ตตฺถ อิมินา ปฐเมน ฐาเนนาติ อิมินา อาณตฺติมตฺเตเนว ตาว ปฐเมน การเณนฯ คลปฺปเวธเกนาติ โยตฺเตน คเล พนฺธิตฺวา กฑฺฒิโต คเลน ปเวเธนฺเตนฯ อารภิยมาโนติ มาริยมาโนฯ อกปฺปิเยน อาสาเทตีติ อจฺฉมํสํ สูกรมํสนฺติ, ทีปิมํสํ วา มิคมํสนฺติ ขาทาเปตฺวา – ‘‘ตฺวํ กิํ สมโณ นาม, อกปฺปิยมํสํ เต ขาทิต’’นฺติ ฆฏฺเฏติฯ เย ปน ทุพฺภิกฺขาทีสุ วา พฺยาธินิคฺคหณตฺถํ วา ‘‘อจฺฉมํสํ นาม สูกรมํสสทิสํ, ทีปิมํสํ มิคมํสสทิส’’นฺติ ชานนฺตา ‘‘สูกรมํสํ อิทํ, มิคมํสํ อิท’’นฺติ วตฺวา หิตชฺฌาสเยน ขาทาเปนฺติ, น เต สนฺธาเยตํ วุตฺตํฯ เตสญฺหิ พหุปุญฺญเมว โหติฯ เอสาหํ, ภนฺเต, ภควนฺตํ สรณํ คจฺฉามิ ธมฺมญฺจ ภิกฺขุสงฺฆญฺจาติ อยํ อาคตผโล วิญฺญาตสาสโน ทิฏฺฐสจฺโจ อริยสาวโกฯ อิมํ ปน ธมฺมเทสนํ โอคาหนฺโต ปสาทํ อุปฺปาเทตฺวา ธมฺมกถาย ถุติํ กโรนฺโต เอวมาหฯ เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานเมวาติฯ

ปปญฺจสูทนิยา มชฺฌิมนิกายฏฺฐกถาย

ชีวกสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

6. อุปาลิสุตฺตวณฺณนา

[56] เอวํ เม สุตนฺติ อุปาลิสุตฺตํฯ ตตฺถ นาฬนฺทายนฺติ นาลนฺทาติ เอวํนามเก นคเร ตํ นครํ โคจรคามํ กตฺวาฯ ปาวาริกมฺพวเนติ ทุสฺสปาวาริกเสฏฺฐิโน อมฺพวเนฯ ตํ กิร ตสฺส อุยฺยานํ อโหสิ, โส ภควโต ธมฺมเทสนํ สุตฺวา ภควติ ปสนฺโน ตสฺมิํ อุยฺยาเน กุฏิเลณมณฺฑปาทิปฏิมณฺฑิตํ ภควโต วิหารํ กตฺวา นิยฺยาเทสิ, โส วิหาโร ชีวกมฺพวนํ วิย ปาวาริกมฺพวนนฺเตว สงฺขํ คโตฯ ตสฺมิํ ปาวาริกมฺพวเน วิหรตีติ อตฺโถฯ ทีฆตปสฺสีติ ทีฆตฺตา เอวํลทฺธนาโมฯ ปิณฺฑปาตปฏิกฺกนฺโตติ ปิณฺฑปาตโต ปฏิกฺกนฺโตฯ สาสเน วิย กิํ ปน พาหิรายตเน ปิณฺฑปาโตติ โวหาโร อตฺถีติ, นตฺถิฯ

ปญฺญเปตีติ ทสฺเสติ ฐเปติฯ ทณฺฑานิ ปญฺญเปตีติ อิทํ นิคณฺฐสมเยน ปุจฺฉนฺโต อาหฯ กายทณฺฑํ วจีทณฺฑํ มโนทณฺฑนฺติ เอตฺถ ปุริมทณฺฑทฺวยํ เต อจิตฺตกํ ปยฺยเปนฺติฯ

ยถา กิร วาเต วายนฺเต สาขา จลติ, อุทกํ จลติ, น จ ตตฺถ จิตฺตํ อตฺถิ, เอวํ กายทณฺโฑปิ อจิตฺตโกว โหติฯ ยถา จ วาเต วายนฺเต ตาลปณฺณาทีนิ สทฺทํ กโรนฺติ, อุทกานิ สทฺทํ กโรนฺติ , น จ ตตฺถ จิตฺตํ อตฺถิ, เอวํ วจีทณฺโฑปิ อจิตฺตโกว โหตีติ อิมํ ทณฺฑทฺวยํ อจิตฺตกํ ปญฺญเปนฺติฯ จิตฺตํ ปน มโนทณฺฑนฺติ ปญฺญเปนฺติฯ อถสฺส ภควา วจนํ ปติฏฺฐเปตุกาโม ‘‘กิํ ปน ตปสฺสี’’ติอาทิมาหฯ

ตตฺถ กถาวตฺถุสฺมินฺติ เอตฺถ กถาเยว กถาวตฺถุฯ กถายํ ปติฏฺฐเปสีติ อตฺโถฯ กสฺมา ปน ภควา เอวมกาสิ? ปสฺสติ หิ ภควา ‘‘อยํ อิมํ กถํ อาทาย คนฺตฺวา อตฺตโน สตฺถุ มหานิคณฺฐสฺส อาโรเจสฺสติ, ตาสญฺจ ปริสติ, อุปาลิ คหปติ นิสินฺโน, โส อิมํ กถํ สุตฺวา มม วาทํ อาโรเปตุํ อาคมิสฺสติ, ตสฺสาหํ ธมฺมํ เทเสสฺสามิ, โส ติกฺขตฺตุํ สรณํ คมิสฺสติ, อถสฺส จตฺตาริ สจฺจานิ ปกาเสสฺสามิ, โส สจฺจปกาสนาวสาเน โสตาปตฺติผเล ปติฏฺฐหิสฺสติ, ปเรสํ สงฺคหตฺถเมว หิ มยา ปารมิโย ปูริตา’’ติฯ อิมมตฺถํ ปสฺสนฺโต เอวมกาสิฯ

[57] กมฺมานิ ปญฺญเปสีติ อิทํ นิคณฺโฐ พุทฺธสมเยน ปุจฺฉนฺโต อาหฯ กายกมฺมํ วจีกมฺมํ มโนกมฺมนฺติ เอตฺถ กายทฺวาเร อาทานคหณมุญฺจนโจปนปตฺตา อฏฺฐกามาวจรกุสลเจตนา ทฺวาทสากุสลเจตนาติ วีสติเจตนา กายกมฺมํ นามฯ กายทฺวาเร อาทานาทีนิ อปตฺวา วจีทฺวาเร วจนเภทํ ปาปยมานา อุปฺปนฺนา ตาเยว วีสติเจตนา วจีกมฺมํ นามฯ อุภยทฺวาเร โจปนํ อปฺปตฺวา มโนทฺวาเร อุปฺปนฺนา เอกูนติํสกุสลากุสลเจตนา มโนกมฺมํ นามฯ อปิจ สงฺเขปโต ติวิธํ กายทุจฺจริตํ กายกมฺมํ นาม, จตุพฺพิธํ วจีทุจฺจริตํ วจีกมฺมํ นาม, ติวิธํ มโนทุจฺจริตํ มโนกมฺมํ นามฯ อิมสฺมิญฺจ สุตฺเต กมฺมํ ธุรํ, อนนฺตรสุตฺเต ‘‘จตฺตาริมานิ ปุณฺณ กมฺมานิ มยา สยํ อภิญฺญา สจฺฉิกตฺวา ปเวทิตานี’’ติ (ม. นิ. 2.81) เอวมาคเตปิ เจตนา ธุรํฯ ยตฺถ กตฺถจิ ปวตฺตา เจตนา ‘‘กณฺหํ กณฺหวิปาก’’นฺติอาทิเภทํ ลภติฯ นิทฺเทสวาเร จสฺส ‘‘สพฺยาพชฺฌํ กายสงฺขารํ อภิสงฺขโรตี’’ติอาทินา นเยน สา วุตฺตาวฯ

กายทฺวาเร ปวตฺตา ปน อิธ กายกมฺมนฺติ อธิปฺเปตํ, วจีทฺวาเร ปวตฺตา วจีกมฺมํ, มโนทฺวาเร ปวตฺตา มโนกมฺมํฯ เตน วุตฺตํ – ‘‘อิมสฺมิํ สุตฺเต กมฺมํ ธุรํ, อนนฺตรสุตฺเต เจตนา’’ติฯ กมฺมมฺปิ หิ ภควา กมฺมนฺติ ปญฺญเปติ ยถา อิมสฺมิํเยว สุตฺเตฯ เจตนมฺปิ, ยถาห – ‘‘เจตนาหํ, ภิกฺขเว, กมฺมํ วทามิ, เจตยิตฺวา กมฺมํ กโรตี’’ติ (อ. นิ. 6.63)ฯ กสฺมา ปน เจตนา กมฺมนฺติ วุตฺตา? เจตนามูลกตฺตา กมฺมสฺสฯ

เอตฺถ จ อกุสลํ ปตฺวา กายกมฺมํ วจีกมฺมํ มหนฺตนฺติ วทนฺโต น กิลมติ, กุสลํ ปตฺวา มโนกมฺมํฯ ตถา หิ มาตุฆาตาทีนิ จตฺตาริ กมฺมานิ กาเยเนว อุปกฺกมิตฺวา กาเยเนว กโรติ, นิรเย กปฺปฏฺฐิกสงฺฆเภทกมฺมํ วจีทฺวาเรน กโรติฯ เอวํ อกุสลํ ปตฺวา กายกมฺมํ วจีกมฺมํ มหนฺตนฺติ วทนฺโต น กิลมติ นามฯ เอกา ปน ฌานเจตนา จตุราสีติกปฺปสหสฺสานิ สคฺคสมฺปตฺติํ อาวหติ, เอกา มคฺคเจตนา สพฺพากุสลํ สมุคฺฆาเตตฺวา อรหตฺตํ คณฺหาเปติฯ เอวํ กุสลํ ปตฺวา มโนกมฺมํ มหนฺตนฺติ วทนฺโต น กิลมติ นามฯ อิมสฺมิํ ปน ฐาเน ภควา อกุสลํ ปตฺวา มโนกมฺมํ มหาสาวชฺชํ วทมาโน นิยตมิจฺฉาทิฏฺฐิํ สนฺธาย วทติฯ เตเนวาห – ‘‘นาหํ, ภิกฺขเว, อญฺญํ เอกธมฺมมฺปิ สมนุปสฺสามิ, ยํ เอวํ มหาสาวชฺชํ, ยถยิทํ, ภิกฺขเว, มิจฺฉาทิฏฺฐิฯ มิจฺฉาทิฏฺฐิปรมานิ, ภิกฺขเว, มหาสาวชฺชานี’’ติ (อ. นิ. 1.310)ฯ

อิทานิ นิคณฺโฐปิ ตถาคเตน คตมคฺคํ ปฏิปชฺชนฺโต กิญฺจิ อตฺถนิปฺผตฺติํ อปสฺสนฺโตปิ ‘‘กิํ ปนาวุโส, โคตมา’’ติอาทิมาหฯ

[58] พาลกินิยาติ อุปาลิสฺส กิร พาลกโลณการคาโม นาม อตฺถิ, ตโต อายํ คเหตฺวา มนุสฺสา อาคตา, โส ‘‘เอถ ภเณ, อมฺหากํ สตฺถารํ มหานิคณฺฐํ ปสฺสิสฺสามา’’ติ ตาย ปริสาย ปริวุโต ตตฺถ อคมาสิฯ ตํ สนฺธาย วุตฺตํ ‘‘พาลกินิยา ปริสายา’’ติ, พาลกคามวาสินิยาติ อตฺโถฯ อุปาลิปมุขายาติ อุปาลิเชฏฺฐกายฯ อปิจ พาลกินิยาติ พาลวติยา พาลุสฺสนฺนายาติปิ อตฺโถฯ อุปาลิปมุขายาติ อุปาลิคหปติเยว ตตฺถ โถกํ สปฺปญฺโญ, โส ตสฺสา ปมุโข เชฏฺฐโกฯ เตนาปิ วุตฺตํ ‘‘อุปาลิปมุขายา’’ติฯ หนฺทาติ วจสายตฺเถ นิปาโตฯ ฉโวติ ลามโกฯ

โอฬาริกสฺสาติ มหนฺตสฺส ฯ อุปนิธายาติ อุปนิกฺขิปิตฺวาฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ, กายทณฺฑสฺส สนฺติเก นิกฺขิปิตฺวา ‘‘อยํ นุ โข มหนฺโต, อยํ มหนฺโต’’ติ เอวํ โอโลกิยมาโน ฉโว มโนทณฺโฑ กิํ โสภติ, กุโต โสภิสฺสติ, น โสภติ, อุปนิกฺเขปมตฺตมฺปิ นปฺปโหตีติ ทีเปติฯ สาธุ สาธุ, ภนฺเต, ตปสฺสีติ ทีฆตปสฺสิสฺส สาธุการํ เทนฺโต, ภนฺเตติ นาฏปุตฺตมาลปติฯ

[60] น โข เมตํ, ภนฺเต, รุจฺจตีติ, ภนฺเต, เอตํ มยฺหํ น รุจฺจติฯ มายาวีติ มายากาโรฯ อาวฏฺฏนิมายนฺติ อาวฏฺเฏตฺวา คหณมายํฯ อาวฏฺเฏตีติ อาวฏฺเฏตฺวา ปริกฺขิปิตฺวา คณฺหาติฯ คจฺฉ ตฺวํ คหปตีติ กสฺมา มหานิคณฺโฐ คหปติํ ยาวตติยํ ปหิณติเยว? ทีฆตปสฺสี ปน ปฏิพาหเตว? มหานิคณฺเฐน หิ ภควตา สทฺธิํ เอกํ นครํ อุปนิสฺสาย วิหรนฺเตนปิ น ภควา ทิฏฺฐปุพฺโพฯ โย หิ สตฺถุวาทปฏิญฺโญ โหติ, โส ตํ ปฏิญฺญํ อปฺปหาย พุทฺธทสฺสเน อภพฺโพฯ ตสฺมา เอส พุทฺธทสฺสนสฺส อลทฺธปุพฺพตฺตา ทสพลสฺส ทสฺสนสมฺปตฺติญฺจ นิยฺยานิกกถาภาวญฺจ อชานนฺโต ยาวตติยํ ปหิณเตวฯ ทีฆตปสฺสี ปน กาเลน กาลํ ภควนฺตํ อุปสงฺกมิตฺวา ติฏฺฐติปิ นิสีทติปิ ปญฺหมฺปิ ปุจฺฉติ, โส ตถาคตสฺส ทสฺสนสมฺปตฺติมฺปิ นิยฺยานิกกถาภาวมฺปิ ชานาติฯ อถสฺส เอตทโหสิ – ‘‘อยํ คหปติ ปณฺฑิโต, สมณสฺส โคตมสฺส สนฺติเก คนฺตฺวา ทสฺสเนปิ ปสีเทยฺย, นิยฺยานิกกถํ สุตฺวาปิ ปสีเทยฺยฯ ตโต น ปุน อมฺหากํ สนฺติกํ อาคจฺเฉยฺยา’’ติฯ ตสฺมา ยาวตติยํ ปฏิพาหเตวฯ

อภิวาเทตฺวาติ วนฺทิตฺวาฯ ตถาคตญฺหิ ทิสฺวา ปสนฺนาปิ อปฺปสนฺนาปิ เยภุยฺเยน วนฺทนฺติเยว, อปฺปกา น วนฺทนฺติฯ กสฺมา? อติอุจฺเจ หิ กุเล ชาโต อคารํ อชฺฌาวสนฺโตปิ วนฺทิตพฺโพเยวาติฯ อยํ ปน คหปติ ปสนฺนตฺตาว วนฺทิ, ทสฺสเนเยว กิร ปสนฺโนฯ อาคมา นุ ขฺวิธาติ อาคมา นุ โข อิธฯ

[61] สาธุ สาธุ, ภนฺเต, ตปสฺสีติ ทีฆตปสฺสิสฺส สาธุการํ เทนฺโต, ภนฺเตติ, ภควนฺตํ อาลปติฯ สจฺเจ ปติฏฺฐายาติ ถุสราสิมฺหิ อาโกฏิตขาณุโก วิย อจลนฺโต วจีสจฺเจ ปติฏฺฐหิตฺวาฯ สิยา โนติ ภเวยฺย อมฺหากํฯ

[62] อิธาติ อิมสฺมิํ โลเกฯ อสฺสาติ ภเวยฺยฯ สีโตทกปฏิกฺขิตฺโตติ นิคณฺฐา สตฺตสญฺญาย สีโตทกํ ปฏิกฺขิปนฺติฯ ตํ สนฺธาเยตํ วุตฺตํฯ มโนสตฺตา นาม เทวาติ มนมฺหิ สตฺตา ลคฺคา ลคิตาฯ มโนปฏิพทฺโธติ ยสฺมา มนมฺหิ ปฏิพทฺโธ หุตฺวา กาลงฺกโรติ, ตสฺมา มโนสตฺเตสุ เทเวสุ อุปปชฺชตีติ ทสฺเสติฯ ตสฺส หิ ปิตฺตชรโรโค ภวิสฺสติฯ เตนสฺส อุณฺโหทกํ ปิวิตุํ วา หตฺถปาทาทิโธวนตฺถาย วา คตฺตปริสิญฺจนตฺถาย วา อุปเนตุํ น วฏฺฏติ, โรโค พลวตโร โหติฯ สีโตทกํ วฏฺฏติ, โรคํ วูปสเมติฯ อยํ ปน อุณฺโหทกเมว ปฏิเสวติ, ตํ อลภมาโน โอทนกญฺชิกํ ปฏิเสวติฯ จิตฺเตน ปน สีโตทกํ ปาตุกาโม จ ปริภุญฺชิตุกาโม จ โหติฯ เตนสฺส มโนทณฺโฑ ตตฺเถว ภิชฺชติฯ โส กายทณฺฑํ วจีทณฺฑํ รกฺขามีติ สีโตทกํ ปาตุกาโม วา ปริภุญฺชิตุกาโม วา สีโตทกเมว เทถาติ วตฺตุํ น วิสหติฯ ตสฺส เอวํ รกฺขิตาปิ กายทณฺฑวจีทณฺฑา จุติํ วา ปฏิสนฺธิํ วา อากฑฺฒิตุํ น สกฺโกนฺติฯ มโนทณฺโฑ ปน ภินฺโนปิ จุติมฺปิ ปฏิสนฺธิมฺปิ อากฑฺฒติเยวฯ อิติ นํ ภควา ทุพฺพลกายทณฺฑวจีทณฺฑา ฉวา ลามกา, มโนทณฺโฑว พลวา มหนฺโตติ วทาเปสิฯ

