นีลาภิชาตีติ วทนฺติฯ เต กิร จตูสุ ปจฺจเยสุ กณฺฏเก ปกฺขิปิตฺวา ขาทนฺติฯ ‘‘ภิกฺขู จ กณฺฏกวุตฺติโน’’ติ อยญฺหิ เนสํ ปาฬิเยวฯ อถ วา กณฺฏกวุตฺติกา เอวํ นาม เอเก ปพฺพชิตาติ วทนฺติฯ ‘‘สมณกณฺฏกวุตฺติกา’’ติปิ หิ เนสํ ปาฬิฯ โลหิตาภิชาติ นาม นิคณฺฐา เอกสาฏกาติ วทนฺติฯ อิเม กิร ปุริเมหิ ทฺวีหิ ปณฺฑรตราฯ คิหี อเจลกสาวกา หลิทฺทาภิชาตีติ วทนฺติฯ อิติ อตฺตโน ปจฺจยทายเก นิคณฺเฐหิปิ เชฏฺฐกตเร กโรนฺติฯ นนฺโท, วจฺโฉ, สงฺกิจฺโจ, อยํ สุกฺกาภิชาตีติ วทนฺติฯ เต กิร ปุริเมหิ จตูหิ ปณฺฑรตราฯ อาชีวเก ปน ปรมสุกฺกาภิชาตีติ วทนฺติฯ เต กิร สพฺเพหิ ปณฺฑรตราฯ

ตตฺถ สพฺเพ สตฺตา ปฐมํ สากุณิกาทโยว โหนฺติ, ตโต วิสุชฺฌมานา สกฺยสมณา โหนฺติ, ตโต วิสุชฺฌมานา นิคณฺฐา, ตโต อาชีวกสาวกา, ตโต นนฺทาทโย, ตโต อาชีวกาติ อยเมเตสํ ลทฺธิฯ สุกฺกปกฺโข วุตฺตปจฺจนีเกน เวทิตพฺโพฯ เสสมิธาปิ ปุริมวาเร วุตฺตสทิสเมวฯ

อิมาสุ ปน ตีสุ ทิฏฺฐีสุ นตฺถิกทิฏฺฐิ วิปากํ ปฏิพาหติ, อกิริยทิฏฺฐิ กมฺมํ ปฏิพาหติ, อเหตุกทิฏฺฐิ อุภยมฺปิ ปฏิพาหติฯ ตตฺถ กมฺมํ ปฏิพาหนฺเตนาปิ วิปาโก ปฏิพาหิโต โหติ, วิปากํ ปฏิพาหนฺเตนาปิ กมฺมํ ปฏิพาหิตํฯ อิติ สพฺเพเปเต อตฺถโต อุภยปฏิพาหกา นตฺถิกวาทา เจว อเหตุกวาทา อกิริยวาทา จ โหนฺติฯ เย ปน เตสํ ลทฺธิํ คเหตฺวา รตฺติฏฺฐาเน ทิวาฏฺฐาเน นิสินฺนา สชฺฌายนฺติ วีมํสนฺติ, เตสํ – ‘‘นตฺถิ ทินฺนํ นตฺถิ ยิฏฺฐํ, กโรโต น กริยติ ปาปํ, นตฺถิ เหตุ นตฺถิ ปจฺจโย’’ติ ตสฺมิํ อารมฺมเณ มิจฺฉาสติ สนฺติฏฺฐติ , จิตฺตํ เอกคฺคํ โหติ, ชวนานิ ชวนฺติ, ปฐมชวเน สเตกิจฺฉา โหนฺติ, ตถา ทุติยาทีสุฯ สตฺตเม พุทฺธานมฺปิ อเตกิจฺฉา อนิวตฺติโน อริฏฺฐกณฺฏกสทิสาฯ

ตตฺถ โกจิ เอกํ ทสฺสนํ โอกฺกมติ, โกจิ ทฺเว, โกจิ ตีณิปิ, เอกสฺมิํ โอกฺกนฺเตปิ ทฺวีสุ ตีสุ โอกฺกนฺเตสุปิ นิยตมิจฺฉาทิฏฺฐิโกว โหติ, ปตฺโต สคฺคมคฺคาวรณญฺเจว โมกฺขมคฺคาวรณญฺจ, อภพฺโพ ตสฺส อตฺตภาวสฺส อนนฺตรํ สคฺคมฺปิ คนฺตุํ, ปเคว โมกฺขํฯ วฏฺฏขาณุ นาเมส สตฺโต ปถวีโคปโกฯ กิํ ปเนส เอกสฺมิํเยว อตฺตภาเว นิยโต โหติ, อุทาหุ อญฺญสฺมิมฺปีติ? เอกสฺมิญฺเญว นิยโต, อาเสวนวเสน ปน ภวนฺตเรปิ ตํ ตํ ทิฏฺฐิํ โรเจติเยวฯ เอวรูปสฺส หิ เยภุยฺเยน ภวโต วุฏฺฐานํ นาม นตฺถิฯ

