เมนู

8. อภยราชกุมารสุตฺตวณฺณนา

[83] เอวํ เม สุตนฺติ อภยสุตฺตํฯ ตตฺถ อภโยติ ตสฺส นามํฯ ราชกุมาโรติ พิมฺพิสารสฺส โอรสปุตฺโตฯ วาทํ อาโรเปหีติ โทสํ อาโรเปหิฯ เนรยิโกติ นิรเย นิพฺพตฺตโกฯ กปฺปฏฺโฐติ กปฺปฏฺฐิติโกฯ อเตกิจฺโฉติ พุทฺธสหสฺเสนาปิ ติกิจฺฉิตุํ น สกฺกาฯ อุคฺคิลิตุนฺติ ทฺเว อนฺเต โมเจตฺวา กเถตุํ อสกฺโกนฺโต อุคฺคิลิตุํ พหิ นีหริตุํ น สกฺขิติฯ โอคิลิตุนฺติ ปุจฺฉาย โทสํ ทตฺวา หาเรตุํ อสกฺโกนฺโต โอคิลิตุํ อนฺโต ปเวเสตุํ น สกฺขิติฯ

เอวํ, ภนฺเตติ นิคณฺโฐ กิร จินฺเตสิ – ‘‘สมโณ โคตโม มยฺหํ สาวเก ภินฺทิตฺวา คณฺหาติ, หนฺทาหํ เอกํ ปญฺหํ อภิสงฺขโรมิ, ยํ ปุฏฺโฐ สมโณ โคตโม อุกฺกุฏิโก หุตฺวา นิสินฺโน อุฏฺฐาตุํ น สกฺขิสฺสตี’’ติฯ โส อภยสฺส เคหา นีหฏภตฺโต สินิทฺธโภชนํ ภุญฺชนฺโต พหู ปญฺเห อภิสงฺขริตฺวา – ‘‘เอตฺถ สมโณ โคตโม อิมํ นาม โทสํ ทสฺเสสฺสติ, เอตฺถ อิมํ นามา’’ติ สพฺเพ ปหาย จาตุมาสมตฺถเก อิมํ ปญฺหํ อทฺทสฯ อถสฺส เอตทโหสิ – ‘‘อิมสฺส ปญฺหสฺส ปุจฺฉาย วา วิสฺสชฺชเน วา น สกฺกา โทโส ทาตุํ, โอวฏฺฏิกสาโร อยํ, โก นุ โข อิมํ คเหตฺวา สมณสฺส โคตมสฺส วาทํ อาโรเปสฺสตี’’ติฯ ตโต ‘‘อภโย ราชกุมาโร ปณฺฑิโต, โส สกฺขิสฺสตีติ ตํ อุคฺคณฺหาเปมี’’ติ นิฏฺฐํ คนฺตฺวา อุคฺคณฺหาเปสิฯ โส วาทชฺฌาสยตาย ตสฺส วจนํ สมฺปฏิจฺฉนฺโต ‘‘เอวํ, ภนฺเต,’’ติ อาหฯ

[84] อกาโล โข อชฺชาติ อยํ ปญฺโห จตูหิ มาเสหิ อภิสงฺขโต, ตตฺถ อิทํ คเหตฺวา อิทํ วิสฺสชฺชิยมาเน ทิวสภาโค นปฺปโหสฺสตีติ มญฺญนฺโต เอวํ จินฺเตสิฯ โส ทานีติ สฺเว ทานิฯ อตฺตจตุตฺโถติ กสฺมา พหูหิ สทฺธิํ น นิมนฺเตสิ? เอวํ กิรสฺส อโหสิ – ‘‘พหูสุ นิสินฺเนสุ โถกํ ทตฺวา วทนฺตสฺส อญฺญํ สุตฺตํ อญฺญํ การณํ อญฺญํ ตถารูปํ วตฺถุํ อาหริตฺวา ทสฺเสสฺสติ, เอวํ สนฺเต กลโห วา โกลาหลเมว วา ภวิสฺสติฯ