ตสฺสปิ อุปาสกสฺส เอตทโหสิฯ ‘‘มุจฺฉาวเสน อสญฺญิภูตานญฺหิ สตฺตาหมฺปิ อสฺสาสปสฺสาสา นปฺปวตฺตนฺติ, จิตฺตสนฺตติปวตฺติมตฺเตเนว ปน เต มตาติ น วุจฺจนฺติฯ ยทา เนสํ จิตฺตํ นปฺปวตฺตติ, ตทา ‘มตา เอเต นีหริตฺวา เต ฌาเปถา’ติ วตฺตพฺพตํ อาปชฺชนฺติฯ กายทณฺโฑ นิรีโห อพฺยาปาโร, ตถา วจีทณฺโฑฯ จิตฺเตเนว ปน เตสํ จุติปิ ปฏิสนฺธิปิ โหติ ฯ อิติปิ มโนทณฺโฑว มหนฺโตฯ ภิชฺชิตฺวาปิ จุติปฏิสนฺธิอากฑฺฒนโต เอเสว มหนฺโตฯ อมฺหากํ ปน มหานิคณฺฐสฺส กถา อนิยฺยานิกา’’ติ สลฺลกฺเขสิฯ ภควโต ปน วิจิตฺตานิ ปญฺหปฏิภานานิ โสตุกาโม น ตาว อนุชานาติฯ

น โข เต สนฺธิยตีติ น โข เต ฆฏิยติฯ ปุริเมน วา ปจฺฉิมนฺติ ‘‘กายทณฺโฑ มหนฺโต’’ติ อิมินา ปุริเมน วจเนน อิทานิ ‘‘มโนทณฺโฑ มหนฺโต’’ติ อิทํ วจนํฯ ปจฺฉิเมน วา ปุริมนฺติ เตน วา ปจฺฉิเมน อทุํ ปุริมวจนํ น ฆฏิยติฯ

[63] อิทานิสฺส ภควา อญฺญานิปิ การณานิ อาหรนฺโต ‘‘ตํ กิํ มญฺญสี’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ จาตุยามสํวรสํวุโตติ น ปาณมติปาเตติ, น ปาณมติปาตยติ, น ปาณมติปาตยโต สมนุญฺโญ โหติฯ น อทินฺนํ อาทิยติ, น อทินฺนํ อาทิยาเปติ, น อทินฺนํ อาทิยโต สมนุญฺโญ โหติฯ น มุสา ภณติ, น มุสา ภณาเปติ, น มุสา ภณโต สมนุญฺโญ โหติฯ น ภาวิตมาสีสติ, น ภาวิตมาสีสาเปติ, น ภาวิตมาสีสโต สมนุญฺโญ โหตีติ อิมินา จตุโกฏฺฐาเสน สํวเรน สํวุโตฯ เอตฺถ จ ภาวิตนฺติ ปญฺจกามคุณาฯ

สพฺพวาริวาริโตติ วาริตสพฺพอุทโก, ปฏิกฺขิตฺตสพฺพสีโตทโกติ อตฺโถฯ โส หิ สีโตทเก สตฺตสญฺญี โหติ, ตสฺมา น ตํ วลญฺเชติฯ อถ วา สพฺพวาริวาริโตติ สพฺเพน ปาปวารเณน วาริตปาโปฯ สพฺพวาริยุตฺโตติ สพฺเพน ปาปวารเณน ยุตฺโตฯ สพฺพวาริธุโตติ สพฺเพน ปาปวารเณน ธุตปาโปฯ สพฺพวาริผุโฏติ สพฺเพน ปาปวารเณน ผุโฏฯ ขุทฺทเก ปาเณ สงฺฆาตํ อาปาเทตีติ ขุทฺทเก ปาเณ วธํ อาปาเทติฯ โส กิร เอกินฺทฺริยํ ปาณํ ทุวินฺทฺริยํ ปาณนฺติ ปญฺญเปติฯ สุกฺขทณฺฑก-ปุราณปณฺณสกฺขร-กถลานิปิ ปาโณเตว ปญฺญเปติฯ ตตฺถ ขุทฺทกํ อุทกพินฺทุ ขุทฺทโก ปาโณ, มหนฺตํ มหนฺโตติ สญฺญี โหติฯ ตํ สนฺธาเยตํ วุตฺตํฯ กิสฺมิํ ปญฺญเปตีติ กตฺถ กตรสฺมิํ โกฏฺฐาเส ปญฺญเปติฯ มโนทณฺฑสฺมินฺติ มโนทณฺฑโกฏฺฐาเส, ภนฺเตติฯ อยํ ปน อุปาสโก ภณนฺโตว สยมฺปิ สลฺลกฺเขสิ – ‘‘อมฺหากํ มหานิคณฺโฐ ‘อสญฺเจตนิกํ กมฺมํ อปฺปสาวชฺชํ, สญฺเจตนิกํ มหาสาวชฺช’นฺติ ปญฺญเปตฺวา เจตนํ มโนทณฺโฑติ ปญฺญเปติ, อนิยฺยานิกา เอตสฺส กถา, ภควโตว นิยฺยานิกา’’ติฯ

[64] อิทฺธาติ สมิทฺธาฯ ผีตาติ อติสมิทฺธา สพฺพปาลิผุลฺลา วิยฯ อากิณฺณมนุสฺสาติ ชนสมากุลาฯ ปาณาติ หตฺถิอสฺสาทโย ติรจฺฉานคตา เจว อิตฺถิปุริสทารกาทโย มนุสฺสชาติกา จฯ เอกํ มํสขลนฺติ เอกํ มํสราสิํฯ ปุญฺชนฺติ ตสฺเสว เววจนํฯ อิทฺธิมาติ อานุภาวสมฺปนฺโนฯ เจโตวสิปฺปตฺโตติ จิตฺเต วสีภาวปฺปตฺโตฯ ภสฺมํ กริสฺสามีติ ฉาริกํ กริสฺสามิฯ

กิญฺหิ โสภติ เอกา ฉวา นาฬนฺทาติ อิทมฺปิ ภณนฺโต โส คหปติ – ‘‘กายปโยเคน ปญฺญาสมฺปิ มนุสฺสา เอกํ นาฬนฺทํ เอกํ มํสขลํ กาตุํ น สกฺโกนฺติ, อิทฺธิมา ปน เอโก เอเกเนว มโนปโทเสน ภสฺมํ กาตุํ สมตฺโถฯ อมฺหากํ มหานิคณฺฐสฺส กถา อนิยฺยานิกา, ภควโตว กถา นิยฺยานิกา’’ติ สลฺลกฺเขสิฯ

[65] อรญฺญํ อรญฺญภูตนฺติ อคามกํ อรญฺญเมว หุตฺวา อรญฺญํ ชาตํฯ อิสีนํ มโนปโทเสนาติ อิสีนํ อตฺถาย กเตน มโนปโทเสน ตํ มโนปโทสํ อสหมานาหิ เทวตาหิ ตานิ รฏฺฐานิ วินาสิตานิฯ โลกิกา ปน อิสโย มนํ ปโทเสตฺวา วินาสยิํสูติ มญฺญนฺติฯ ตสฺมา อิมสฺมิํ โลกวาเท ฐตฺวาว อิทํ วาทาโรปนํ กตนฺติ เวทิตพฺพํฯ

ตตฺถ ทณฺฑกีรญฺญาทีนํ เอวํ อรญฺญภูตภาโว ชานิตพฺโพ – สรภงฺคโพธิสตฺตสฺส ตาว ปริสาย อติเวปุลฺลตํ คตาย กิสวจฺโฉ นาม ตาปโส มหาสตฺตสฺส อนฺเตวาสี วิเวกวาสํ ปตฺถยมาโน คณํ ปหาย โคธาวรีตีรโต กลิงฺครฏฺเฐ ทณฺฑกีรญฺโญ กุมฺภปุรํ นาม นครํ อุปนิสฺสาย ราชุยฺยาเน วิเวกมนุพฺรูหยมาโน วิหรติฯ ตสฺส เสนาปติ อุปฏฺฐาโก โหติฯ

ตทา จ เอกา คณิกา รถํ อภิรุหิตฺวา ปญฺจมาตุคามสตปริวารา นครํ อุปโสภยมานา วิจรติฯ มหาชโน ตเมว โอโลกยมาโน ปริวาเรตฺวา วิจรติ, นครวีถิโย นปฺปโหนฺติฯ ราชา วาตปานํ วิวริตฺวา ฐิโต ตํ ทิสฺวา กา เอสาติ ปุจฺฉิฯ ตุมฺหากํ นครโสภินี เทวาติฯ โส อุสฺสูยมาโน ‘‘กิํ เอตาย โสภติ, นครํ สยํ โสภิสฺสตี’’ติ ตํ ฐานนฺตรํ อจฺฉินฺทาเปสิฯ

สา ตโต ปฏฺฐาย เกนจิ สทฺธิํ สนฺถวํ กตฺวา ฐานนฺตรํ ปริเยสมานา เอกทิวสํ ราชุยฺยานํ ปวิสิตฺวา จงฺกมนโกฏิยํ อาลมฺพนผลกํ นิสฺสาย ปาสาณผลเก นิสินฺนํ ตาปสํ ทิสฺวา จินฺเตสิ – ‘‘กิลิฏฺโฐ วตายํ ตาปโส อนญฺชิตมณฺฑิโต, ทาฐิกาหิ ปรุฬฺหาหิ มุขํ ปิหิตํ, มสฺสุนา อุรํ ปิหิตํ, อุโภ กจฺฉา ปรุฬฺหา’’ติฯ

อถสฺสา โทมนสฺสํ อุปฺปชฺชิ – ‘‘อหํ เอเกน กิจฺเจน วิจรามิ, อยญฺจ เม กาฬกณฺณี ทิฏฺโฐ, อุทกํ อาหรถ, อกฺขีนิ โธวิสฺสามี’’ติ อุทกทนฺตกฏฺฐํ อาหราเปตฺวา ทนฺตกฏฺฐํ ขาทิตฺวา ตาปสสฺส สรีเร ปิณฺฑํ ปิณฺฑํ เขฬํ ปาเตตฺวา ทนฺตกฏฺฐํ ชฏามตฺถเก ขิปิตฺวา มุขํ วิกฺขาเลตฺวา อุทกํ ตาปสสฺส มตฺถกสฺมิํเยว สิญฺจิตฺวา – ‘‘เยหิ เม อกฺขีหิ กาฬกณฺณี ทิฏฺโฐ, ตานิ โธตานิ กลิปวาหิโต’’ติ นิกฺขนฺตาฯ

ตํทิวสญฺจ ราชา สติํ ปฏิลภิตฺวา – ‘‘โภ กุหิํ นครโสภินี’’ติ ปุจฺฉิฯ อิมสฺมิํเยว นคเร เทวาติฯ ปกติฏฺฐานนฺตรํ ตสฺสา เทถาติ ฐานนฺตรํ ทาเปสิฯ สา ปุพฺเพ สุกตกมฺมํ นิสฺสาย ลทฺธํ ฐานนฺตรํ ตาปสสฺส สรีเร เขฬปาตเนน ลทฺธนฺติ สญฺญมกาสิฯ

ตโต กติปาหสฺสจฺจเยน ราชา ปุโรหิตสฺส ฐานนฺตรํ คณฺหิฯ โส นครโสภินิยา สนฺติกํ คนฺตฺวา ‘‘ภคินิ กินฺติ กตฺวา ฐานนฺตรํ ปฏิลภี’’ติ ปุจฺฉิฯ ‘‘กิํ พฺราหฺมณ อญฺญํ กาตพฺพํ อตฺถิ, ราชุยฺยาเน อนญฺชิตกาฬกณฺณี กูฏชฏิโล เอโก อตฺถิ, ตสฺส สรีเร เขฬํ ปาเตหิ, เอวํ ฐานนฺตรํ ลภิสฺสสี’’ติ อาหฯ โส ‘‘เอวํ กริสฺสามิ ภคินี’’ติ ตตฺถ คนฺตฺวา ตาย กถิตสทิสเมว สพฺพํ กตฺวา นิกฺขมิฯ ราชาปิ ตํทิวสเมว สติํ ปฏิลภิตฺวา – ‘‘กุหิํ, โภ, พฺราหฺมโณ’’ติ ปุจฺฉิฯ อิมสฺมิํเยว นคเร เทวาติฯ ‘‘อมฺเหหิ อนุปธาเรตฺวา กตํ, ตเทวสฺส ฐานนฺตรํ เทถา’’ติ ทาเปสิฯ โสปิ ปุญฺญพเลน ลภิตฺวา ‘‘ตาปสสฺส สรีเร เขฬปาตเนน ลทฺธํ เม’’ติ สญฺญมกาสิฯ

ตโต กติปาหสฺสจฺจเยน รญฺโญ ปจฺจนฺโต กุปิโตฯ ราชา ปจฺจนฺตํ วูปสเมสฺสามีติ จตุรงฺคินิยา เสนาย นิกฺขมิฯ ปุโรหิโต คนฺตฺวา รญฺโญ ปุรโต ฐตฺวา ‘‘ชยตุ มหาราชา’’ติ วตฺวา – ‘‘ตุมฺเห, มหาราช, ชยตฺถาย คจฺฉถา’’ติ ปุจฺฉิฯ อาม พฺราหฺมณาติฯ เอวํ สนฺเต ราชุยฺยาเน อนญฺชิตกาฬกณฺณี เอโก กูฏชฏิโล วสติ, ตสฺส สรีเร เขฬํ ปาเตถาติฯ ราชา ตสฺส วจนํ คเหตฺวา ยถา คณิกาย จ เตน จ กตํ, ตเถว สพฺพํ กตฺวา โอโรเธปิ อาณาเปสิ – ‘‘เอตสฺส กูฏชฏิลสฺส สรีเร เขฬํ ปาเตถา’’ติฯ ตโต โอโรธาปิ โอโรธปาลกาปิ ตเถว อกํสุฯ อถ ราชา อุยฺยานทฺวาเร รกฺขํ ฐปาเปตฺวา ‘‘รญฺญา สทฺธิํ นิกฺขมนฺตา สพฺเพ ตาปสสฺส สรีเร เขฬํ อปาเตตฺวา นิกฺขมิตุํ น ลภนฺตี’’ติ อาณาเปสิฯ อถ สพฺโพ พลกาโย จ เสนิโย จ เตเนว นิยาเมน ตาปสสฺส อุปริ เขฬญฺจ ทนฺตกฏฺฐานิ จ มุขวิกฺขาลิต อุทกญฺจ ปาปยิํสุ, เขโฬ จ ทนฺตกฏฺฐานิ จ สกลสรีรํ อวตฺถริํสุฯ

เสนาปติ สพฺพปจฺฉา สุณิตฺวา ‘‘มยฺหํ กิร สตฺถารํ ภวนฺตํ ปุญฺญกฺเขตฺตํ สคฺคโสปานํ เอวํ ฆฏฺฏยิํสู’’ติ อุสุมชาตหทโย มุเขน อสฺสสนฺโต เวเคน ราชุยฺยานํ อาคนฺตฺวา ตถา พฺยสนปตฺตํ อิสิํ ทิสฺวา กจฺฉํ พนฺธิตฺวา ทฺวีหิ หตฺเถหิ ทนฺตกฏฺฐานิ อปวิยูหิตฺวา อุกฺขิปิตฺวา นิสีทาเปตฺวา อุทกํ อาหราเปตฺวา นฺหาเปตฺวา สพฺพโอสเธหิ เจว จตุชฺชาติคนฺเธหิ จ สรีรํ อุพฺพฏฺเฏตฺวา สุขุมสาฏเกน ปุญฺฉิตฺวา ปุรโต อญฺชลิํ กตฺวา ฐิโต เอวมาห ‘‘อยุตฺตํ, ภนฺเต, มนุสฺเสหิ กตํ, เอเตสํ กิํ ภวิสฺสตี’’ติฯ เทวตา เสนาปติ ติธา ภินฺนา, เอกจฺจา ‘‘ราชานเมว นาเสสฺสามา’’ติ วทนฺติ, เอกจฺจา ‘‘สทฺธิํ ปริสาย ราชาน’’นฺติ, เอกจฺจา ‘‘รญฺโญ วิชิตํ สพฺพํ นาเสสฺสามา’’ติฯ อิทํ วตฺวา ปน ตาปโส อปฺปมตฺตกมฺปิ โกปํ อกตฺวา โลกสฺส สนฺติอุปายเมว อาจิกฺขนฺโต อาห ‘‘อปราโธ นาม โหติ, อจฺจยํ ปน เทเสตุํ ชานนฺตสฺส ปากติกเมว โหตี’’ติฯ

เสนาปติ นยํ ลภิตฺวา รญฺโญ สนฺติกํ คนฺตฺวา ราชานํ วนฺทิตฺวา อาห – ‘‘ตุมฺเหหิ, มหาราช, นิราปราเธ มหิทฺธิเก ตาปเส อปรชฺฌนฺเตหิ ภาริยํ กมฺมํ กตํ, เทวตา กิร ติธา ภินฺนา เอวํ วทนฺตี’’ติ สพฺพํ อาโรเจตฺวา – ‘‘ขมาปิเต กิร, มหาราช, ปากติกํ โหติ, รฏฺฐํ มา นาเสถ, ตาปสํ ขมาเปถา’’ติ อาหฯ ราชา อตฺตนิ โทสํ กตํ ทิสฺวาปิ เอวํ วทติ ‘‘น ตํ ขมาเปสฺสามี’’ติฯ เสนาปติ ยาวตติยํ ยาจิตฺวา อนิจฺฉนฺตมาห – ‘‘อหํ, มหาราช, ตาปสสฺส พลํ ชานามิ, น โส อภูตวาที, นาปิ กุปิโต, สตฺตานุทฺทเยน ปน เอวมาห ขมาเปถ นํ มหาราชา’’ติฯ น ขมาเปมีติฯ เตน หิ เสนาปติฏฺฐานํ อญฺญสฺส เทถ, อหํ ตุมฺหากํ อาณาปวตฺติฏฺฐาเน น วสิสฺสามีติฯ ตฺวํ เยนกามํ คจฺฉ, อหํ มยฺหํ เสนาปติํ ลภิสฺสามีติฯ ตโต เสนาปติ ตาปสสฺส สนฺติกํ อาคนฺตฺวา วนฺทิตฺวา ‘‘กถํ ปฏิปชฺชามิ, ภนฺเต’’ติ อาหฯ เสนาปติ เย เต วจนํ สุณนฺติ, สพฺเพ สปริกฺขาเร สธเน สทฺวิปทจตุปฺปเท คเหตฺวา สตฺตทิวสพฺภนฺตเร พหิ รชฺชสีมํ คจฺฉ, เทวตา อติวิย กุปิตา ธุวํ รฏฺฐมฺปิ อรฏฺฐํ กริสฺสนฺตีติฯ เสนาปติ ตถา อกาสิฯ