ตสฺมา อกลฺยาณชนํ, อาสีวิสมิโวรคํ;

อารกา ปริวชฺเชยฺย, ภูติกาโม วิจกฺขโณติฯ

[103] นตฺถิ สพฺพโส อารุปฺปาติ อรูปพฺรหฺมโลโก นาม สพฺพากาเรน นตฺถิฯ มโนมยาติ ฌานจิตฺตมยาฯ สญฺญามยาติ อรูปชฺฌานสญฺญาย สญฺญามยาฯ รูปานํเยว นิพฺพิทาย วิราคาย นิโรธาย ปฏิปนฺโน โหตีติ อยํ ลาภี วา โหติ ตกฺกี วาฯ ลาภี นาม รูปาวจรชฺฌานลาภีฯ

ตสฺส รูปาวจเร กงฺขา นตฺถิ, อรูปาวจรโลเก อตฺถิ ฯ โส – ‘‘อหํ อารุปฺปา อตฺถีติ วทนฺตานมฺปิ นตฺถีติ วทนฺตานมฺปิ สุณามิ, อตฺถิ นตฺถีติ ปน น ชานามิฯ จตุตฺถชฺฌานํ ปทฏฺฐานํ กตฺวา อรูปาวจรชฺฌานํ นิพฺพตฺเตสฺสามิฯ สเจ อารุปฺปา อตฺถิ, ตตฺถ นิพฺพตฺติสฺสามิ, สเจ นตฺถิ, รูปาวจรพฺรหฺมโลเก นิพฺพตฺติสฺสามิฯ เอวํ เม อปณฺณโก ธมฺโม อปณฺณโกว อวิรทฺโธว ภวิสฺสตี’’ติ ตถา ปฏิปชฺชติฯ ตกฺกี ปน อปฺปฏิลทฺธชฺฌาโน, ตสฺสาปิ รูปชฺฌาเน กงฺขา นตฺถิ, อรูปโลเก ปน อตฺถิฯ โส – ‘‘อหํ อารุปฺปา อตฺถีติ วทนฺตานมฺปิ นตฺถีติ วทนฺตานมฺปิ สุณามิ, อตฺถิ นตฺถีติ ปน น ชานามิฯ กสิณปริกมฺมํ กตฺวา จตุตฺถชฺฌานํ นิพฺพตฺเตตฺวา ตํ ปทฏฺฐานํ กตฺวา อรูปาวจรชฺฌานํ นิพฺพตฺเตสฺสามิฯ สเจ อารุปฺปา อตฺถิ, ตตฺถ นิพฺพตฺติสฺสามิฯ สเจ นตฺถิ, รูปาวจรพฺรหฺมโลเก นิพฺพตฺติสฺสามิฯ เอวํ เม อปณฺณโก ธมฺโม อปณฺณโกว อวิรทฺโธว ภวิสฺสตี’’ติ ตถา ปฏิปชฺชติฯ

[104] ภวนิโรโธติ นิพฺพานํฯ สาราคาย สนฺติเกติ ราควเสน วฏฺเฏ รชฺชนสฺส สนฺติเกฯ สํโยคายาติ ตณฺหาวเสน สํโยชนตฺถายฯ อภินนฺทนายาติ ตณฺหาทิฏฺฐิวเสน อภินนฺทนายฯ ปฏิปนฺโน โหตีติ อยมฺปิ ลาภี วา โหติ ตกฺกี วาฯ ลาภี นาม อฏฺฐสมาปตฺติลาภีฯ ตสฺส อารุปฺเป กงฺขา นตฺถิ, นิพฺพาเน อตฺถิฯ โส – ‘‘อหํ นิโรโธ อตฺถีติปิ นตฺถีติปิ สุณามิ, สยํ น ชานามิฯ สมาปตฺติํ ปาทกํ กตฺวา วิปสฺสนํ วฑฺเฒสฺสามิฯ สเจ นิโรโธ ภวิสฺสติ, อรหตฺตํ ปตฺวา ปรินิพฺพายิสฺสามิฯ โน เจ ภวิสฺสติ, อารุปฺเป นิพฺพตฺติสฺสามี’’ติ เอวํ ปฏิปชฺชติฯ ตกฺกี ปน เอกสมาปตฺติยาปิ น ลาภี, อารุปฺเป ปนสฺส กงฺขา นตฺถิ, ภวนิโรเธ อตฺถิฯ โส – ‘‘อหํ นิโรโธ อตฺถีติปิ นตฺถีติปิ สุณามิ, สยํ น ชานามิ, กสิณปริกมฺมํ กตฺวา อฏฺฐสมาปตฺติโย นิพฺพตฺเตตฺวา สมาปตฺติปทฏฺฐานํ วิปสฺสนํ วฑฺเฒสฺสามิฯ สเจ นิโรโธ ภวิสฺสติ, อรหตฺตํ ปตฺวา ปรินิพฺพายิสฺสามิฯ โน เจ ภวิสฺสติ, อารุปฺเป นิพฺพตฺติสฺสามี’’ติ เอวํ ปฏิปชฺชติฯ เอตฺถาห – ‘‘อตฺถิ ทินฺนนฺติอาทีนิ ตาว อปณฺณกานิ ภวนฺตุ, นตฺถิ ทินฺนนฺติอาทีนิ ปน กถํ อปณฺณกานี’’ติฯ คหณวเสนฯ ตานิ หิ อปณฺณกํ อปณฺณกนฺติ เอวํ คหิตตฺตา อปณฺณกานิ นาม ชาตานิฯ