อถาปิ เอกกํเยว นิมนฺเตสฺสามิ, เอวมฺปิ เม ครหา อุปฺปชฺชิสฺสติ ‘ยาวมจฺฉรี วายํ อภโย, ภควนฺตํ ทิวเส ทิวเส ภิกฺขูนํ สเตนปิ สหสฺเสนปิ สทฺธิํ จรนฺตํ ทิสฺวาปิ เอกกํเยว นิมนฺเตสี’’’ติฯ ‘‘เอวํ ปน โทโส น ภวิสฺสตี’’ติ อปเรหิ ตีหิ สทฺธิํ อตฺตจตุตฺถํ นิมนฺเตสิฯ

[85] น ขฺเวตฺถ, ราชกุมาร, เอกํเสนาติ น โข, ราชกุมาร, เอตฺถ ปญฺเห เอกํเสน วิสฺสชฺชนํ โหติฯ เอวรูปญฺหิ วาจํ ตถาคโต ภาเสยฺยาปิ น ภาเสยฺยาปิฯ ภาสิตปจฺจเยน อตฺถํ ปสฺสนฺโต ภาเสยฺย, อปสฺสนฺโต น ภาเสยฺยาติ อตฺโถฯ อิติ ภควา มหานิคณฺเฐน จตูหิ มาเสหิ อภิสงฺขตํ ปญฺหํ อสนิปาเตน ปพฺพตกูฏํ วิย เอกวจเนเนว สํจุณฺเณสิฯ อนสฺสุํ นิคณฺฐาติ นฏฺฐา นิคณฺฐาฯ

[86] องฺเก นิสินฺโน โหตีติ อูรูสุ นิสินฺโน โหติฯ เลสวาทิโน หิ วาทํ ปฏฺฐเปนฺตา กิญฺจิเทว ผลํ วา ปุปฺผํ วา โปตฺถกํ วา คเหตฺวา นิสีทนฺติฯ เต อตฺตโน ชเย สติ ปรํ อชฺโฌตฺถรนฺติ, ปรสฺส ชเย สติ ผลํ ขาทนฺตา วิย ปุปฺผํ ฆายนฺตา วิย โปตฺถกํ วาเจนฺตา วิย วิกฺเขปํ ทสฺเสนฺติฯ อยํ ปน จินฺเตสิ – ‘‘สมฺมาสมฺพุทฺโธ เอส โอสฏสงฺคาโม ปรวาทมทฺทโนฯ สเจ เม ชโย ภวิสฺสติ, อิจฺเจตํ กุสลํฯ โน เจ ภวิสฺสติ, ทารกํ วิชฺฌิตฺวา โรทาเปสฺสามิฯ ตโต ปสฺสถ, โภ, อยํ ทารโก โรทติ, อุฏฺฐหถ ตาว, ปจฺฉาปิ ชานิสฺสามา’’ติ ตสฺมา ทารกํ คเหตฺวา นิสีทิฯ ภควา ปน ราชกุมารโต สหสฺสคุเณนปิ สตสหสฺสคุเณนปิ วาทีวรตโร, ‘‘อิมเมวสฺส ทารกํ อุปมํ กตฺวา วาทํ ภินฺทิสฺสามี’’ติ จินฺเตตฺวา ‘‘ตํ กิํ มญฺญสิ ราชกุมารา’’ติอาทิมาหฯ

ตตฺถ มุเข อาหเรยฺยาติ มุเข ฐเปยฺยฯ อาหเรยฺยสฺสาหนฺติ อปเนยฺยํ อสฺส อหํฯ อาทิเกเนวาติ ปฐมปโยเคเนวฯ อภูตนฺติ อภูตตฺถํฯ อตจฺฉนฺติ น ตจฺฉํฯ อนตฺถสํหิตนฺติ น อตฺถสํหิตํ น วฑฺฒินิสฺสิตํฯ อปฺปิยา อมนาปาติ เนว ปิยา น มนาปาฯ อิมินา นเยเนว สพฺพตฺถ อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพฯ

ตตฺถ อปฺปิยปกฺเข ปฐมวาจา อโจรํเยว โจโรติ, อทาสํเยว ทาโสติ, อทุปฺปยุตฺตํเยว ทุปฺปยุตฺโตติ ปวตฺตาฯ น ตํ ตถาคโต ภาสติฯ ทุติยวาจา โจรํเยว โจโร อยนฺติอาทิวเสน ปวตฺตาฯ