ราชา คตมตฺโตเยว อมิตฺตมถนํ กตฺวา ชนปทํ วูปสเมตฺวา อาคมฺม ชยขนฺธาวารฏฺฐาเน นิสีทิตฺวา นครํ ปฏิชคฺคาเปตฺวา อนฺโตนครํ ปาวิสิฯ

เทวตา ปฐมํเยว อุทกวุฏฺฐิํ ปาตยิํสุฯ มหาชโน อตฺตมโน อโหสิ ‘‘กูฏชฏิลํ อปรทฺธกาลโต ปฏฺฐาย อมฺหากํ รญฺโญ วฑฺฒิเยว, อมิตฺเต นิมฺมเถสิ, อาคตทิวเสเยว เทโว วุฏฺโฐ’’ติฯ เทวตา ปุน สุมนปุปฺผวุฏฺฐิํ ปาตยิํสุ, มหาชโน อตฺตมนตโร อโหสิฯ เทวตา ปุน มาสกวุฏฺฐิํ ปาตยิํสุฯ ตโต กหาปณวุฏฺฐิํ, ตโต กหาปณตฺถํ น นิกฺขเมยฺยุนฺติ มญฺญมานา หตฺถูปคปาทูปคาทิกตภณฺฑวุฏฺฐิํ ปาเตสุํฯ มหาชโน สตฺตภูมิกปาสาเท ฐิโตปิ โอตริตฺวา อาภรณานิ ปิฬนฺธนฺโต อตฺตมโน อโหสิฯ ‘‘อรหติ วต กูฏชฏิลเก เขฬปาตนํ, ตสฺส อุปริ เขฬปาติตกาลโต ปฏฺฐาย อมฺหากํ รญฺโญ วฑฺฒิ ชาตา, อมิตฺตมถนํ กตํ, อาคตทิวเสเยว เทโว วสฺสิ, ตโต สุมนวุฏฺฐิ มาสกวุฏฺฐิ กหาปณวุฏฺฐิ กตภณฺฑวุฏฺฐีติ จตสฺโส วุฏฺฐิโย ชาตา’’ติ อตฺตมนวาจํ นิจฺฉาเรตฺวา รญฺโญ กตปาเป สมนุญฺโญ ชาโตฯ

ตสฺมิํ สมเย เทวตา เอกโตธารอุภโตธาราทีนิ นานปฺปการานิ อาวุธานิ มหาชนสฺส อุปริ ผลเก มํสํ โกฏฺฏยมานา วิย ปาตยิํสุฯ ตทนนฺตรํ วีตจฺจิเก วีตธูเม กิํสุกปุปฺผวณฺเณ องฺคาเร, ตทนนฺตรํ กูฏาคารปฺปมาเณ ปาสาเณ, ตทนนฺตรํ อนฺโตมุฏฺฐิยํ อสณฺฐหนิกํ สุขุมวาลิกํ วสฺสาปยมานา อสีติหตฺถุพฺเพธํ ถลํ อกํสุฯ รญฺโญ วิชิตฏฺฐาเน กิสวจฺฉตาปโส เสนาปติ มาตุโปสกราโมติ ตโยว มนุสฺสภูตา อโรคา อเหสุํฯ เสสานํ ตสฺมิํ กมฺเม อสมงฺคีภูตานํ ติรจฺฉานานํ ปานียฏฺฐาเน ปานียํ นาโหสิ, ติณฏฺฐาเน ติณํฯ เต เยน ปานียํ เยน ติณนฺติ คจฺฉนฺตา อปฺปตฺเตเยว สตฺตเม ทิวเส พหิรชฺชสีมํ ปาปุณิํสุฯ เตนาห สรภงฺคโพธิสตฺโต –

‘‘กิสญฺหิ วจฺฉํ อวกิริย ทณฺฑกี,

อุจฺฉินฺนมูโล สชโน สรฏฺโฐ;

กุกฺกุฬนาเม นิรยมฺหิ ปจฺจติ,

ตสฺส ผุลิงฺคานิ ปตนฺติ กาเย’’ติฯ (ชา. 2.17.70);

เอวํ ตาว ทณฺฑกีรญฺญสฺส อรญฺญภูตภาโว เวทิตพฺโพฯ

กลิงฺครฏฺเฐ ปน นาฬิกิรรญฺเญ รชฺชํ การยมาเน หิมวติ ปญฺจสตตาปสา อนิตฺถิคนฺธา อชินชฏวากจีรธรา วนมูลผลภกฺขา หุตฺวา จิรํ วีตินาเมตฺวา โลณมฺพิลเสวนตฺถํ มนุสฺสปถํ โอตริตฺวา อนุปุพฺเพน กลิงฺครฏฺเฐ นาฬิกิรรญฺโญ นครํ สมฺปตฺตาฯ เต ชฏาชินวากจีรานิ สณฺฐเปตฺวา ปพฺพชิตานุรูปํ อุปสมสิริํ ทสฺสยมานา นครํ ภิกฺขาย ปวิสิํสุฯ มนุสฺสา อนุปฺปนฺเน พุทฺธุปฺปาเท ตาปสปพฺพชิเต ทิสฺวา ปสนฺนา นิสชฺชฏฺฐานํ สํวิธาย หตฺถโต ภิกฺขาภาชนํ คเหตฺวา นิสีทาเปตฺวา ภิกฺขํ สมฺปาเทตฺวา อทํสุฯ ตาปสา กตภตฺตกิจฺจา อนุโมทนํ อกํสุฯ มนุสฺสา สุตฺวา ปสนฺนจิตฺตา ‘‘กุหิํ ภทนฺตา คจฺฉนฺตี’’ติ ปุจฺฉิํสุฯ ยถาผาสุกฏฺฐานํ, อาวุโสติฯ ภนฺเต, อลํ อญฺญตฺถ คมเนน, ราชุยฺยาเน วสถ, มยํ ภุตฺตปาตราสา อาคนฺตฺวา ธมฺมกถํ โสสฺสามาติฯ ตาปสา อธิวาเสตฺวา อุยฺยานํ อคมํสุฯ นาครา ภุตฺตปาตราสา สุทฺธวตฺถนิวตฺถา ‘‘ธมฺมกถํ โสสฺสามา’’ติ สงฺฆา คณา คณีภูตา อุยฺยานาภิมุขา อคมํสุฯ ราชา อุปริปาสาเท ฐิโต เต ตถา คจฺฉมาเน ทิสฺวา อุปฏฺฐากํ ปุจฺฉิ ‘‘กิํ เอเต ภเณ นาครา สุทฺธวตฺถา สุทฺธุตฺตราสงฺคา หุตฺวา อุยฺยานาภิมุขา คจฺฉนฺติ, กิเมตฺถ สมชฺชํ วา นาฏกํ วา อตฺถี’’ติ? นตฺถิ เทว, เอเต ตาปสานํ สนฺติเก ธมฺมํ โสตุกามา คจฺฉนฺตีติฯ เตน หิ ภเณ อหมฺปิ คจฺฉิสฺสามิ, มยา สทฺธิํ คจฺฉนฺตูติฯ โส คนฺตฺวา เตสํ อาโรเจสิ – ‘‘ราชาปิ คนฺตุกาโม, ราชานํ ปริวาเรตฺวาว คจฺฉถา’’ติฯ นาครา ปกติยาปิ อตฺตมนา ตํ สุตฺวา – ‘‘อมฺหากํ ราชา อสฺสทฺโธ อปฺปสนฺโน ทุสฺสีโล, ตาปสา ธมฺมิกา, เต อาคมฺม ราชาปิ ธมฺมิโก ภวิสฺสตี’’ติ อตฺตมนตรา อเหสุํฯ

ราชา นิกฺขมิตฺวา เตหิ ปริวาริโต อุยฺยานํ คนฺตฺวา ตาปเสหิ สทฺธิํ ปฏิสนฺถารํ กตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิฯ ตาปสา ราชานํ ทิสฺวา ปริกถาย กุสลสฺเสกสฺส ตาปสสฺส ‘‘รญฺโญ ธมฺมํ กเถหี’’ติ สญฺญมทํสุ, โส ตาปโส ปริสํ โอโลเกตฺวา ปญฺจสุ เวเรสุ อาทีนวํ ปญฺจสุ จ สีเลสุ อานิสํสํ กเถนฺโต –

‘‘ปาโณ น หนฺตพฺโพ, อทินฺนํ นาทาตพฺพํ, กาเมสุมิจฺฉาจาโร น จริตพฺโพ, มุสา น ภาสิตพฺพา, มชฺชํ น ปาตพฺพํ, ปาณาติปาโต นาม นิรยสํวตฺตนิโก โหติ ติรจฺฉานโยนิสํวตฺตนิโก เปตฺติวิสยสํวตฺตนิโก, ตถา อทินฺนาทานาทีนิฯ ปาณาติปาโต นิรเย ปจฺจิตฺวา มนุสฺสโลกํ อาคตสฺส วิปากาวเสเสน อปฺปายุกสํวตฺตนิโก โหติ, อทินฺนาทานํ อปฺปโภคสํวตฺตนิกํ, มิจฺฉาจาโร พหุสปตฺตสํวตฺตนิโก, มุสาวาโท อภูตพฺภกฺขานสํวตฺตนิโก, มชฺชปานํ อุมฺมตฺตกภาวสํวตฺตนิก’’นฺติ –

ปญฺจสุ เวเรสุ อิมํ อาทีนวํ กเถสิฯ

ราชา ปกติยาปิ อสฺสทฺโธ อปฺปสนฺโน ทุสฺสีโล, ทุสฺสีลสฺส จ สีลกถา นาม ทุกฺกถา, กณฺเณ สูลปฺปเวสนํ วิย โหติฯ ตสฺมา โส จินฺเตสิ – ‘‘อหํ ‘เอเต ปคฺคณฺหิสฺสามี’ติ อาคโต, อิเม ปน มยฺหํ อาคตกาลโต ปฏฺฐาย มํเยว ฆฏฺเฏนฺตา วิชฺฌนฺตา ปริสมชฺเฌ กเถนฺติ, กริสฺสามิ เนสํ กาตฺตพฺพ’’นฺติฯ โส ธมฺมกถาปริโยสาเน ‘‘อาจริยา สฺเว มยฺหํ เคเห ภิกฺขํ คณฺหถา’’ติ นิมนฺเตตฺวา อคมาสิฯ โส ทุติยทิวเส มหนฺเต มหนฺเต โกฬุมฺเพ อาหราเปตฺวา คูถสฺส ปูราเปตฺวา กทลิปตฺเตหิ เนสํ มุขานิ พนฺธาเปตฺวา ตตฺถ ตตฺถ ฐปาเปสิ, ปุน พหลมธุกเตลนาคพลปิจฺฉิลฺลาทีนํ กูเฏ ปูเรตฺวา นิสฺเสณิมตฺถเก ฐปาเปสิ, ตตฺเถว จ มหามลฺเล พทฺธกจฺเฉ หตฺเถหิ มุคฺคเร คาหาเปตฺวา ฐเปตฺวา อาห ‘‘กูฏตาปสา อติวิย มํ วิเหฐยิํสุ, เตสํ ปาสาทโต โอตรณกาเล กูเฏหิ ปิจฺฉิลฺลํ โสปานมตฺถเก วิสฺสชฺเชตฺวา สีเส มุคฺคเรหิ โปเถตฺวา คเล คเหตฺวา โสปาเน ขิปถา’’ติฯ โสปานปาทมูเล ปน จณฺเฑ กุกฺกุเร พนฺธาเปสิฯ

ตาปสาปิ ‘‘สฺเว ราชเคเห ภุญฺชิสฺสามา’’ติ อญฺญมญฺญํ โอวทิํสุ – ‘‘มาริสา ราชเคหํ นาม สาสงฺกํ สปฺปฏิภยํ, ปพฺพชิเตหิ นาม ฉทฺวารารมฺมเณ สญฺญเตหิ ภวิตพฺพํ, ทิฏฺฐทิฏฺเฐ อารมฺมเณ นิมิตฺตํ น คเหตพฺพํ, จกฺขุทฺวาเร สํวโร ปจฺจุปฏฺฐเปตพฺโพ’’ติฯ

ปุนทิวเส ภิกฺขาจารเวลํ สลฺลกฺเขตฺวา วากจีรํ นิวาเสตฺวา อชินจมฺมํ เอกํสคตํ กตฺวา ชฏากลาปํ สณฺฐเปตฺวา ภิกฺขาภาชนํ คเหตฺวา ปฏิปาฏิยา ราชนิเวสนํ อภิรุฬฺหาฯ ราชา อารุฬฺหภาวํ ญตฺวา คูถโกฬุมฺพมุขโต กทลิปตฺตํ นีหราเปสิฯ ทุคฺคนฺโธ ตาปสานํ นาสปุฏํ ปหริตฺวา มตฺถลุงฺคปาตนาการปตฺโต อโหสิฯ มหาตาปโส ราชานํ โอโลเกสิฯ ราชา – ‘‘เอตฺถ โภนฺโต ยาวทตฺถํ ภุญฺชนฺตุ เจว หรนฺตุ จ, ตุมฺหากเมตํ อนุจฺฉวิกํ, หิยฺโย อหํ ตุมฺเห ปคฺคณฺหิสฺสามีติ อาคโต, ตุมฺเห ปน มํเยว ฆฏฺเฏนฺโต วิชฺฌนฺตา ปริสมชฺเฌ กถยิตฺถ , ตุมฺหากมิทํ อนุจฺฉวิกํ, ภุญฺชถา’’ติ มหาตาปสสฺส อุลุงฺเกน คูถํ อุปนาเมสิฯ มหาตาปโส ธี ธีติ วทนฺโต ปฏินิวตฺติฯ ‘‘เอตฺตเกเนว คจฺฉิสฺสถ ตุมฺเห’’ติ โสปาเน กูเฏหิ ปิจฺฉิลฺลํ วิสฺสชฺชาเปตฺวา มลฺลานํ สญฺญมทาสิฯ มลฺลา มุคฺคเรหิ สีสานิ โปเถตฺวา คีวาย คเหตฺวา โสปาเน ขิปิํสุ, เอโกปิ โสปาเน ปติฏฺฐาตุํ นาสกฺขิ , ปวฏฺฏมานา โสปานปาทมูลํเยว ปาปุณิํสุฯ สมฺปตฺเต สมฺปตฺเต จณฺฑกุกฺกุรา ปฏปฏาติ ลุญฺจมานา ขาทิํสุฯ โยปิ เนสํ อุฏฺฐหิตฺวา ปลายติ, โสปิ อาวาเฏ ปตติ, ตตฺราปิ นํ กุกฺกุรา อนุพนฺธิตฺวา ขาทนฺติเยวฯ อิติ เนสํ กุกฺกุรา อฏฺฐิสงฺขลิกเมว อวเสสยิํสุฯ เอวํ โส ราชา ตปสมฺปนฺเน ปญฺจสเต ตาปเส เอกทิวเสเนว ชีวิตา โวโรเปสิฯ

อถสฺส รฏฺเฐ เทวตา ปุริมนเยเนว ปุน นววุฏฺฐิโย ปาเตสุํฯ ตสฺส รชฺชํ สฏฺฐิโยชนุพฺเพเธน วาลิกถเลน อวจฺฉาทิยิตฺถฯ เตนาห สรภงฺโค โพธิสตฺโต –

‘‘โย สญฺญเต ปพฺพชิเต อวญฺจยิ,

ธมฺมํ ภณนฺเต สมเณ อทูสเก;

ตํ นาฬิเกรํ สุนขา ปรตฺถ,

สงฺคมฺม ขาทนฺติ วิผนฺทมาน’’นฺติฯ (ชา. 2.17.71);

เอวํ กาลิงฺคารญฺญสฺส อรญฺญภูตภาโว เวทิตพฺโพฯ

อตีเต ปน พาราณสินคเร ทิฏฺฐมงฺคลิกา นาม จตฺตาลีสโกฏิวิภวสฺส เสฏฺฐิโน เอกา ธีตา อโหสิ ทสฺสนียา ปาสาทิกาฯ สา รูปโภคกุลสมฺปตฺติสมฺปนฺนตาย พหูนํ ปตฺถนียา อโหสิฯ

โย ปนสฺสา วาเรยฺยตฺถาย ปหิณาติ, ตํ ตํ ทิสฺวานสฺส ชาติยํ วา หตฺถปาทาทีสุ วา ยตฺถ กตฺถจิ โทสํ อาโรเปตฺวา ‘‘โก เอส ทุชฺชาโต ทุสฺสณฺฐิโต’’ติอาทีนิ วตฺวา – ‘‘นีหรถ น’’นฺติ นีหราเปตฺวา ‘‘เอวรูปมฺปิ นาม อทฺทสํ, อุทกํ อาหรถ, อกฺขีนิ โธวิสฺสามี’’ติ อกฺขีนิ โธวติฯ ตสฺสา ทิฏฺฐํ ทิฏฺฐํ วิปฺปการํ ปาเปตฺวา นีหราเปตีติ ทิฏฺฐมงฺคลิกา ตฺเวว สงฺขา อุทปาทิ, มูลนามํ อนฺตรธายิฯ