[105] จตฺตาโรเมติ อยํ ปาฏิเอกฺโก อนุสนฺธิฯ นตฺถิกวาโท, อเหตุกวาโท อกิริยวาโท, อารุปฺปา นตฺถิ นิโรโธ นตฺถีติ เอวํวาทิโน จ ทฺเวติ อิเม ปญฺจ ปุคฺคลา เหฏฺฐา ตโย ปุคฺคลาว โหนฺติฯ อตฺถิกวาทาทโย ปญฺจ เอโก จตุตฺถปุคฺคโลว โหติฯ เอตมตฺถํ ทสฺเสตุํ ภควา อิมํ เทสนํ อารภิฯ ตตฺถ สพฺพํ อตฺถโต อุตฺตานเมวาติฯ

ปปญฺจสูทนิยา มชฺฌิมนิกายฏฺฐกถาย

อปณฺณกสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

ปฐมวคฺควณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

2. ภิกฺขุวคฺโค

1. อมฺพลฏฺฐิกราหุโลวาทสุตฺตวณฺณนา

[107] เอวํ เม สุตนฺติ อมฺพลฏฺฐิกราหุโลวาทสุตฺตํฯ ตตฺถ อมฺพลฏฺฐิกายํ วิหรตีติ เวฬุวนวิหารสฺส ปจฺจนฺเต ปธานฆรสงฺเขเป วิเวกกามานํ วสนตฺถาย กเต อมฺพลฏฺฐิกาติ เอวํนามเก ปาสาเท ปวิเวกํ พฺรูหยนฺโต วิหรติฯ กณฺฏโก นาม ชาตกาลโต ปฏฺฐาย ติขิโณว โหติ, เอวเมวํ อยมฺปิ อายสฺมา สตฺตวสฺสิกสามเณรกาเลเยว ปวิเวกํ พฺรูหยมาโน ตตฺถ วิหาสิฯ ปฏิสลฺลานา วุฏฺฐิโตติ ผลสมาปตฺติโต วุฏฺฐายฯ อาสนนฺติ ปกติปญฺญตฺตเมเวตฺถ อาสนํ อตฺถิ, ตํ ปปฺโผเฏตฺวา ฐเปสิฯ อุทกาธาเนติ อุทกภาชเนฯ ‘‘อุทกฏฺฐาเน’’ติปิ ปาโฐฯ

อายสฺมนฺตํ ราหุลํ อามนฺเตสีติ โอวาททานตฺถํ อามนฺเตสิฯ ภควตา หิ ราหุลตฺเถรสฺส สมฺพหุลา ธมฺมเทสนา กตาฯ สามเณรปญฺหํ เถรสฺเสว วุตฺตํฯ ตถา ราหุลสํยุตฺตํ มหาราหุโลวาทสุตฺตํ จูฬราหุโลวาทสุตฺตมิทํ อมฺพลฏฺฐิกราหุโลวาทสุตฺตนฺติฯ

อยญฺหิ อายสฺมา สตฺตวสฺสิกกาเล ภควนฺตํ จีวรกณฺเณ คเหตฺวา ‘‘ทายชฺชํ เม สมณ เทหี’’ติ ทายชฺชํ ยาจมาโน ภควตา ธมฺมเสนาปติสาริปุตฺตตฺเถรสฺส นิยฺยาเทตฺวา ปพฺพาชิโตฯ อถ ภควา ทหรกุมารา นาม ยุตฺตายุตฺตํ กถํ กเถนฺติ, โอวาทมสฺส เทมีติ ราหุลกุมารํ อามนฺเตตฺวา ‘‘สามเณเรน นาม, ราหุล, ติรจฺฉานกถํ กเถตุํ น วฏฺฏติ, ตฺวํ กถยมาโน เอวรูปํ กถํ กเถยฺยาสี’’ติ สพฺพพุทฺเธหิ อวิชหิตํ ทสปุจฺฉํ ปญฺจปณฺณาสวิสฺสชฺชนํ – ‘‘เอโก ปญฺโห เอโก อุทฺเทโส เอกํ เวยฺยากรณํ ทฺเว ปญฺหา…เป.… ทส ปญฺหา ทส อุทฺเทสา ทส เวยฺยากรณาติฯ เอกํ นาม กิํ? สพฺเพ สตฺตา อาหารฏฺฐิติกา…เป.… ทส นาม กิํ? ทสหงฺเคหิ สมนฺนาคโต อรหาติ วุจฺจตี’’ติ (ขุ. ปา. 4.10) อิมํ สามเณรปญฺหํ กเถสิฯ