ตมฺปิ ตถาคโต น ภาสติฯ ตติยวาจา ‘‘อิทานิ อกตปุญฺญตาย ทุคฺคโต ทุพฺพณฺโณ อปฺเปสกฺโข , อิธ ฐตฺวาปิ ปุน ปุญฺญํ น กโรสิ, ทุติยจิตฺตวาเร กถํ จตูหิ อปาเยหิ น มุจฺจิสฺสสี’’ติ เอวํ มหาชนสฺส อตฺถปุเรกฺขาเรน ธมฺมปุเรกฺขาเรน อนุสาสนีปุเรกฺขาเรน จ วตฺตพฺพวาจาฯ ตตฺร กาลญฺญู ตถาคโตติ ตสฺมิํ ตติยพฺยากรเณ ตสฺสา วาจาย พฺยากรณตฺถาย ตถาคโต กาลญฺญู โหติ, มหาชนสฺส อาทานกาลํ คหณกาลํ ชานิตฺวาว พฺยากโรตีติ อตฺโถฯ

ปิยปกฺเข ปฐมวาจา อฏฺฐานิยกถา นามฯ สา เอวํ เวทิตพฺพา – เอวํ กิร คามวาสิมหลฺลกํ นครํ อาคนฺตฺวา ปานาคาเร ปิวนฺตํ วญฺเจตุกามา สมฺพหุลา ธุตฺตา ปีตฏฺฐาเน ฐตฺวา เตน สทฺธิํ สุรํ ปิวนฺตา ‘‘อิมสฺส นิวาสนปาวุรณมฺปิ หตฺเถ ภณฺฑกมฺปิ สพฺพํ คณฺหิสฺสามา’’ติ จินฺเตตฺวา กติกํ อกํสุ – ‘‘เอเกกํ อตฺตปจฺจกฺขกถํ กเถม, โย ‘อภูต’นฺติ กเถสิ, กถิตํ วา น สทฺทหติ, ตํ ทาสํ กตฺวา คณฺหิสฺสามา’’ติฯ ตมฺปิ มหลฺลกํ ปุจฺฉิํสุ ‘‘ตุมฺหากมฺปิ ตาต รุจฺจตี’’ติฯ เอวํ โหตุ ตาตาติฯ

เอโก ธุตฺโต อาห – มยฺหํ, โภ มาตุ, มยิ กุจฺฉิคเต กปิฏฺฐผลโทหโล อโหสิฯ สา อญฺญํ กปิฏฺฐหารกํ อลพฺภมานา มํเยว เปเสสิฯ อหํ คนฺตฺวา รุกฺขํ อภิรุหิตุํ อสกฺโกนฺโต อตฺตนาว อตฺตานํ ปาเท คเหตฺวา มุคฺครํ วิย รุกฺขสฺส อุปริ ขิปิํ; อถ สาขโต สาขํ วิจรนฺโต ผลานิ คเหตฺวา โอตริตุํ อสกฺโกนฺโต ฆรํ คนฺตฺวา นิสฺเสณิํ อาหริตฺวา โอรุยฺห มาตุ สนฺติกํ คนฺตฺวา ผลานิ มาตุยา อทาสิํ; ตานิ ปน มหนฺตานิ โหนฺติ จาฏิปฺปมาณานิฯ ตโต เม มาตรา เอกาสเน นิสินฺนาย สมสฏฺฐิผลานิ ขาทิตานิฯ มยา เอกุจฺฉงฺเคน อานีตผเลสุ เสสกานิ กุลสนฺตเก คาเม ขุทฺทกมหลฺลกานํ อเหสุํฯ อมฺหากํ ฆรํ โสฬสหตฺถํ, เสสปริกฺขารภณฺฑกํ อปเนตฺวา กปิฏฺฐผเลเหว ยาว ฉทนํ ปูริตํฯ ตโต อติเรกานิ คเหตฺวา เคหทฺวาเร ราสิํ อกํสุฯ โส อสีติหตฺถุพฺเพโธ ปพฺพโต วิย อโหสิฯ กิํ อีทิสํ, โภ สกฺกา, สทฺทหิตุนฺติ?