สา เอกทิวสํ คงฺคาย อุทกกีฬํ กีฬิสฺสามีติ ติตฺถํ สชฺชาเปตฺวา ปหูตํ ขาทนียโภชนียํ สกเฏสุ ปูราเปตฺวา พหูนิ คนฺธมาลาทีนิ อาทาย ปฏิจฺฉนฺนยานํ อารุยฺห ญาติคณปริวุตา เคหมฺหา นิกฺขมิฯ เตน จ สมเยน มหาปุริโส จณฺฑาลโยนิยํ นิพฺพตฺโต พหินคเร จมฺมเคเห วสติ, มาตงฺโคตฺเววสฺส นามํ อโหสิฯ โส โสฬสวสฺสุทฺเทสิโก หุตฺวา เกนจิเทว กรณีเยน อนฺโตนครํ ปวิสิตุกาโม เอกํ นีลปิโลติกํ นิวาเสตฺวา เอกํ หตฺเถ พนฺธิตฺวา เอเกน หตฺเถน ปจฺฉิํ, เอเกน ฆณฺฑํ คเหตฺวา ‘‘อุสฺสรถ อยฺยา, จณฺฑาโลห’’นฺติ ชานาปนตฺถํ ตํ วาเทนฺโต นีจจิตฺตํ ปจฺจุปฏฺฐเปตฺวา ทิฏฺฐทิฏฺเฐ มนุสฺเส นมสฺสมาโน นครํ ปวิสิตฺวา มหาปถํ ปฏิปชฺชิฯ

ทิฏฺฐมงฺคลิกา ฆณฺฑสทฺทํ สุตฺวา สาณิอนฺตเรน โอโลเกนฺตี ทูรโตว ตํ อาคจฺฉนฺตํ ทิสฺวา ‘‘กิเมต’’นฺติ ปุจฺฉิฯ มาตงฺโค อยฺเยติฯ ‘‘กิํ วต, โภ, อกุสลํ อกรมฺห, กสฺสายํ นิสฺสนฺโท, วินาโส นุ โข เม ปจฺจุปฏฺฐิโต, มงฺคลกิจฺเจน นาม คจฺฉมานา จณฺฑาลํ อทฺทส’’นฺติ สรีรํ กมฺเปตฺวา ชิคุจฺฉมานา เขฬํ ปาเตตฺวา ธาติโย อาห – ‘‘เวเคน อุทกํ อาหรถ, จณฺฑาโล ทิฏฺโฐ, อกฺขีนิ เจว นาม คหิตมุขญฺจ โธวิสฺสามี’’ติ โธวิตฺวา รถํ นิวตฺตาเปตฺวา สพฺพปฏิยาทานํ เคหํ เปเสตฺวา ปาสาทํ อภิรุหิฯ

สุราโสณฺฑาทโย เจว ตสฺสา อุปฏฺฐากมนุสฺสา จ ‘‘กุหิํ, โภ ทิฏฺฐมงฺคลิกา, อิมายปิ เวลาย นาคจฺฉตี’’ติ ปุจฺฉนฺตา ตํ ปวตฺติํ สุตฺวา – ‘‘มหนฺตํ วต, โภ, สุรามํสคนฺธมาลาทิสกฺการํ จณฺฑาลํ นิสฺสาย อนุภวิตุํ น ลภิมฺห, คณฺหถ จณฺฑาล’’นฺติ คตฏฺฐานํ คเวสิตฺวา นิราปราธํ มาตงฺคปณฺฑิตํ ตชฺชิตฺวา – ‘‘อเร มาตงฺค ตํ นิสฺสาย อิทญฺจิทญฺจ สกฺการํ อนุภวิตุํ น ลภิมฺหา’’ติ เกเสสุ คเหตฺวา ภูมิยํ ปาเตตฺวา ชาณุกปฺปรปาสาณาทีหิ โกฏฺเฏตฺวา มโตติ สญฺญาย ปาเท คเหตฺวา กฑฺฒนฺตา สงฺการกูเฏ ฉฑฺเฑสุํฯ

มหาปุริโส สญฺญํ ปฏิลภิตฺวา หตฺถปาเท ปรามสิตฺวา – ‘‘อิทํ ทุกฺขํ กํ นิสฺสาย อุปฺปนฺน’’นฺติ จินฺเตนฺโต – ‘‘น อญฺญํ กญฺจิ, ทิฏฺฐมงฺคลิกํ นิสฺสาย อุปฺปนฺน’’นฺติ ญตฺวา ‘‘สจาหํ ปุริโส, ปาเทสุ นํ นิปาเตสฺสามี’’ติ จินฺเตตฺวา เวธมาโน ทิฏฺฐมงฺคลิกาย กุลทฺวารํ คนฺตฺวา – ‘‘ทิฏฺฐมงฺคลิกํ ลภนฺโต วุฏฺฐหิสฺสามิ, อลภนฺตสฺส เอตฺเถว มรณ’’นฺติ เคหงฺคเณ นิปชฺชิฯ เตน จ สมเยน ชมฺพุทีเป อยํ ธมฺมตา โหติ – ยสฺส จณฺฑาโล กุชฺฌิตฺวา คพฺภทฺวาเร นิปนฺโน มรติ, เย จ ตสฺมิํ คพฺเภ วสนฺติ, สพฺเพ จณฺฑาลา โหนฺติฯ เคหมชฺฌมฺหิ มเต สพฺเพ เคหวาสิโน, ทฺวารมฺหิ มเต อุภโต อนนฺตรเคหวาสิกา, องฺคณมฺหิ มเต อิโต สตฺต อิโต สตฺตาติ จุทฺทสเคหวาสิโน สพฺเพ จณฺฑาลา โหนฺตีติฯ โพธิสตฺโต ปน องฺคเณ นิปชฺชิฯ

เสฏฺฐิสฺส อาโรเจสุํ – ‘‘มาตงฺโค เต สามิ เคหงฺคเณ ปติโต’’ติ คจฺฉถ ภเณ, กิํ การณาติ วตฺวา เอกมาสกํ ทตฺวา อุฏฺฐาเปถาติฯ เต คนฺตฺวา ‘‘อิมํ กิร มาสกํ คเหตฺวา อุฏฺฐหา’’ติ วทิํสุฯ โส – ‘‘นาหํ มาสกตฺถาย นิปนฺโน, ทิฏฺฐมงฺคลิกาย สฺวาหํ นิปนฺโน’’ติ อาหฯ ทิฏฺฐมงฺคลิกาย โก โทโสติ? กิํ ตสฺสา โทสํ น ปสฺสถ, นิรปราโธ อหํ ตสฺสา มนุสฺเสหิ พฺยสนํ ปาปิโต, ตํ ลภนฺโตว วุฏฺฐหิสฺสามิ, อลภนฺโต น วุฏฺฐหิสฺสามีติฯ

เต คนฺตฺวา เสฏฺฐิสฺส อาโรเจสุํฯ เสฏฺฐิ ธีตุ โทสํ ญตฺวา ‘‘คจฺฉถ, เอกํ กหาปณํ เทถา’’ติ เปเสติฯ โส ‘‘น อิจฺฉามิ กหาปณํ, ตเมว อิจฺฉามี’’ติ อาหฯ ตํ สุตฺวา เสฏฺฐิ จ เสฏฺฐิภริยา จ – ‘‘เอกาเยว โน ปิยธีตา, ปเวณิยา ฆฏโก อญฺโญ ทารโกปิ นตฺถี’’ติ สํเวคปฺปตฺตา – ‘‘คจฺฉถ ตาตา, โกจิ อมฺหากํ อสหนโก เอตํ ชีวิตาปิ โวโรเปยฺย, เอตสฺมิญฺหิ มเต สพฺเพ มยํ นฏฺฐา โหม, อารกฺขมสฺส คณฺหถา’’ติ ปริวาเรตฺวา อารกฺขํ สํวิธาย ยาคุํ เปสยิํสุ, ภตฺตํ ธนํ เปสยิํสุ, เอวํ โส สพฺพํ ปฏิกฺขิปิฯ เอวํ เอโก ทิวโส คโต; ทฺเว, ตโย, จตฺตาโร, ปญฺจ ทิวสา คตาฯ

ตโต สตฺตสตฺตเคหวาสิกา อุฏฺฐาย – ‘‘น สกฺโกม มยํ ตุมฺเห นิสฺสาย จณฺฑาลา ภวิตุํ, อมฺเห มา นาเสถ, ตุมฺหากํ ทาริกํ ทตฺวา เอตํ อุฏฺฐาเปถา’’ติ อาหํสุฯ เต สตมฺปิ สหสฺสมฺปิ สตสหสฺสมฺปิ ปหิณิํสุ, โส ปฏิกฺขิปเตวฯ เอวํ ฉ ทิวสา คตาฯ สตฺตเม ทิวเส อุภโต จุทฺทสเคหวาสิกา สนฺนิปติตฺวา – ‘‘น มยํ จณฺฑาลา ภวิตุํ สกฺโกม, ตุมฺหากํ อกามกานมฺปิ มยํ เอตสฺส ทาริกํ ทสฺสามา’’ติ อาหํสุฯ

มาตาปิตโร โสกสลฺลสมปฺปิตา วิสญฺญี หุตฺวา สยเน นิปติํสุฯ อุภโต จุทฺทสเคหวาสิโน ปาสาทํ อารุยฺห สุปุปฺผิตกิํสุกสาขํ อุจฺฉินฺทนฺตา วิย ตสฺสา สพฺพาภรณานิ โอมุญฺจิตฺวา นเขหิ สีมนฺตํ กตฺวา เกเส พนฺธิตฺวา นีลสาฏกํ นิวาสาเปตฺวา หตฺเถ นีลปิโลติกขณฺฑํ เวเฐตฺวา กณฺเณสุ ติปุปฏฺฏเก ปิฬนฺธาเปตฺวา ตาลปณฺณปจฺฉิํ ทตฺวา ปาสาทโต โอตาราเปตฺวา ทฺวีสุ พาหาสุ คเหตฺวา – ‘‘ตว สามิกํ คเหตฺวา ยาหี’’ติ มหาปุริสสฺส อทํสุฯ

นีลุปฺปลมฺปิ อติภาโรติ อนุกฺขิตฺตปุพฺพา สุขุมาลทาริกา ‘‘อุฏฺฐาหิ สามิ, คจฺฉามา’’ติ อาหฯ โพธิสตฺโต นิปนฺนโกว อาห ‘‘นาหํ อุฏฺฐหามี’’ติฯ อถ กินฺติ วทามีติฯ ‘‘อุฏฺเฐหิ อยฺย มาตงฺคา’’ติ เอวํ มํ วทาหีติฯ สา ตถา อโวจฯ น ตุยฺหํ มนุสฺสา อุฏฺฐานสมตฺถํ มํ อกํสุ, พาหาย มํ คเหตฺวา อุฏฺฐาเปหีติฯ สา ตถา อกาสิฯ โพธิสตฺโต อุฏฺฐหนฺโต วิย ปริวฏฺเฏตฺวา ภูมิยํ ปติตฺวา – ‘‘นาสิตํ, โภ, ทิฏฺฐมงฺคลิกาย ปฐมํ มนุสฺเสหิ โกฏฺฏาเปตฺวา, อิทานิ สยํ โกฏฺเฏตี’’ติ วิรวิตฺถฯ สา กิํ กโรมิ อยฺยาติ? ทฺวีหิ หตฺเถหิ คเหตฺวา อุฏฺฐาเปหีติฯ สา ตถา อุฏฺฐาเปตฺวา นิสีทาเปตฺวา คจฺฉาม สามีติฯ คจฺฉา นาม อรญฺเญ โหนฺติ, มยํ มนุสฺสา, อติโกฏฺฏิโตมฺหิ ตุยฺหํ มนุสฺเสหิ, น สกฺโกมิ ปทสา คนฺตุํ, ปิฏฺฐิยา มํ เนหีติฯ สา โอนมิตฺวา ปิฏฺฐิํ อทาสิฯ โพธิสตฺโต อภิรุหิฯ กุหิํ เนมิ สามีติ? พหินครํ เนหีติฯ สา ปาจีนทฺวารํ คนฺตฺวา – ‘‘อิธ เต สามิ วสนฏฺฐาน’’นฺติ ปุจฺฉิฯ กตรฏฺฐานํ เอตนฺติ? ปาจีนทฺวารํ สามีติฯ ปาจีนทฺวาเร จณฺฑาลปุตฺตา วสิตุํ น ลภนฺตีติ อตฺตโน วสนฏฺฐานํ อนาจิกฺขิตฺวาว สพฺพทฺวารานิ อาหิณฺฑาเปสิฯ

กสฺมา? ภวคฺคปตฺตมสฺสา มานํ ปาเตสฺสามีติฯ มหาชโน อุกฺกุฏฺฐิมกาสิ – ‘‘ฐเปตฺวา ตุมฺหาทิสํ อญฺโญ เอติสฺสา มานํ เภทโก นตฺถี’’ติฯ

สา ปจฺฉิมทฺวารํ ปตฺวา ‘‘อิธ เต สามิ วสนฏฺฐาน’’นฺติ ปุจฺฉิฯ กตรฏฺฐานํ เอตนฺติ? ปจฺฉิมทฺวารํ สามีติฯ อิมินา ทฺวาเรน นิกฺขมิตฺวา จมฺมเคหํ โอโลเกนฺตี คจฺฉาติฯ สา ตตฺถ คนฺตฺวา อาห ‘‘อิทํ จมฺมเคหํ ตุมฺหากํ วสนฏฺฐานํ สามี’’ติ? อามาติ ปิฏฺฐิโต โอตริตฺวา จมฺมเคหํ ปาวิสิฯ

ตตฺถ สตฺตฏฺฐทิวเส วสนฺโต สพฺพญฺญุตคเวสนธีโร เอตฺตเกสุ ทิวเสสุ น จ ชาติสมฺเภทมกาสิฯ ‘‘มหากุลสฺส ธีตา สเจ มํ นิสฺสาย มหนฺตํ ยสํ น ปาปุณาติ, น จมฺหาหํ จตุวีสติยา พุทฺธานํ อนฺเตวาสิโกฯ เอติสฺสา ปาทโธวนอุทเกน สกลชมฺพุทีเป ราชูนํ อภิเสกกิจฺจํ กริสฺสามี’’ติ จินฺเตตฺวา ปุน จินฺเตสิ – ‘‘อคารมชฺเฌวสนฺโต น สกฺขิสฺสามิ, ปพฺพชิตฺวา ปน สกฺขิสฺสามี’’ติฯ จินฺเตตฺวา ตํ อามนฺเตสิ – ‘‘ทิฏฺฐมงฺคลิเก มยํ ปุพฺเพ เอกจรา กมฺมํ กตฺวาปิ อกตฺวาปิ สกฺกา ชีวิตุํ, อิทานิ ปน ทารภรณํ ปฏิปนฺนมฺห, กมฺมํ อกตฺวา น สกฺกา ชีวิตุํ, ตฺวํ ยาวาหํ อาคจฺฉามิ, ตาว มา อุกฺกณฺฐิตฺถา’’ติ อรญฺญํ ปวิสิตฺวา สุสานาทีสุ นนฺตกานิ สงฺกฑฺฒิตฺวา นิวาสนปารุปนํ กตฺวา สมณปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตฺวา เอกจโร ลทฺธกายวิเวโก กสิณปริกมฺมํ กตฺวา อฏฺฐ สมาปตฺติโย ปญฺจ อภิญฺญาโย จ นิพฺพตฺเตตฺวา ‘‘อิทานิ สกฺกา ทิฏฺฐมงฺคลิกาย อวสฺสเยน มยา ภวิตุ’’นฺติ พาราณสิอภิมุโข คนฺตฺวา จีวรํ ปารุปิตฺวา ภิกฺขํ จรมาโน ทิฏฺฐมงฺคลิกาย เคหาภิมุโข อคมาสิฯ

สา ตํ ทฺวาเร ฐิตํ ทิสฺวา อสญฺชานนฺตี – ‘‘อติจฺฉถ, ภนฺเต, จณฺฑาลานํ วสนฏฺฐานเมต’’นฺติ อาหฯ โพธิสตฺโต ตตฺเถว อฏฺฐาสิฯ สา ปุนปฺปุนํ โอโลเกนฺตี สญฺชานิตฺวา หตฺเถหิ อุรํ ปหริตฺวา วิรวมานา ปาทมูเล ปติตฺวา อาห – ‘‘ยทิ เต สามิ เอทิสํ จิตฺตํ อตฺถิ, กสฺมา มํ มหตา ยสา ปริหาเปตฺวา อนาถํ อกาสี’’ติฯ นานปฺปการํ ปริเทวํ ปริเทวิตฺวา อกฺขีนิ ปุญฺฉมานา อุฏฺฐาย ภิกฺขาภาชนํ คเหตฺวา อนฺโตเคเห นิสีทาเปตฺวา ภิกฺขํ อทาสิฯ

มหาปุริโส ภตฺตกิจฺจํ กตฺวา อาห – ‘‘ทิฏฺฐมงฺคลิเก มา โสจิ มา ปริเทวิ, อหํ ตุยฺหํ ปาทโธวนอุทเกน สกลชมฺพุทีเป ราชูนํ อภิเสกกิจฺจํ กาเรตุํ สมตฺโถ, ตฺวํ ปน เอกํ มม วจนํ กโรหิ, นครํ ปวิสิตฺวา ‘น มยฺหํ สามิโก จณฺฑาโล, มหาพฺรหฺมา มยฺหํ สามิโก’ติ อุคฺโฆสยมานา สกลนครํ จราหี’’ติฯ

เอวํ วุตฺเต ทิฏฺฐมงฺคลิกา – ‘‘ปกติยาปิ อหํ สามิ มุขโทเสเนว พฺยสนํ ปตฺตา, น สกฺขิสฺสาเมวํ วตฺตุ’’นฺติ อาหฯ โพธิสตฺโต – ‘‘กิํ ปน ตยา มยฺหํ อคาเร วสนฺตสฺส อลิกวจนํ สุตปุพฺพํ, อหํ ตทาปิ อลิกํ น ภณามิ, อิทานิ ปพฺพชิโต กิํ วกฺขามิ, สจฺจวาที ปุริโส นามาห’’นฺติ วตฺวา – ‘‘อชฺช ปกฺขสฺส อฏฺฐมี, ตฺวํ ‘อิโต สตฺตาหสฺสจฺจเยน อุโปสถทิวเส มยฺหํ สามิโก มหาพฺรหฺมา จนฺทมณฺฑลํ ภินฺทิตฺวา มม สนฺติกํ อาคมิสฺสตี’ติ สกลนคเร อุคฺโฆเสหี’’ติ วตฺวา ปกฺกามิฯ

สา สทฺทหิตฺวา หฏฺฐตุฏฺฐา สูรา หุตฺวา สายํปาตํ นครํ ปวิสิตฺวา ตถา อุคฺโฆเสสิฯ มนุสฺสา ปาณินา ปาณิํ ปหรนฺตา – ‘‘ปสฺสถ, อมฺหากํ ทิฏฺฐมงฺคลิกา จณฺฑาลปุตฺตํ มหาพฺรหฺมานํ กโรตี’’ติ หสนฺตา เกฬิํ กโรนฺติฯ สา ปุนทิวเสปิ ตเถว สายํปาตํ ปวิสิตฺวา – ‘‘อิทานิ ฉาหจฺจเยน, ปญฺจาห-จตูห-ตีห-ทฺวีห-เอกาหจฺจเยน มยฺหํ สามิโก มหาพฺรหฺมา จนฺทมณฺฑลํ ภินฺทิตฺวา มม สนฺติกํ อาคมิสฺสตี’’ติ อุคฺโฆเสสิฯ

พฺราหฺมณา จินฺตยิํสุ – ‘‘อยํ ทิฏฺฐมงฺคลิกา อติสูรา หุตฺวา กเถติ, กทาจิ เอวํ สิยา, เอถ มยํ ทิฏฺฐมงฺคลิกาย วสนฏฺฐานํ ปฏิชคฺคามา’’ติ จมฺมเคหสฺส พาหิรภาคํ สมนฺตา ตจฺฉาเปตฺวา วาลิกํ โอกิริํสุฯ สาปิ อุโปสถทิวเส ปาโตว นครํ ปวิสิตฺวา ‘‘อชฺช มยฺหํ สามิโก อาคมิสฺสตี’’ติ อุคฺโฆเสสิฯ พฺราหฺมณา จินฺตยิํสุ – ‘‘อยํ โภ น ทูรํ อปทิสฺสติ, อชฺช กิร มหาพฺรหฺมา อาคมิสฺสติ, วสนฏฺฐานํ สํวิทหามา’’ติ จมฺมเคหํ สมชฺชาเปตฺวา หริตูปลิตฺตํ อหตวตฺเถหิ ปริกฺขิปิตฺวา มหารหํ ปลฺลงฺกํ อตฺถริตฺวา อุปริ เจลวิตานํ พนฺธิตฺวา คนฺธมาลทามานิ โอสารยิํสุฯ เตสํ ปฏิชคฺคนฺตานํเยว สูริโย อตฺถํ คโตฯ

มหาปุริโส จนฺเท อุคฺคตมตฺเต อภิญฺญาปาทกชฺฌานํ สมาปชฺชิตฺวา วุฏฺฐาย กามาวจรจิตฺเตน ปริกมฺมํ กตฺวา อิทฺธิจิตฺเตน ทฺวาทสโยชนิกํ พฺรหฺมตฺตภาวํ มาเปตฺวา เวหาสํ อพฺภุคฺคนฺตฺวา จนฺทวิมานสฺส อนฺโต ปวิสิตฺวา วนนฺตโต อพฺภุสฺสกฺกมานํ จนฺทํ ภินฺทิตฺวา จนฺทวิมานํ โอหาย ปุรโต หุตฺวา ‘‘มหาชโน มํ ปสฺสตู’’ติ อธิฏฺฐาสิฯ มหาชโน ทิสฺวา – ‘‘สจฺจํ, โภ, ทิฏฺฐมงฺคลิกาย วจนํ, อาคจฺฉนฺตํ มหาพฺรหฺมานํ ปูเชสฺสามา’’ติ คนฺธมาลํ อาทาย ทิฏฺฐมงฺคลิกาย ฆรํ ปริวาเรตฺวา อฏฺฐาสิฯ มหาปุริโส มตฺถกมตฺถเกน สตฺตวาเร พาราณสิํ อนุปริคนฺตฺวา มหาชเนน ทิฏฺฐภาวํ ญตฺวา ทฺวาทสโยชนิกํ อตฺตภาวํ วิชหิตฺวา มนุสฺสปฺปมาณเมว มาเปตฺวา มหาชนสฺส ปสฺสนฺตสฺเสว จมฺมเคหํ ปาวิสิฯ มหาชโน ทิสฺวา – ‘‘โอติณฺโณ โน มหาพฺรหฺมา, สาณิํ อาหรถา’’ติ นิเวสนํ มหาสาณิยา ปริกฺขิปิตฺวา ปริวาเรตฺวา ฐิโตฯ

มหาปุริโสปิ สิริสยนมชฺเฌ นิสีทิฯ ทิฏฺฐมงฺคลิกา สมีเป อฏฺฐาสิฯ อถ นํ ปุจฺฉิ ‘‘อุตุสมโย เต ทิฏฺฐมงฺคลิเก’’ติฯ อาม อยฺยาติฯ มยา ทินฺนํ ปุตฺตํ คณฺหาหีติ องฺคุฏฺฐเกน นาภิมณฺฑลํ ผุสิฯ ตสฺสา ปรามสเนเนว คพฺโภ ปติฏฺฐาสิฯ มหาปุริโส – ‘‘เอตฺตาวตา เต ทิฏฺฐมงฺคลิเก ปาทโธวนอุทกํ สกลชมฺพุทีเป ราชูนํ อภิเสโกทกํ ภวิสฺสติ, ตฺวํ ติฏฺฐา’’ติ วตฺวา พฺรหฺมตฺตภาวํ มาเปตฺวา ปสฺสนฺตสฺเสว มหาชนสฺส นิกฺขมิตฺวา เวหาสํ อพฺภุคฺคนฺตฺวา จณฺฑมณฺฑลเมว ปวิฏฺโฐฯ สา ตโต ปฏฺฐาย พฺรหฺมปชาปตี นาม ชาตาฯ ปาทโธวนอุทกํ ลภนฺโต นาม นตฺถิฯ

พฺราหฺมณา – ‘‘พฺรหฺมปชาปติํ อนฺโตนคเร วสาเปสฺสามา’’ติ สุวณฺณสิวิกาย อาโรเปตฺวา ยาว สตฺตมโกฏิยา อปริสุทฺธชาติกสฺส สิวิกํ คเหตุํ น อทํสุฯ โสฬส ชาติมนฺตพฺราหฺมณา คณฺหิํสุฯ เสสา คนฺธปุปฺผาทีหิ ปูเชตฺวา นครํ ปวิสิตฺวา – ‘‘น สกฺกา, โภ, อุจฺฉิฏฺฐเคเห พฺรหฺมปชาปติยา วสิตุํ, วตฺถุํ คเหตฺวา เคหํ กริสฺสาม, ยาว ปน ตํ กรียติ, ตาว มณฺฑเปว วสตู’’ติ มณฺฑเป วสาเปสุํฯ ตโต ปฏฺฐาย จกฺขุปเถ ฐตฺวา วนฺทิตุกามา กหาปณํ ทตฺวา วนฺทิตุํ ลภนฺติ, สวนูปจาเร วนฺทิตุกามา สตํ ทตฺวา ลภนฺติ, อาสนฺเน ปกติกถํ สวนฏฺฐาเน วนฺทิตุกามา ปญฺจสตานิ ทตฺวา ลภนฺติ, ปาทปิฏฺฐิยํ สีสํ ฐเปตฺวา วนฺทิตุกามา สหสฺสํ ทตฺวา ลภนฺติ, ปาทโธวนอุทกํ ปตฺถยมานา ทสสหสฺสานิ ทตฺวา ลภนฺติฯ พหินครโต อนฺโตนคเร ยาว มณฺฑปา อาคจฺฉนฺติยา ลทฺธธนํเยว โกฏิสตมตฺตํ อโหสิฯ

สกลชมฺพุทีโป สงฺขุภิ, ตโต สพฺพราชาโน ‘‘พฺรหฺมปชาปติยา ปาทโธวเนน อภิเสกํ กริสฺสามา’’ติ สตสหสฺสํ เปเสตฺวา ลภิํสุฯ มณฺฑเป วสนฺติยา เอว คพฺภวุฏฺฐานํ อโหสิฯ มหาปุริสํ ปฏิจฺจ ลทฺธกุมาโร ปาสาทิโก อโหสิ ลกฺขณสมฺปนฺโนฯ มหาพฺรหฺมุโน ปุตฺโต ชาโตติ สกล ชมฺพุทีโป เอกโกลาหโล อโหสิฯ กุมารสฺส ขีรมณิมูลํ โหตูติ ตโต ตโต อาคตธนํ โกฏิสหสฺสํ อโหสิฯ เอตฺตาวตา นิเวสนมฺปิ นิฏฺฐิตํฯ กุมารสฺส นามกรณํ กริสฺสามาติ นิเวสนํ สชฺเชตฺวา กุมารํ คนฺโธทเกน นฺหาเปตฺวา อลงฺกริตฺวา มณฺฑเป ชาตตฺตา มณฺฑพฺโยตฺเวว นามํ อกํสุฯ

กุมาโร สุเขน สํวฑฺฒมาโน สิปฺปุคฺคหณวยปตฺโตติ สกลชมฺพุทีเป สิปฺปชานนกา ตสฺส สนฺติเก อาคนฺตฺวา สิปฺปํ สิกฺขาเปนฺติฯ กุมาโร เมธาวี ปญฺญวา สุตํ สุตํ มุตํ อาวุณนฺโต วิย คณฺหาติ, คหิตคหิตํ สุวณฺณฆเฏ ปกฺขิตฺตเตลํ วิย ติฏฺฐติฯ ยาวตา วาจุคฺคตา ปริยตฺติ อตฺถิ, เตน อนุคฺคหิตา นาม นาโหสิฯ พฺราหฺมณา ตํ ปริวาเรตฺวา จรนฺติ, โสปิ พฺราหฺมณภตฺโต อโหสิฯ เคเห อสีติพฺราหฺมณสหสฺสานิ นิจฺจภตฺตํ ภุญฺชนฺติฯ เคหมฺปิสฺส สตฺตทฺวารโกฏฺฐกํ มหนฺตํ อโหสิฯ เคเห มงฺคลทิวเส ชมฺพุทีปวาสีหิ เปสิตธนํ โกฏิสหสฺสมตฺตํ อโหสิฯ

โพธิสตฺโต อาวชฺเชสิ – ‘‘ปมตฺโต นุ โข กุมาโร อปฺปมตฺโต’’ติฯ อถสฺส ตํ ปวตฺติํ ญตฺวา – ‘‘พฺราหฺมณภตฺโต ชาโต, ยตฺถ ทินฺนํ มหปฺผลํ โหติ, ตํ น ชานาติ, คจฺฉามิ นํ ทเมมี’’ติ จีวรํ ปารุปิตฺวา ภิกฺขาภาชนํ คเหตฺวา – ‘‘ทฺวารโกฏฺฐกา อติสมฺพาธา, น สกฺกา โกฏฺฐเกน ปวิสิตุ’’นฺติ อากาเสนาคนฺตฺวา อสีติพฺราหฺมณสหสฺสานํ ภุญฺชนฏฺฐาเน อากาสงฺคเณ โอตริฯ มณฺฑพฺยกุมาโรปิ สุวณฺณกฏจฺฉุํ คาหาเปตฺวา – ‘‘อิธ สูปํ เทถ อิธ โอทน’’นฺติ ปริวิสาเปนฺโต โพธิสตฺตํ ทิสฺวา ทณฺฑเกน ฆฏฺฏิตอาสิวิโส วิย กุปิตฺวา อิมํ คาถมาห –

‘‘กุโต นุ อาคจฺฉสิ ทุมฺมวาสี,

โอตลฺลโก ปํสุปิสาจโกว;

สงฺการโจฬํ ปฏิมุญฺจ กณฺเฐ,

โก เร ตุวํ โหสิ อทกฺขิเณยฺโย’’ติฯ (ชา. 1.15.1);

อถ นํ มหาสตฺโต อกุชฺฌิตฺวาว โอวทนฺโต อาห –

‘‘อนฺนํ ตเวทํ ปกตํ ยสสฺสิ,

ตํ ขชฺชเร ภุญฺชเร ปิยฺยเร จ;

ชานาสิ มํ ตฺวํ ปรทตฺตูปชีวิํ,

อุตฺติฏฺฐ ปิณฺฑํ ลภตํ สปาโก’’ติฯ (ชา. 1.15.2);

โส นยิทํ ตุมฺหาทิสานํ ปฏิยตฺตนฺติ ทสฺเสนฺโต อาห –

‘‘อนฺนํ มเมทํ ปกตํ พฺราหฺมณานํ,

อตฺถตฺถิตํ สทฺทหโต มเมทํ;

อเปหิ เอตฺโต กิมิธฏฺฐิโตสิ,

น มาทิสา ตุยฺหํ ททนฺติ ชมฺมา’’ติฯ (ชา. 1.15.3);

อถ โพธิสตฺโต ‘‘ทานํ นาม สคุณสฺสปิ นิคฺคุณสฺสปิ ยสฺส กสฺสจิ ทาตพฺพํ, ยถา หิ นินฺเนปิ ถเลปิ ปติฏฺฐาปิตํ พีชํ ปถวีรสํ อาโปรสญฺจ อาคมฺม สมฺปชฺชติ, เอวํ นิปฺผลํ นาม นตฺถิ, สุเขตฺเต วปิตพีชํ วิย คุณวนฺเต มหปฺผลํ โหตี’’ติ ทสฺเสตุํ อิมํ คาถมาห –

‘‘ถเล จ นินฺเน จ วปนฺติ พีชํ,

อนูปเขตฺเต ผลมาสมานา;

เอตาย สทฺธาย ททาหิ ทานํ,

อปฺเปว อาราธเย ทกฺขิเณยฺเย’’ติฯ (ชา. 1.15.4);

อถ กุมาโร โกธาภิภูโต – ‘‘เกนิมสฺส มุณฺฑกสฺส ปเวโส ทินฺโน’’ติ ทฺวารรกฺขาทโย ตชฺเชตฺวา –

‘‘เขตฺตานิ มยฺหํ วิทิตานิ โลเก,

เยสาหํ พีชานิ ปติฏฺฐเปมิ;

เย พฺราหฺมณา ชาติมนฺตูปปนฺนา,

ตานีธ เขตฺตานิ สุเปสลานี’’ติฯ (ชา. 1.15.5) –

คาถํ วตฺวา ‘‘อิมํ ชมฺมํ เวณุปทเรน โปเถตฺวา คีวายํ คเหตฺวา สตฺตปิ ทฺวารโกฏฺฐเก อติกฺกมิตฺวา พหิ นีหรถา’’ติ อาหฯ อถ นํ มหาปุริโส อาห –

‘‘คิริํ นเขน ขณสิ, อโย ทนฺเตภิ ขาทสิ;

ชาตเวทํ ปทหสิ, โย อิสิํ ปริภาสสี’’ติฯ (ชา. 1.15.9);

เอวญฺจ ปน วตฺวา – ‘‘สเจ มฺยายํ หตฺเถ วา ปาเท วา คณฺหาเปตฺวา ทุกฺขํ อุปฺปาเทยฺย, พหุํ อปุญฺญํ ปสเวยฺยา’’ติ สตฺตานุทฺทยตาย เวหาสํ อพฺภุคฺคนฺตฺวา อนฺตรวีถิยํ โอตริฯ ภควา สพฺพญฺญุตํ ปตฺโต ตมตฺถํ ปกาเสนฺโต อิมํ คาถมาห –

‘‘อิทํ วตฺวาน มาตงฺโค, อิสิ สจฺจปรกฺกโม;

อนฺตลิกฺขสฺมิํ ปกฺกามิ, พฺราหฺมณานํ อุทิกฺขต’’นฺติฯ (ชา. 1.15.10);

ตาวเทว นครรกฺขิกเทวตานํ เชฏฺฐกเทวราชา มณฺฑพฺยสฺส คีวํ ปริวตฺเตสิฯ ตสฺส มุขํ ปริวตฺเตติตฺวา ปจฺฉามุขํ ชาตํ, อกฺขีนิ ปริวตฺตานิ, มุเขน เขฬํ วมติ, สรีรํ ถทฺธํ สูเล อาโรปิตํ วิย อโหสิฯ อสีติสหสฺสา ปริจารกยกฺขา อสีติพฺราหฺมณสหสฺสานิ ตเถว อกํสุฯ เวเคน คนฺตฺวา พฺรหฺมปชาปติยา อาโรจยิํสุฯ สา ตรมานรูปา อาคนฺตฺวา ตํ วิปฺปการํ ทิสฺวา คาถมาห –

‘‘อาเวธิตํ ปิฏฺฐิโต อุตฺตมงฺคํ,

พาหุํ ปสาเรติ อกมฺมเนยฺยํ;

เสตานิ อกฺขีนิ ยถา มตสฺส,

โก เม อิมํ ปุตฺตมกาสิ เอว’’นฺติฯ (ชา. 1.15.11);

อถสฺสา อาโรเจสุํ –

‘‘อิธาคมา สมโณ ทุมฺมวาสี,

โอตลฺลโก ปํสุปิสาจโกว,

สงฺการโจฬํ ปฏิมุญฺจ กณฺเฐ,

โส เต อิมํ ปุตฺตมกาสิ เอว’’นฺติฯ (ชา. 1.15.12);

สา สุตฺวาว อญฺญาสิ – ‘‘มยฺหํ ยสทายโก อยฺโย อนุกมฺปาย ปุตฺตสฺส ปมตฺตภาวํ ญตฺวา อาคโต ภวิสฺสตี’’ติฯ ตโต อุปฏฺฐาเก ปุจฺฉิ –

‘‘กตมํ ทิสํ อคมา ภูริปญฺโญ,

อกฺขาถ เม มาณวา เอตมตฺถํ;

คนฺตฺวาน ตํ ปฏิกเรมุ อจฺจยํ,

อปฺเปว นํ ปุตฺต ลเภมุ ชีวิต’’นฺติฯ (ชา. 1.15.13);

เต อาหํสุ –

‘‘เวหายสํ อคมา ภูริปญฺโญ,

ปถทฺธุโน ปนฺนรเสว จนฺโท;