คามิกมหลฺลโก ตุณฺหี นิสีทิตฺวา สพฺเพสํ กถาปริโยสาเน ปุจฺฉิโต อาห – ‘‘เอวํ ภวิสฺสติ ตาตา, มหนฺตํ รฏฺฐํ, รฏฺฐมหนฺตตาย สกฺกา สทฺทหิตุ’’นฺติฯ ยถา จ เตน, เอวํ เสเสหิปิ ตถารูปาสุ นิกฺการณกถาสุ กถิตาสุ อาห – มยฺหมฺปิ ตาตา สุณาถ, น ตุมฺหากํเยว กุลานิ, อมฺหากมฺปิ กุลํ มหากุลํ, อมฺหากํ ปน อวเสสเขตฺเตหิ กปฺปาสเขตฺตํ มหนฺตตรํ ฯ ตสฺส อเนกกรีสสตสฺส กปฺปาสเขตฺตสฺส มชฺเฌ เอโก กปฺปาสรุกฺโข มหา อสีติหตฺถุพฺเพโธ อโหสิฯ ตสฺส ปญฺจ สาขา, ตาสุ อวเสสสาขา ผลํ น คณฺหิํสุ, ปาจีนสาขาย เอกเมว มหาจาฏิมตฺตํ ผลํ อโหสิฯ ตสฺส ฉ อํสิโย, ฉสุ อํสีสุ ฉ กปฺปาสปิณฺฑิโย ปุปฺผิตาฯ อหํ มสฺสุํ กาเรตฺวา นฺหาตวิลิตฺโต เขตฺตํ คนฺตฺวา ตา กปฺปาสปิณฺฑิโย ปุปฺผิตา ทิสฺวา ฐิตโกว หตฺถํ ปสาเรตฺวา คณฺหิํฯ ตา กปฺปาสปิณฺฑิโย ถามสมฺปนฺนา ฉ ทาสา อเหสุํฯ เต สพฺเพ มํ เอกกํ โอหาย ปลาตาฯ เอตฺตเก อทฺธาเน เต น ปสฺสามิ, อชฺช ทิฏฺฐา, ตุมฺเห เต ฉ ชนาฯ ตฺวํ นนฺโท นาม, ตฺวํ ปุณฺโณ นาม, ตฺวํ วฑฺฒมาโน นาม, ตฺวํ จิตฺโต นาม ตฺวํ มงฺคโล นาม, ตฺวํ โปฏฺฐิโย นามาติ วตฺวา อุฏฺฐาย นิสินฺนเกเยว จูฬาสุ คเหตฺวา อฏฺฐาสิฯ เต ‘‘น มยํ ทาสา’’ติปิ วตฺตุํ นาสกฺขิํสุฯ อถ เน กฑฺฒนฺโต วินิจฺฉยํ เนตฺวา ลกฺขณํ อาโรเปตฺวา ยาวชีวํ ทาเส กตฺวา ปริภุญฺชิฯ เอวรูปิํ กถํ ตถาคโต น ภาสติฯ

ทุติยวาจา อามิสเหตุจาฏุกมฺยตาทิวเสน นานปฺปการา ปเรสํ โถมนวาจา เจว, โจรกถํ ราชกถนฺติ อาทินยปฺปวตฺตา ติรจฺฉานกถา จฯ ตมฺปิ ตถาคโต น ภาสติฯ ตติยวาจา อริยสจฺจสนฺนิสฺสิตกถา, ยํ วสฺสสตมฺปิ สุณนฺตา ปณฺฑิตา เนว ติตฺติํ คจฺฉนฺติฯ อิติ ตถาคโต เนว สพฺพมฺปิ อปฺปิยวาจํ ภาสติ น ปิยวาจํฯ ตติยํ ตติยเมว ปน ภาสิตพฺพกาลํ อนติกฺกมิตฺวา ภาสติฯ ตตฺถ ตติยํ อปฺปิยวาจํ สนฺธาย เหฏฺฐา ทหรกุมารอุปมา อาคตาติ เวทิตพฺพํฯ