อปิจาปิ โส ปุริมทิสํ อคจฺฉิ,

สจฺจปฺปฏิญฺโญ อิสิ สาธุรูโป’’ติฯ (ชา. 1.15.14);

มหาปุริโสปิ อนฺตรวีถิยํ โอติณฺณฏฺฐานโต ปฏฺฐาย – ‘‘มยฺหํ ปทวฬญฺชํ หตฺถิอสฺสาทีนํ วเสน มา อนฺตรธายิตฺถ, ทิฏฺฐมงฺคลิกาเยว นํ ปสฺสตุ, มา อญฺเญ’’ติ อธิฏฺฐหิตฺวา ปิณฺฑาย จริตฺวา ยาปนมตฺตํ มิสฺสโกทนํ คเหตฺวา ปฏิกฺกมนสาลายํ นิสินฺโน ภุญฺชิตฺวา โถกํ ภุตฺตาวเสสํ ภิกฺขาภาชเนเยว ฐเปสิฯ ทิฏฺฐมงฺคลิกาปิ ปาสาทา โอรุยฺห อนฺตรวีถิํ ปฏิปชฺชมานา ปทวฬญฺชํ ทิสฺวา – ‘‘อิทํ มยฺหํ ยสทายกสฺส อยฺยสฺส ปท’’นฺติ ปทานุสาเรนาคนฺตฺวา วนฺทิตฺวา อาห – ‘‘ตุมฺหากํ, ภนฺเต, ทาเสน กตาปราธํ มยฺหํ ขมถ, น หิ ตุมฺเห โกธวสิกา นาม, เทถ เม ปุตฺตสฺส ชีวิต’’นฺติฯ

เอวญฺจ ปน วตฺวา –

‘‘อาเวธิตํ ปิฏฺฐิโต อุตฺตมงฺคํ,

พาหุํ ปสาเรติ อกมฺมเนยฺยํ;

เสตานิ อกฺขีนิ ยถา มตสฺส,

โก เม อิมํ ปุตฺตมกาสิ เอว’’นฺติฯ (ชา. 1.15.15) –

คาถํ อภาสิฯ มหาปุริโส อาห – ‘‘น มยํ เอวรูปํ กโรม, ปพฺพชิตํ ปน หิํสนฺเต ทิสฺวา ปพฺพชิเตสุ สคารวาหิ ภูตยกฺขเทวตาหิ กตํ ภวิสฺสตี’’ติฯ

เกวลํ, ภนฺเต, ตุมฺหากํ มโนปโทโส มา โหตุ, เทวตาหิ กตํ โหตุ, สุขมาปยา , ภนฺเต, เทวตา, อปิจาหํ, ภนฺเต, กถํ ปฏิปชฺชามีติฯ เตน หิ โอสธํ เต กเถสฺสามิ, มม ภิกฺขาภาชเน ภุตฺตาวเสสํ ภตฺตมตฺถิ, ตตฺถ โถกํ อุทกํ อาสิญฺจิตฺวา โถกํ คเหตฺวา ตว ปุตฺตสฺส มุเข ปกฺขิป, อวเสสํ อุทกจาฏิยํ อาโลเฬตฺวา อสีติยา พฺราหฺมณสหสฺสานํ มุเข ปกฺขิปาติฯ สา เอวํ กริสฺสามีติ ภตฺตํ คเหตฺวา มหาปุริสํ วนฺทิตฺวา คนฺตฺวา ตถา อกาสิฯ

มุเข ปกฺขิตฺตมตฺเต เชฏฺฐกเทวราชา – ‘‘สามิมฺหิ สยํ เภสชฺชํ กโรนฺเต อมฺเหหิ น สกฺกา กิญฺจิ กาตุ’’นฺติ กุมารํ วิสฺสชฺเชสิฯ โสปิ ขิปิตฺวา กิญฺจิ ทุกฺขํ อปฺปตฺตปุพฺโพ วิย ปกติวณฺโณ อโหสิฯ อถ นํ มาตา อโวจ – ‘‘ปสฺส ตาต ตว กุลุปกานํ หิโรตฺตปฺปรหิตานํ วิปฺปการํ, สมณา ปน น เอวรูปา โหนฺติ, สมเณ ตาต โภเชยฺยาสี’’ติฯ ตโต เสสกํ อุทกจาฏิยํ อาลุฬาเปตฺวา พฺราหฺมณานํ มุเข ปกฺขิปาเปสิฯ ยกฺขา ตาวเทว วิสฺสชฺเชตฺวา ปลายิํสุฯ พฺราหฺมณา ขิปิตฺวา ขิปิตฺวา อุฏฺฐหิตฺวา กิํ อมฺหากํ มุเข ปกฺขิตฺตนฺติ ปุจฺฉิํสุฯ มาตงฺคอิสิสฺส อุจฺฉิฏฺฐภตฺตนฺติฯ เต ‘‘จณฺฑาลสฺส อุจฺฉิฏฺฐกํ ขาทาปิตมฺหา, อพฺราหฺมณา ทานิมฺหา ชาตา, อิทานิ โน พฺราหฺมณา ‘อสุทฺธพฺราหฺมณา อิเม’ติ สมฺโภคํ น ทสฺสนฺตี’’ติ ตโต ปลายิตฺวา มชฺฌรฏฺฐํ คนฺตฺวา มชฺฌราชสฺส นคเร อคฺคาสนิกา พฺราหฺมณา นาม มยนฺติ ราชเคเห ภุญฺชนฺติฯ

ตสฺมิํ สมเย โพธิสตฺโต ปาปนิคฺคหํ กโรนฺโต มานชาติเก นิมฺมทยนฺโต วิจรติฯ

อเถโก ‘‘ชาติมนฺตตาปโส นาม มยา สทิโส นตฺถี’’ติ อญฺเญสุ สญฺญมฺปิ น กโรติฯ โพธิสตฺโต ตํ คงฺคาตีเร วสมานํ ทิสฺวา ‘‘มานนิคฺคหมสฺส กริสฺสามี’’ติ ตตฺถ อคมาสิ ฯ ตํ ชาติมนฺตตาปโส ปุจฺฉิ – ‘‘กิํ ชจฺโจ ภว’’นฺติ? จณฺฑาโล อหํ อาจริยาติฯ อเปหิ จณฺฑาล อเปหิ จณฺฑาล, เหฏฺฐาคงฺคาย วส, มา อุปริคงฺคาย อุทกํ อุจฺฉิฏฺฐมกาสีติฯ

โพธิสตฺโต – ‘‘สาธุ อาจริย, ตุมฺเหหิ วุตฺตฏฺฐาเน วสิสฺสามี’’ติ เหฏฺฐาคงฺคาย วสนฺโต ‘‘คงฺคาย อุทกํ ปฏิโสตํ สนฺทตู’’ติ อธิฏฺฐาสิฯ ชาติมนฺตตาปโส ปาโตว คงฺคํ โอรุยฺห อุทกํ อาจมติ, ชฏา โธวติฯ โพธิสตฺโต ทนฺตกฏฺฐํ ขาทนฺโต ปิณฺฑํ ปิณฺฑํ เขฬํ อุทเก ปาเตติฯ ทนฺตกฏฺฐกุจฺฉิฏฺฐกมฺปิ ตตฺเถว ปวาเหติฯ ยถา เจ ตํ อญฺญตฺถ อลคฺคิตฺวา ตาปสสฺเสว ชฏาสุ ลคฺคติ, ตถา อธิฏฺฐาสิฯ เขฬมฺปิ ทนฺตกฏฺฐมฺปิ ตาปสสฺส ชฏาสุเยว ปติฏฺฐาติฯ

ตาปโส จณฺฑาลสฺสิทํ กมฺมํ ภวิสฺสตีติ วิปฺปฏิสารี หุตฺวา คนฺตฺวา ปุจฺฉิ – ‘‘อิทํ, โภ จณฺฑาล, คงฺคาย อุทกํ ตยา ปฏิโสตคามิกต’’นฺติ? อาม อาจริยฯ เตน หิ ตฺวํ เหฏฺฐาคงฺคาย มา วส, อุปริคงฺคาย วสาติฯ สาธุ อาจริย, ตุมฺเหหิ วุตฺตฏฺฐาเน วสิสฺสามีติ ตตฺถ วสนฺโต อิทฺธิํ ปฏิปฺปสฺสมฺเภสิ, อุทกํ ยถาคติกเมว ชาตํฯ ปุน ตาปโส ตเทว พฺยสนํ ปาปุณิฯ โส ปุน คนฺตฺวา โพธิสตฺตํ ปุจฺฉิ, – ‘‘โภ จณฺฑาล, ตฺวมิทํ คงฺคาย อุทกํ กาเลน ปฏิโสตคามิํ กาเลน อนุโสตคามิํ กโรสี’’ติ? อาม อาจริยฯ จณฺฑาล, ‘‘ตฺวํ สุขวิหารีนํ ปพฺพชิตานํ สุเขน วสิตุํ น เทสิ, สตฺตเม เต ทิวเส สตฺตธา มุทฺธา ผลตู’’ติฯ สาธุ อจริย, อหํ ปน สูริยสฺส อุคฺคนฺตุํ น ทสฺสามีติฯ

อถ มหาสตฺโต จินฺเตสิ – ‘‘เอตสฺส อภิสาโป เอตสฺเสว อุปริ ปติสฺสติ, รกฺขามิ น’’นฺติ สตฺตานุทฺทยตาย ปุนทิวเส อิทฺธิยา สูริยสฺส อุคฺคนฺตุํ น อทาสิฯ อิทฺธิมโต อิทฺธิวิสโย นาม อจินฺเตยฺโย, ตโต ปฏฺฐาย อรุณุคฺคํ น ปญฺญายติ, รตฺตินฺทิวปริจฺเฉโท นตฺถิ, กสิวณิชฺชาทีนิ กมฺมานิ ปโยเชนฺโต นาม นตฺถิฯ

มนุสฺสา – ‘‘ยกฺขาวฏฺโฏ นุ โข อยํ ภูตเทวฏฺโฏนาคสุปณฺณาวฏฺโฏ’’ติ อุปทฺทวปฺปตฺตา ‘‘กิํ นุ โข กาตพฺพ’’นฺติ จินฺเตตฺวา ‘‘ราชกุลํ นาม มหาปญฺญํ, โลกสฺส หิตํ จินฺเตตุํ สกฺโกติ, ตตฺถ คจฺฉามา’’ติ ราชกุลํ คนฺตฺวา ตมตฺถํ อาโรเจสุํฯ ราชา สุตฺวา ภีโตปิ อภีตาการํ กตฺวา – ‘‘มา ตาตา ภายถ, อิมํ การณํ คงฺคาตีรวาสี ชาติมนฺตตาปโส ชานิสฺสติ, ตํ ปุจฺฉิตฺวา นิกฺกงฺขา ภวิสฺสามา’’ติ กติปเยเหว อตฺถจรเกหิ มนุสฺเสหิ สทฺธิํ ตาปสํ อุปสงฺกมิตฺวา กตปฏิสนฺถาโร ตมตฺถํ ปุจฺฉิฯ ตาปโส อาห – ‘‘อาม มหาราช, เอโก จณฺฑาโล อตฺถิ, โส อิมํ คงฺคาย อุทกํ กาเลน อนุโสตคามิํ กาเลน ปติโสตคามิํ กโรติ, มยา ตทตฺถํ กิญฺจิ กถิตํ อตฺถิ, ตํ ปุจฺฉถ, โส ชานิสฺสตี’’ติฯ

ราชา มาตงฺคอิสิสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา – ‘‘ตุมฺเห, ภนฺเต, อรุณสฺส อุคฺคนฺตุํ น เทถา’’ติ ปุจฺฉิฯ อาม, มหาราชาติฯ กิํ การณา ภนฺเตติ? ชาติมนฺตตาปสการณา, มหาราช, ชาติมนฺตตาปเสน อาคนฺตฺวา มํ วนฺทิตฺวา ขมาปิตกาเล ทสฺสามิ มหาราชาติฯ ราชา คนฺตฺวา ‘‘เอถ อาจริย, ตาปสํ ขมาเปถา’’ติ อาหฯ นาหํ, มหาราช, จณฺฑาลํ วนฺทามีติฯ มา อาจริย, เอวํ กโรถ, ชนปทสฺส มุขํ ปสฺสถาติฯ โส ปุน ปฏิกฺขิปิเยวฯ ราชา โพธิสตฺตํ อุปสงฺกมิตฺวา ‘‘อาจริโย ขมาเปตุํ น อิจฺฉิตี’’ติ อาหฯ อขมาปิเต อหํ สูริยํ น มุญฺจามีติฯ ราชา ‘‘อยํ ขมาเปตุํ น อิจฺฉติ, อยํ อขมาปิเต สูริยํ น มุญฺจติ, กิํ อมฺหากํ เตน ตาปเสน, โลกํ โอโลเกสฺสามา’’ติ ‘‘คจฺฉถ, โภ, ตาปสสนฺติกํ, ตํ หตฺเถสุ จ ปาเทสุ จ คเหตฺวา มาตงฺคอิสิสฺส ปาทมูเล เนตฺวา นิปชฺชาเปตฺวา ขมาเปถ เอตสฺส ชนปทานุทฺทยตํ ปฏิจฺจา’’ติ อาหฯ เต ราชปุริสา คนฺตฺวา ตํ ตถา กตฺวา อาเนตฺวา มาตงฺคอิสิสฺส ปาทมูเล นิปชฺชาเปตฺวา ขมาเปสุํฯ

อหํ นาม ขมิตพฺพํ ขมามิ, อปิจ โข ปน เอตสฺส กถา เอตสฺเสว อุปริ ปติสฺสติฯ มยา สูริเย วิสฺสชฺชิเต สูริยรสฺมิ เอตสฺส มตฺถเก ปติสฺสติ, อถสฺส สตฺตธา มุทฺธา ผลิสฺสติฯ ตญฺจ โข ปเนส พฺยสนํ มา ปาปุณาตุ, เอถ ตุมฺเห เอตํ คลปฺปมาเณ อุทเก โอตาเรตฺวา มหนฺตํ มตฺติกาปิณฺฑมสฺส สีเส ฐเปถฯ อถาหํ สูริยํ วิสฺสชฺชิสฺสามิฯ สูริยรสฺมิ มตฺติกาปิณฺเฑ ปติตฺวา ตํ สตฺตธา ภินฺทิสฺสติฯ อเถส มตฺติกาปิณฺฑํ ฉฑฺเฑตฺวา นิมุชฺชิตฺวา อญฺเญน ติตฺเถน อุตฺตรตุ, อิติ นํ วทถ, เอวมสฺส โสตฺถิ ภวิสฺสตีติฯ เต มนุสฺสา ‘‘เอวํ กริสฺสามา’’ติ ตถา กาเรสุํฯ ตสฺสาปิ ตเถว โสตฺถิ ชาตาฯ

โส ตโต ปฏฺฐาย – ‘‘ชาติ นาม อการณํ, ปพฺพชิตานํ อพฺภนฺตเร คุโณว การณ’’นฺติ ชาติโคตฺตมานํ ปหาย นิมฺมโท อโหสิฯ

อิติ ชาติมนฺตตาปเส ทมิเต มหาชโน โพธิสตฺตสฺส ถามํ อญฺญาสิ, มหาโกลาหลํ ชาตํฯ ราชา อตฺตโน นครํ คมนตฺถาย โพธิสตฺตํ ยาจิฯ มหาสตฺโต ปฏิญฺญํ ทตฺวา ตานิ จ อสีติพฺราหฺมณสหสฺสานิ ทเมสฺสามิ, ปฏิญฺญญฺจ โมเจสฺสามีติ มชฺฌราชสฺส นครํ อคมาสิฯ พฺราหฺมณา โพธิสตฺตํ ทิสฺวาว – โภ, ‘‘อยํ โส, โภ มหาโจโร, อาคโต, อิทาเนว สพฺเพ เอเต มยฺหํ อุจฺฉิฏฺฐกํ ขาทิตฺวา อพฺราหฺมณา ชาตาติ อมฺเห ปากเฏ กริสฺสติ, เอวํ โน อิธาปิ อาวาโส น ภวิสฺสติ, ปฏิกจฺเจว มาเรสฺสามา’’ติ ราชานํ ปุน อุปสงฺกมิตฺวา อาหํสุ – ‘‘ตุมฺเห, มหาราช, เอตํ จณฺฑาลปพฺพชิตํ มา สาธุรูโปติ มญฺญิตฺถ, เอส ครุกมนฺตํ ชานาติ, ปถวิํ คเหตฺวา อากาสํ กโรติ, อากาสํ ปถวิํ, ทูรํ คเหตฺวา สนฺติกํ กโรติ, สนฺติกํ ทูรํ, คงฺคํ นิวตฺเตตฺวา อุทฺธคามินิํ กโรติ, อิจฺฉนฺโต ปถวิํ อุกฺขิปิตฺวา ปาเตตุํ มญฺเญ สกฺโกติฯ ปรสฺส วา จิตฺตํ นาม สพฺพกาลํ น สกฺกา คเหตุํ, อยํ อิธ ปติฏฺฐํ ลภนฺโต ตุมฺหากํ รชฺชมฺปิ นาเสยฺย, ชีวิตนฺตรายมฺปิ วํสุปจฺเฉทมฺปิ กเรยฺย, อมฺหากํ วจนํ กโรถ, มหาราช, อชฺเชว อิมํ มาเรตุํ วฏฺฏตี’’ติฯ

ราชาโน นาม ปรปตฺติยา โหนฺติ, อิติ โส พหูนํ กถาวเสน นิฏฺฐํ คโตฯ โพธิสตฺโต ปน นคเร ปิณฺฑาย จริตฺวา อุทกผาสุกฏฺฐาเน มิสฺสโกทนํ ภุญฺชิตฺวา ราชุยฺยานํ คนฺตฺวา นิราปราธตาย นิราสงฺโก มงฺคลสิลาปฏฺเฏ นิสีทิฯ อตีเต จตฺตาลีส, อนาคเต จตฺตาลีสาติ อสีติกปฺเป อนุสฺสริตุํ สมตฺถญาณสฺส อนาวชฺชนตาย มุหุตฺตมตฺตเก กาเล สติ นปฺปโหติ, ราชา อญฺญํ อชานาเปตฺวา สยเมว คนฺตฺวา นิราวชฺชนตาย ปมาเทน นิสินฺนํ มหาปุริสํ อสินา ปหริตฺวา ทฺเว ภาเค อกาสิฯ อิมสฺส รญฺโญ วิชิเต อฏฺฐมํ โลหกูฏวสฺสํ, นวมํ กลลวสฺสํ วสฺสิฯ อิติ อิมสฺสาปิ รฏฺเฐ นว วุฏฺฐิโย ปติตาฯ โส จ ราชา สปริโส มหานิรเย นิพฺพตฺโตฯ เตนาห สํกิจฺจปณฺฑิโต –