[87] อุทาหุ ฐานโสเวตนฺติ อุทาหุ ฐานุปฺปตฺติกญาเณน ตงฺขณํเยว ตํ ตถาคตสฺส อุปฏฺฐาตีติ ปุจฺฉติฯ สญฺญาโตติ ญาโต ปญฺญาโต ปากโฏฯ ธมฺมธาตูติ ธมฺมสภาโวฯ

สพฺพญฺญุตญฺญาณสฺเสตํ อธิวจนํ ฯ ตํ ภควตา สุปฺปฏิวิทฺธํ, หตฺถคตํ ภควโตฯ ตสฺมา โส ยํ ยํ อิจฺฉติ, ตํ ตํ สพฺพํ ฐานโสว ปฏิภาตีติฯ เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานเมวฯ อยํ ปน ธมฺมเทสนา เนยฺยปุคฺคลวเสน ปรินิฏฺฐิตาติฯ

ปปญฺจสูทนิยา มชฺฌิมนิกายฏฺฐกถาย

อภยราชกุมารสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

9. พหุเวทนียสุตฺตวณฺณนา

[88] เอวํ เม สุตนฺติ พหุเวทนียสุตฺตํฯ ตตฺถ ปญฺจกงฺโค ถปตีติ ปญฺจกงฺโคติ ตสฺส นามํฯ วาสิผรสุนิขาทนทณฺฑมุคฺครกาฬสุตฺตนาฬิสงฺขาเตหิ วา องฺเคหิ สมนฺนาคตตฺตา โส ปญฺจงฺโคติ ปญฺญาโตฯ ถปตีติ วฑฺฒกีเชฏฺฐโกฯ อุทายีติ ปณฺฑิตอุทายิตฺเถโรฯ

[89] ปริยายนฺติ การณํฯ ทฺเวปานนฺทาติ ทฺเวปิ, อานนฺทฯ ปริยาเยนาติ การเณนฯ เอตฺถ จ กายิกเจตสิกวเสน ทฺเว เวทิตพฺพาฯ สุขาทิวเสน ติสฺโส, อินฺทฺริยวเสน สุขินฺทฺริยาทิกา ปญฺจ, ทฺวารวเสน จกฺขุสมฺผสฺสชาทิกา ฉ, อุปวิจารวเสน ‘‘จกฺขุนา รูปํ ทิสฺวา โสมนสฺสฏฺฐานิยํ รูปํ อุปวิจรตี’’ติอาทิกา อฏฺฐารส, ฉ เคหสฺสิตานิ โสมนสฺสานิ, ฉ เนกฺขมฺมสิตานิ โสมนสฺสานิ, ฉ เคหสฺสิตานิ โทมนสฺสานิ, ฉ เนกฺขมฺมสิตานิ โทมนสฺสานิ, ฉ เคหสฺสิตา อุเปกฺขา, ฉ เนกฺขมฺมสิตาติ เอวํ ฉตฺติํส, ตา อตีเต ฉตฺติํส, อนาคเต ฉตฺติํส, ปจฺจุปฺปนฺเน ฉตฺติํสาติ เอวํ อฏฺฐเวทนาสตํ เวทิตพฺพํฯ

[90] ปญฺจ โข อิเม, อานนฺท, กามคุณาติ อยํ ปาฏิเอกฺโก อนุสนฺธิฯ น เกวลมฺปิ ทฺเว อาทิํ กตฺวา เวทนา ภควตา ปญฺญตฺตา, ปริยาเยน เอกาปิ เวทนา กถิตาฯ ตํ ทสฺเสนฺโต ปญฺจกงฺคสฺส ถปติโน วาทํ อุปตฺถมฺเภตุํ อิมํ เทสนํ อารภิฯ

อภิกฺกนฺตตรนฺติ สุนฺทรตรํฯ ปณีตตรนฺติ อตปฺปกตรํฯ เอตฺถ จ จตุตฺถชฺฌานโต ปฏฺฐาย อทุกฺขมสุขา เวทนา, สาปิ สนฺตฏฺเฐน ปณีตฏฺเฐน จ สุขนฺติ วุตฺตาฯ ฉ เคหสฺสิตานิ สุขนฺติ วุตฺตานิฯ