‘‘อุปหจฺจ มนํ มชฺโฌ, มาตงฺคสฺมิํ ยสสฺสิเน;

สปาริสชฺโช อุจฺฉินฺโน, มชฺฌารญฺญํ ตทา อหูติ’’ฯ (ชา. 2.19.96) –

เอวํ มชฺฌารญฺญสฺส อรญฺญภูตภาโว เวทิตพฺโพฯ มาตงฺคสฺส ปน อิสิโน วเสน ตเทว มาตงฺคารญฺญนฺติ วุตฺตํฯ

[66] ปญฺหปฏิภานานีติ ปญฺหพฺยากรณานิฯ ปจฺจนีกํ กตพฺพนฺติ ปจฺจนีกํ กาตพฺพํฯ อมญฺญิสฺสนฺติ วิโลมภาคํ คณฺหนฺโต วิย อโหสินฺติ อตฺโถฯ

[67] อนุวิจฺจการนฺติ อนุวิจาเรตฺวา จินฺเตตฺวา ตุลยิตฺวา กาตพฺพํ กโรหีติ วุตฺตํ โหติฯ สาธุ โหตีติ สุนฺทโร โหติฯ ตุมฺหาทิสสฺมิญฺหิ มํ ทิสฺวา มํ สรณํ คจฺฉนฺเต นิคณฺฐํ ทิสฺวา นิคณฺฐํ สรณํ คจฺฉนฺเต – ‘‘กิํ อยํ อุปาลิ ทิฏฺฐทิฏฺฐเมว สรณํ คจฺฉตี’’ติ? ครหา อุปฺปชฺชิสฺสติ, ตสฺมา อนุวิจฺจกาโร ตุมฺหาทิสานํ สาธูติ ทสฺเสติฯ ปฏากํ ปริหเรยฺยุนฺติ เต กิร เอวรูปํ สาวกํ ลภิตฺวา – ‘‘อสุโก นาม ราชา วา ราชมหามตฺโต วา เสฏฺฐิ วา อมฺหากํ สรณํ คโต สาวโก ชาโต’’ติ ปฏากํ อุกฺขิปิตฺวา นคเร โฆเสนฺตา อาหิณฺฑนฺติฯ กสฺมา? เอวํ โน มหนฺตภาโว อาวิ ภวิสฺสตีติ จ, สเจ ตสฺส ‘‘กิมหํ เอเตสํ สรณํ คโต’’ติ วิปฺปฏิสาโร อุปฺปชฺเชยฺย, ตมฺปิ โส ‘‘เอเตสํ เม สรณคตภาวํ พหู ชานนฺติ, ทุกฺขํ อิทานิ ปฏินิวตฺติตุ’’นฺติ วิโนเทตฺวา น ปฏิกฺกมิสฺสตีติ จฯ ‘‘เตนาห ปฏากํ ปริหเรยฺยุ’’นฺติฯ

[68] โอปานภูตนฺติ ปฏิยตฺตอุทปาโน วิย ฐิตํฯ กุลนฺติ ตว นิเวสนํฯ ทาตพฺพํ มญฺเญยฺยาสีติ ปุพฺเพ ทสปิ วีสติปิ สฏฺฐิปิ ชเน อาคเต ทิสฺวา นตฺถีติ อวตฺวา เทติฯ อิทานิ มํ สรณํ คตการณมตฺเตนว มา อิเมสํ เทยฺยธมฺมํ, อุปจฺฉินฺทิตฺถ, สมฺปตฺตานญฺหิ ทาตพฺพเมวาติ โอวทติฯ สุตเมตํ, ภนฺเตติ กุโต สุตํ? นิคณฺฐานํ สนฺติกา, เต กิร กุลฆเรสุ เอวํ ปกาเสนฺติ – ‘‘มยํ ‘ยสฺส กสฺสจิ สมฺปตฺตสฺส ทาตพฺพ’นฺติ วทาม, สมโณ ปน โคตโม ‘มยฺหเมว ทานํ ทาตพฺพํ…เป.… น อญฺเญสํ สาวกานํ ทินฺนํ มหปฺผล’นฺติ วทตี’’ติฯ ตํ สนฺธาย อยํ คหปติ ‘‘สุตเมต’’นฺติ อาหฯ

[69] อนุปุพฺพิํ กถนฺติ ทานานนฺตรํ สีลํ, สีลานนฺตรํ สคฺคํ, สคฺคานนฺตรํ มคฺคนฺติ เอวํ อนุปฏิปาฏิกถํฯ ตตฺถ ทานกถนฺติ อิทํ ทานํ นาม สุขานํ นิทานํ, สมฺปตฺตีนํ มูลํ, โภคานํ ปติฏฺฐา, วิสมคตสฺส ตาณํ เลณํ คติปรายณํ, อิธโลกปรโลเกสุ ทานสทิโส อวสฺสโย ปติฏฺฐา อารมฺมณํ ตาณํ เลณํ คติ ปรายณํ นตฺถิฯ อิทญฺหิ อวสฺสยฏฺเฐน รตนมยสีหาสนสทิสํ, ปติฏฺฐานฏฺเฐน มหาปถวิสทิสํ, อาลมฺพนฏฺเฐน อาลมฺพนรชฺชุสทิสํฯ อิทญฺหิ ทุกฺขนิตฺถรณฏฺเฐน นาวา, สมสฺสาสนฏฺเฐน สงฺคามสูโร, ภยปริตฺตาณฏฺเฐน สุสงฺขตนครํ, มจฺเฉรมลาทีหิ อนุปลิตฺตฏฺเฐน ปทุมํ, เตสํ นิทหนฏฺเฐน อคฺคิ, ทุราสทฏฺเฐน อาสีวิโสฯ อสนฺตาสนฏฺเฐน สีโห, พลวนฺตฏฺเฐน หตฺถี, อภิมงฺคลสมฺมตฏฺเฐน เสตวสโภ, เขมนฺตภูมิสมฺปาปนฏฺเฐน วลาหโก อสฺสราชาฯ ทานํ นาเมภํ มยฺหํ คตมคฺโค, มยฺเหเวโส วํโส, มยา ทส ปารมิโย ปูเรนฺเตน เวลามมหายญฺโญ, มหาโควินฺทมหายญฺโญ มหาสุทสฺสนมหายญฺโญ, เวสฺสนฺตรมหายญฺโญติ อเนกมหายญฺญา ปวตฺติตา, สสภูเตน ชลิเต อคฺคิกฺขนฺเธ อตฺตานํ นิยฺยาเทนฺเตน สมฺปตฺตยาจกานํ จิตฺตํ คหิตํฯ ทานญฺหิ โลเก สกฺกสมฺปตฺติํ เทติ, มารสมฺปตฺติํ เทติ, พฺรหฺมสมฺปตฺติํ เทติ, จกฺกวตฺติสมฺปตฺติํ เทติ, สาวกปารมีญาณํ, ปจฺเจกโพธิญาณํ, อภิสมฺโพธิญาณํ เทตีติ เอวมาทิํ ทานคุณปฏิสํยุตฺตํ กถํฯ

ยสฺมา ปน ทานํ ททนฺโต สีลํ สมาทาตุํ สกฺโกติ, ตสฺมา ตทนตรํ สีลกถํ กเถสิฯ สีลกถนฺติ สีลํ นาเมตํ อวสฺสโย ปติฏฺฐา อารมฺมณํ ตาณํ เลณํ คติ ปรายณํ, สีลํ นาเมตํ มม วํโส, อหํ สงฺขปาลนาคราชกาเล, ภูริทตฺตนาคราชกาเล, จมฺเปยฺยนาคราชกาเล, สีลวนาคราชกาเล, มาตุโปสกหตฺถิราชกาเล, ฉทฺทนฺตหตฺถิราชกาเลติ อนนฺเตสุ อตฺตภาเวสุ สีลํ ปริปูเรสิํฯ อิธโลกปรโลกสมฺปตฺตีนญฺหิ สีลสทิโส อวสฺสโย, สีลสทิสา ปติฏฺฐา, อารมฺมณํ ตาณํ เลณํ คติ ปรายณํ นตฺถิ, สีลาลงฺการสทิโส อลงฺกาโร นตฺถิ, สีลปุปฺผสทิสํ ปุปฺผํ นตฺถิ, สีลคนฺธสทิโส คนฺโธ นตฺถิฯ

สีลาลงฺกาเรน หิ อลงฺกตํ สีลกุสุมปิฬนฺธนํ สีลคนฺธานุลิตฺตํ สเทวโกปิ โลโก โอโลเกนฺโต ติตฺติํ น คจฺฉตีติ เอวมาทิํ สีลคุณปฏิสํยุตฺตํ กถํฯ

อิทํ ปน สีลํ นิสฺสาย อยํ สคฺโค ลพฺภตีติ ทสฺเสตุํ สีลานนฺตรํ สคฺคกถํ กเถสิฯ สคฺคกถนฺติ อยํ สคฺโค นาม อิฏฺโฐ กนฺโต มนาโป, นิจฺจเมตฺถ กีฬา, นิจฺจํ สมฺปตฺติโย ลพฺภนฺติ, จาตุมหาราชิกา เทวา นวุติวสฺสสตสหสฺสานิ ทิพฺพสุขํ ทิพฺพสมฺปตฺติํ อนุภวนฺติ, ตาวติํสา ติสฺโส จ วสฺสโกฏิโย สฏฺฐิ จ วสฺสสตสหสฺสานีติ เอวมาทิํ สคฺคคุณปฏิสํยุตฺตํ กถํฯ สคฺคสมฺปตฺติํ กถยนฺตานญฺหิ พุทฺธานํ มุขํ นปฺปโหติฯ วุตฺตมฺปิ เจตํ ‘‘อเนกปริยาเยน โข อหํ, ภิกฺขเว, สคฺคกถํ กเถยฺย’’นฺติอาทิ (ม. นิ. 3.255)ฯ

เอวํ สคฺคกถาย ปโลเภตฺวา ปุน หตฺถิํ อลงฺกริตฺวา ตสฺส โสณฺฑํ ฉินฺทนฺโต วิย – ‘‘อยมฺปิ สคฺโค อนิจฺโจ อทฺธุโว, น เอตฺถ ฉนฺทราโค กาตพฺโพ’’ติ ทสฺสนตฺถํ – ‘‘อปฺปสฺสาทา กามา วุตฺตา มยา พหุทุกฺขา พหุปายาสา, อาทีนโว เอตฺถ ภิยฺโย’’ติอาทินา (ปาจิ. 417; ม. นิ. 1.235) นเยน กามานํ อาทีนวํ โอการํ สํกิเลสํ กเถสิฯ ตตฺถ อาทีนโวติ โทโสฯ โอกาโรติ อวกาโร ลามกภาโวฯ สํกิเลโสติ เตหิ สตฺตานํ สํสาเร สํกิลิสฺสนํฯ ยถาห ‘‘กิลิสฺสนฺติ วต, โภ, สตฺตา’’ติ (ม. นิ. 2.351)ฯ

เอวํ กามาทีนเวน ตชฺชิตฺวา เนกฺขมฺเม อานิสํสํ ปกาเสสิฯ กลฺลจิตฺตนฺติ อโรคจิตฺตํฯ สามุกฺกํสิกาติ สามํ อุกฺกํสิกา อตฺตนาเยว คเหตฺวา อุทฺธริตฺวา คหิตา, สยมฺภูญาเณน ทิฏฺฐา, อสาธารณา อญฺเญสนฺติ อตฺโถฯ กา ปเนสาติ, อริยสจฺจเทสนา? เตเนวาห – ‘‘ทุกฺขํ สมุทยํ นิโรธํ มคฺค’’นฺติฯ

วิรชํ วีตมลนฺติ ราครชาทีนํ อภาวา วิรชํ, ราคมลาทีนํ วิคตตฺตา วีตมลํฯ ธมฺมจกฺขุนฺติ อุปริ พฺรหฺมายุสุตฺเต ติณฺณํ มคฺคานํ, จูฬราหุโลวาเท อาสวกฺขยสฺเสตํ นามํฯ อิธ ปน โสตาปตฺติมคฺโค อธิปฺเปโตฯ ตสฺส อุปฺปตฺติอาการทสฺสนตฺถํ ‘‘ยํกิญฺจิ สมุทยธมฺมํ, สพฺพํ ตํ นิโรธธมฺม’’นฺติ อาหฯ ตญฺหิ นิโรธํ อารมฺมณํ กตฺวา กิจฺจวเสน เอวํ สพฺพสงฺขตํ ปฏิวิชฺฌนฺตํ อุปฺปชฺชติฯ

ทิฏฺโฐ อริยสจฺจธมฺโม เอเตนาติ ทิฏฺฐธมฺโมฯ เอส นโย เสสปเทสุปิฯ ติณฺณา วิจิกิจฺฉา อเนนาติ ติณฺณวิจิกิจฺโฉฯ วิคตา กถํกถา อสฺสาติ วิคตกถํกโถฯ เวสารชฺชปฺปตฺโตติ เวสารชฺชํ ปตฺโตฯ กตฺถ? สตฺถุ สาสเนฯ นาสฺส ปโร ปจฺจโย, น ปรสฺส สทฺธาย เอตฺถ วตฺตตีติ อปรปฺปจฺจโยฯ

[70] จิตฺเตน สมฺปฏิจฺฉมาโน อภินนฺทิตฺวา, วาจาย ปสํสมาโน อนุโมทิตฺวาฯ อาวรามีติ ถเกมิ ปิทหามิฯ อนาวฏนฺติ น อาวริตํ วิวฏํ อุคฺฆาฏิตํฯ

[71] อสฺโสสิ โข ทีฆตปสฺสีติ โส กิร ตสฺส คตกาลโต ปฏฺฐาย – ‘‘ปณฺฑิโต คหปติ , สมโณ จ โคตโม ทสฺสนสมฺปนฺโน นิยฺยานิกกโถ, ทสฺสเนปิ ตสฺส ปสีทิสฺสติ, ธมฺมกถายปิ ปสีทิสฺสติ, ปสีทิตฺวา สรณํ คมิสฺสติ, คโต นุ โข สรณํ คหปติ น ตาว คโต’’ติ โอหิตโสโตว หุตฺวา วิจรติฯ ตสฺมา ปฐมํเยว อสฺโสสิฯ

[72] เตน หิ สมฺมาติ พลวโสเกน อภิภูโต ‘‘เอตฺเถว ติฏฺฐา’’ติ วจนํ สุตฺวาปิ อตฺถํ อสลฺลกฺเขนฺโต โทวาริเกน สทฺธิํ สลฺลปติเยวฯ

มชฺฌิมาย ทฺวารสาลายานฺติ ยสฺส ฆรสฺส สตฺต ทฺวารโกฏฺฐกา, ตสฺส สพฺพอพฺภนฺตรโต วา สพฺพพาหิรโต วา ปฏฺฐาย จตุตฺถทฺวารโกฏฺฐโก, ยสฺส ปญฺจ, ตสฺส ตติโย, ยสฺส ตโย, ตสฺส ทุติโย ทฺวารโกฏฺฐโก มชฺฌิมทฺวารสาลา นามฯ เอกทฺวารโกฏฺฐกสฺส ปน ฆรสฺส มชฺฌฏฺฐาเน มงฺคลตฺถมฺภํ นิสฺสาย มชฺฌิมทฺวารสาลาฯ ตสฺส ปน เคหสฺส สตฺต ทฺวารโกฏฺฐกา, ปญฺจาติปิ วุตฺตํฯ

[73] อคฺคนฺติอาทีนิ สพฺพานิ อญฺญมญฺญเววจนานิฯ ยํ สุทนฺติ เอตฺถ ยนฺติ ยํ นาฏปุตฺตํฯ สุทนฺติ นิปาตมตฺตํฯ ปริคฺคเหตฺวาติ เตเนว อุตฺตราสงฺเคน อุทเร ปริกฺขิปนฺโต คเหตฺวาฯ นิสีทาเปตีติ สณิกํ อาจริย, สณิกํ อาจริยาติ มหนฺตํ เตลฆฏํ ฐเปนฺโต วิย นิสีทาเปติฯ ทตฺโตสีติ กิํ ชโฬสิ ชาโตติ อตฺโถฯ

ปฏิมุกฺโกติ สีเส ปริกฺขิปิตฺวา คหิโตฯ อณฺฑหารโกติอาทิํ ทุฏฺฐุลฺลวจนมฺปิ สมานํ อุปฏฺฐากสฺส อญฺญถาภาเวน อุปฺปนฺนพลวโสกตาย อิทํ นาม ภณามีติ อสลฺลกฺเขตฺวาว ภณติฯ

[74] ภทฺทิกา, ภนฺเต, อาวฏฺฏนีติ นิคณฺโฐ มายเมว สนฺธาย วทติ, อุปาสโก อตฺตนา ปฏิวิทฺธํ โสตาปตฺติมคฺคํฯ เตน หีติ นิปาตมตฺตเมตํ, ภนฺเต, อุปมํ เต กริสฺสามิจฺเจว อตฺโถฯ การณวจนํ วา, เยน การเณน ตุมฺหากํ สาสนํ อนิยฺยานิกํ, มม สตฺถุ นิยฺยานิกํ, เตน การเณน อุปมํ เต กริสฺสามีติ วุตฺตํ โหติฯ

[75] อุปวิชญฺญาติ วิชายนกาลํ อุปคตาฯ มกฺกฏจฺฉาปกนฺติ มกฺกฏโปตกํฯ กิณิตฺวา อาเนหีติ มูลํ ทตฺวาว อาหรฯ อาปเณสุ หิ สวิญฺญาณกมฺปิ อวิญฺญาณกมฺปิ มกฺกฏาทิกีฬนภณฺฑกํ วิกฺกิณนฺติฯ ตํ สนฺธาเยตํ อาหฯ รชิตนฺติ พหลพหลํ ปีตาวเลปนรงฺคชาตํ คเหตฺวา รชิตฺวา ทินฺนํ อิมํ อิจฺฉามีติ อตฺโถฯ อาโกฏิตปจฺจาโกฏิตนฺติ อาโกฏิตญฺเจว ปริวตฺเตตฺวา ปุนปฺปุนํ อาโกฏิตญฺจฯ อุภโตภาควิมฏฺฐนฺติ มณิปาสาเณน อุโภสุ ปสฺเสสุ สุฏฺฐุ วิมฏฺฐํ ฆฏฺเฏตฺวา อุปฺปาทิตจฺฉวิํฯ

รงฺคกฺขโม หิ โขติ สวิญฺญาณกมฺปิ อวิญฺญาณกมฺปิ รงฺคํ ปิวติฯ ตสฺมา เอวมาหฯ โน อาโกฏฺฏนกฺขโมติ สวิญฺญาณกสฺส ตาว อาโกฏฺฏนผลเก ฐเปตฺวา กุจฺฉิยํ อาโกฏิตสฺส กุจฺฉิ ภิชฺชติ, กรีสํ นิกฺขมติฯ เสสี อาโกฏิตสฺส สีสํ ภิชฺชติ, มตฺตลุงฺคํ นิกฺขมติฯ อวิญฺญาณโก ขณฺฑขณฺฑิตํ คจฺฉติฯ ตสฺมา เอวมาหฯ โน วิมชฺชนกฺขโมติ สวิญฺญาณโก มณิปาสาเณน วิมทฺทิยมาโน นิลฺโลมตํ นิจฺฉวิตญฺจ อาปชฺชติ, อวิญฺญาณโกปิ วจุณฺณกภาวํ อาปชฺชติฯ ตสฺมา เอวมาหฯ รงฺคกฺขโม หิ โข พาลานนฺติ พาลานํ มนฺทพุทฺธีนํ รงฺคกฺขโม, ราคมตฺตํ ชเนติ, ปิโย โหติฯ ปณฺฑิตานํ ปน นิคณฺฐวาโท วา อญฺโญ วา ภารตรามสีตาหรณาทิ นิรตฺถกกถามคฺโค อปฺปิโยว โหติฯ โน อนุโยคกฺขโม, โน วิมชฺชนกฺขโมติ อนุโยคํ วา วีมํสํ วา น ขมติ, ถุเส โกฏฺเฏตฺวา ตณฺฑุลปริเยสนํ วิย กทลิยํ สารคเวสนํ วิย จ ริตฺตโก ตุจฺฉโกว โหติฯ

รงฺคกฺขโม เจว ปณฺฑิตานนฺติ จตุสจฺจกถา หิ ปณฺฑิตานํ ปิยา โหติ, วสฺสสตมฺปิ สุณนฺโต ติตฺติํ น คจฺฉติฯ ตสฺมา เอวมาหฯ พุทฺธวจนํ ปน ยถา ยถาปิ โอคาหิสฺสติ มหาสมุทฺโท วิย คมฺภีรเมว โหตีติ ‘‘อนุโยคกฺขโม จ วิมชฺชนกฺขโม จา’’ติ อาหฯ สุโณหิ ยสฺสาหํ สาวโกติ ตสฺส คุเณ สุณาหีติ ภควโต วณฺเณ วตฺตุํ อารทฺโธฯ

[76] ธีรสฺสาติ ธีรํ วุจฺจติ ปณฺฑิจฺจํ, ยา ปญฺญา ปชานนา…เป.… สมฺมาทิฏฺฐิ, เตน สมนฺนาคตสฺส ธาตุอายตนปฏิจฺจสมุปฺปาทฏฺฐานาฏฺฐานกุสลสฺส ปณฺฑิตสฺสาหํ สาวโก, โส มยฺหํ สตฺถาติ เอวํ สพฺพปเทสุ สมฺพนฺโธ เวทิตพฺโพฯ ปภินฺนขีลสฺสาติ ภินฺนปญฺจเจโตขิลสฺสฯ สพฺพปุถุชฺชเน วิชินิํสุ วิชินนฺติ วิชินิสฺสนฺติ วาติ วิชยาฯ เก เต, มจฺจุมารกิเลสมารเทวปุตฺตมาราติ? เต วิชิตา วิชยา เอเตนาติ วิชิตวิชโยฯ ภควา, ตสฺส วิชิตวิชยสฺสฯ อนีฆสฺสาติ กิเลสทุกฺเขนปิ วิปากทุกฺเขนปิ นิทฺทุกฺขสฺสฯ สุสมจิตฺตสฺสาติ เทวทตฺตธนปาลกองฺคุลิมาลราหุลเถราทีสุปิ เทวมนุสฺเสสุ สุฏฺฐุ สมจิตฺตสฺสฯ วุทฺธสีลสฺสาติ วฑฺฒิตาจารสฺสฯ สาธุปญฺญสฺสาติ สุนฺทรปญฺญสฺสฯ เวสมนฺตรสฺสาติ ราคาทิวิสมํ ตริตฺวา วิตริตฺวา ฐิตสฺสฯ วิมลสฺสาติ วิคตราคาทิมลสฺสฯ

ตุสิตสฺสาติ ตุฏฺฐจิตฺตสฺสฯ วนฺตโลกามิสสฺสาติ วนฺตกามคุณสฺสฯ มุทิตสฺสาติ มุทิตาวิหารวเสน มุทิตสฺส, ปุนรุตฺตเมว วา เอตํฯ ปสาทวเสน หิ เอกมฺปิ คุณํ ปุนปฺปุนํ วทติเยวฯ กตสมณสฺสาติ กตสามญฺญสฺส, สมณธมฺมสฺส มตฺถกํ ปตฺตสฺสาติ อตฺโถฯ มนุชสฺสาติ โลกโวหารวเสน เอกสฺส สตฺตสฺสฯ นรสฺสาติ ปุนรุตฺตํฯ อญฺญถา วุจฺจมาเน เอเกกคาถาย ทส คุณา นปฺปโหนฺติฯ

เวนยิกสฺสาติ สตฺตานํ วินายกสฺสฯ รุจิรธมฺมสฺสาติ สุจิธมฺมสฺสฯ ปภาสกสฺสาติ โอภาสกสฺสฯ วีรสฺสาติ วีริยสมฺปนฺนสฺสฯ นิสภสฺสาติ อุสภวสภนิสเภสุ สพฺพตฺถ อปฺปฏิสมฏฺเฐน นิสภสฺสฯ คมฺภีรสฺสาติ คมฺภีรคุณสฺส, คุเณหิ วา คมฺภีรสฺสฯ โมนปตฺตสฺสาติ ญาณปตฺตสฺสฯ เวทสฺสาติ เวโท วุจฺจติ ญาณํ, เตน สมนฺนาคตสฺสฯ ธมฺมฏฺฐสฺสาติ ธมฺเม ฐิตสฺสฯ สํวุตตฺตสฺสาติ ปิหิตตฺตสฺสฯ

นาคสฺสาติ จตูหิ การเณหิ นาคสฺสฯ ปนฺตเสนสฺสาติ ปนฺตเสนาสนสฺสฯ ปฏิมนฺตกสฺสาติ ปฏิมนฺตนปญฺญาย สมนฺนาคตสฺสฯ โมนสฺสาติ โมนํ วุจฺจติ ญาณํ, เตน สมนฺนาคตสฺส, ธุตกิเลสสฺส วาฯ ทนฺตสฺสาติ นิพฺพิเสวนสฺสฯ

อิสิสตฺตมสฺสาติ วิปสฺสิอาทโย ฉ อิสโย อุปาทาย สตฺตมสฺสฯ พฺรหฺมปตฺตสฺสาติ เสฏฺฐปตฺตสฺสฯ นฺหาตกสฺสาติ นฺหาตกิเลสสฺสฯ ปทกสฺสาติ อกฺขราทีนิ สโมธาเนตฺวา คาถาปทกรณกุสลสฺสฯ วิทิตเวทสฺสาติ วิทิตญาณสฺสฯ ปุรินฺททสฺสาติ สพฺพปฐมํ ธมฺมทานทายกสฺสฯ สกฺกสฺสาติ สมตฺถสฺสฯ ปตฺติปตฺตสฺสาติ เย ปตฺตพฺพา คุณา, เต ปตฺตสฺสฯ เวยฺยากรณสฺสาติ วิตฺถาเรตฺวา อตฺถทีปกสฺสฯ ภควตา หิ อพฺยากตํ นาม ตนฺติ ปทํ นตฺถิ สพฺเพสํเยว อตฺโถ กถิโตฯ

วิปสฺสิสฺสาติ วิปสฺสนกสฺสฯ อนภินตสฺสาติ อนตสฺสฯ โน อปนตสฺสาติ อทุฏฺฐสฺสฯ

อนนุคตนฺตรสฺสาติ กิเลเส อนนุคตจิตฺตสฺสฯ อสิตสฺสาติ อพทฺธสฺสฯ

ภูริปญฺญสฺสาติ ภูริ วุจฺจติ ปถวี, ตาย ปถวีสมาย ปญฺญาย วิปุลาย มหนฺตาย วิตฺถตาย สมนฺนาคตสฺสาติ อตฺโถฯ มหาปญฺญสฺสาติ มหาปญฺญาย สมนฺนาคตสฺสฯ

อนุปลิตฺตสฺสาติ ตณฺหาทิฏฺฐิกิเลเสหิ อลิตฺตสฺสฯ อาหุเนยฺยสฺสาติ อาหุติํ ปฏิคฺคเหตุํ ยุตฺตสฺสฯ ยกฺขสฺสาติ อานุภาวทสฺสนฏฺเฐน อาทิสฺสมานกฏฺเฐน วา ภควา ยกฺโข นามฯ เตนาห ‘‘ยกฺขสฺสา’’ติฯ มหโตติ มหนฺตสฺสฯ ตสฺส สาวโกหมสฺมีติ ตสฺส เอวํวิวิธคุณสฺส สตฺถุสฺส อหํ สาวโกติฯ อุปาสกสฺส โสภาปตฺติมคฺเคเนว ปฏิสมฺภิทา อาคตาฯ อิติ ปฏิสมฺภิทาวิสเย ฐตฺวา ปทสเตน ทสพลสฺส กิเลสปฺปหานวณฺณํ กเถนฺโต ‘‘กสฺส ตํ คหปติ สาวกํ ธาเรมา’’ติ ปญฺหสฺส อตฺถํ วิสฺสชฺเชสิฯ

[77] กทา สญฺญูฬฺหาติ กทา สมฺปิณฺฑิตาฯ เอวํ กิรสฺส อโหสิ – ‘‘อยํ อิทาเนว สมณสฺส โคตมสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา อาคโต, กทาเนน เอเต วณฺณา สมฺปิณฺฑิตา’’ติฯ ตสฺมา เอวมาหฯ วิจิตฺตํ มาลํ คนฺเถยฺยาติ สยมฺปิ ทกฺขตาย ปุปฺผานมฺปิ นานาวณฺณตาย เอกโตวณฺฏิกาทิเภทํ วิจิตฺรมาลํ คนฺเถยฺยฯ เอวเมว โข, ภนฺเตติ เอตฺถ นานาปุปฺผานํ มหาปุปฺผราสิ วิย นานาวิธานํ วณฺณานํ ภควโต สิเนรุมตฺโต วณฺณราสิ ทฏฺฐพฺโพฯ เฉกมาลากาโร วิย อุปาลิ คหปติฯ มาลาการสฺส วิจิตฺรมาลาคนฺถนํ วิย คหปติโน ตถาคตสฺส วิจิตฺรวณฺณคนฺถนํฯ

อุณฺหํ โลหิตํ มุขโต อุคฺคญฺฉีติ ตสฺส หิ ภควโต สกฺการํ อสหมานสฺส เอตทโหสิ – ‘‘อนตฺถิโก ทานิ อยํ คหปติ อมฺเหหิ, สฺเว ปฏฺฐาย ปณฺณาส สฏฺฐิ ชเน คเหตฺวา เอตสฺส ฆรํ ปวิสิตฺวา ภุญฺชิตุํ น ลภิสฺสามิ, ภินฺนา เม ภตฺตกุมฺภี’’ติฯ อถสฺส อุปฏฺฐากวิปริณาเมน พลวโสโก อุปฺปชฺชิฯ อิเม หิ สตฺตา อตฺตโน อตฺตโนว จินฺตยนฺติฯ ตสฺส ตสฺมิํ โสเก อุปฺปนฺเน อพฺภนฺตรํ อุณฺหํ อโหสิ, โลหิตํ วิลียิตฺถ, ตํ มหาวาเตน สมุทฺธริตํ กุเฏ ปกฺขิตฺตรชนํ วิย ปตฺตมตฺตํ มุขโต อุคฺคญฺฉิฯ นิธานคตโลหิตํ วมิตฺวา ปน อปฺปกา สตฺตา ชีวิตุํ สกฺโกนฺติฯ นิคณฺโฐ ตตฺเถว ชาณุนา ปติโต, อถ นํ ปาฏงฺกิยา พหินครํ นีหริตฺวา มญฺจกสิวิกาย คเหตฺวา ปาวํ อคมํสุ, โส น จิรสฺเสว ปาวายํ กาลมกาสิฯ อิมสฺมิํ ปน สุตฺเต อุคฺฆาฏิตญฺญูปุคฺคลสฺส วเสน ธมฺมเทสนา ปรินิฏฺฐิตาติฯ

ปปญฺจสูทนิยา มชฺฌิมนิกายฏฺฐกถาย

อุปาลิสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

7. กุกฺกุรวติกสุตฺตวณฺณนา

[78] เอวํ เม สุตนฺติ กุกฺกุรวติกสุตฺตํฯ ตตฺถ โกลิเยสูติ เอวํนามเก ชนปเทฯ โส หิ เอโกปิ โกลนคเร ปติฏฺฐิตานํ โกลิยานํ ราชกุมารานํ นิวาสฏฺฐานตฺตา เอวํ วุจฺจติฯ ตสฺมิํ โกลิเยสุ ชนปเทฯ หลิทฺทวสนนฺติ ตสฺส กิร นิคมสฺส มาปิตกาเล ปีตกวตฺถนิวตฺถา มนุสฺสา นกฺขตฺตํ กีฬิํสุฯ เต นกฺขตฺตกีฬาวสาเน นิคมสฺส นามํ อาโรเปนฺตา หลิทฺทวสนนฺติ นามํ อกํสุฯ ตํ โคจรคามํ กตฺวา วิหรตีติ อตฺโถฯ วิหาโร ปเนตฺถ กิญฺจาปิ น นิยามิโต, ตถาปิ พุทฺธานํ อนุจฺฉวิเก เสนาสเนเยว วิหาสีติ เวทิตพฺโพฯ โควติโกติ สมาทินฺนโควโต, สีเส สิงฺคานิ ฐเปตฺวา นงฺคุฏฺฐํ พนฺธิตฺวา คาวีหิ สทฺธิํ ติณานิ ขาทนฺโต วิย จรติฯ อเจโลติ นคฺโค นิจฺเจโลฯ เสนิโยติ ตสฺส นามํฯ

กุกฺกุรวติโกติ สมาทินฺนกุกฺกุรวโต, สพฺพํ สุนขกิริยํ กโรติฯ อุโภเปเต สหปํสุกีฬิกา สหายกาฯ กุกฺกุโรว ปลิกุชฺชิตฺวาติ สุนโข นาม สามิกสฺส สนฺติเก นิสีทนฺโต ทฺวีหิ ปาเทหิ ภูมิยํ วิเลขิตฺวา กุกฺกุรกูชิตํ กูชนฺโต นิสีทติ, อยมฺปิ ‘‘กุกฺกุรกิริยํ กริสฺสามี’’ติ ภควตา สทฺธิํ สมฺโมทิตฺวา ทฺวีหิ หตฺเถหิ ภูมิยํ วิเลขิตฺวา สีสํ วิธุนนฺโต ‘ภู ภู’ติ กตฺวา หตฺถปาเท สมิญฺชิตฺวา สุนโข วิย นิสีทิฯ ฉมานิกฺขิตฺตนฺติ ภูมิยํ ฐปิตํฯ สมตฺตํ สมาทินฺนนฺติ ปริปุณฺณํ กตฺวา คหิตํฯ กา คตีติ กา นิปฺผตฺติฯ โก อภิสมฺปราโยติ อภิสมฺปรายมฺหิ กตฺถ นิพฺพตฺติฯ อลนฺติ ตสฺส อปฺปิยํ ภวิสฺสตีติ ยาวตติยํ ปฏิพาหติฯ กุกฺกุรวตนฺติ กุกฺกุรวตสมาทานํฯ

[79] ภาเวตีติ วฑฺเฒติฯ ปริปุณฺณนฺติ อนูนํฯ อพฺโพกิณฺณนฺติ นิรนฺตรํฯ กุกฺกุรสีลนฺติ กุกฺกุราจารํฯ กุกฺกุรจิตฺตนฺติ ‘‘อชฺช ปฏฺฐาย กุกฺกุเรหิ กาตพฺพํ กริสฺสามี’’ติ เอวํ อุปฺปนฺนจิตฺตํฯ กุกฺกุรากปฺปนฺติ กุกฺกุรานํ คมนากาโร อตฺถิ, ติฏฺฐนากาโร อตฺถิ, นิสีทนากาโร อตฺถิ, สยนากาโร อตฺถิ, อุจฺจารปสฺสาวกรณากาโร อตฺถิ, อญฺเญ กุกฺกุเร ทิสฺวา ทนฺเต วิวริตฺวา คมนากาโร อตฺถิ, อยํ กุกฺกุรากปฺโป นาม, ตํ ภาเวตีติ อตฺโถ ฯ อิมินาหํ สีเลนาติอาทีสุ อหํ อิมินา อาจาเรน วา วตสมาทาเนน วา ทุกฺกรตปจรเณน วา เมถุนวิรติพฺรหฺมจริเยน วาติ อตฺโถฯ เทโวติ สกฺกสุยามาทีสุ อญฺญตโรฯ เทวญฺญตโรติ เตสํ ทุติยตติยฏฺฐานาทีสุ อญฺญตรเทโวฯ