ทุติยคาถาย สนฺโตติ สนฺตกิเลโสฯ พฺรหฺมา สกฺโกติ พฺรหฺมา จ สกฺโก จ, โย เอวรูโป, โส น เกวลํ พฺราหฺมโณ, อถ โข พฺรหฺมา จ สกฺโก จ โส วิชานตํ ปณฺฑิตานํ, เอวํ วาเสฏฺฐ, ชานาหีติ วุตฺตํ โหติฯ เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานเมวาติฯ

ปปญฺจสูทนิยา มชฺฌิมนิกายฏฺฐกถาย

วาเสฏฺฐสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

9. สุภสุตฺตวณฺณนา

[462] เอวํ เม สุตนฺติ สุภสุตฺตํฯ ตตฺถ โตเทยฺยปุตฺโตติ ตุทิคามวาสิโน โตเทยฺยพฺราหฺมณสฺส ปุตฺโตฯ อาราธโก โหตีติ สมฺปาทโก โหติ ปริปูรโกฯ ญายํ ธมฺมนฺติ การณธมฺมํฯ กุสลนฺติ อนวชฺชํฯ

[463] มิจฺฉาปฏิปตฺตินฺติ อนิยฺยานิกํ อกุสลปฏิปทํฯ สมฺมาปฏิปตฺตินฺติ นิยฺยานิกํ กุสลปฏิปทํฯ

มหฏฺฐนฺติอาทีสุ มหนฺเตหิ เวยฺยาวจฺจกเรหิ วา อุปกรเณหิ วา พหูหิ อตฺโถ เอตฺถาติ มหฏฺฐํฯ มหนฺตานิ นามคฺคหณมงฺคลาทีนิ กิจฺจานิ เอตฺถาติ มหากิจฺจํฯ อิทํ อชฺช กตฺตพฺพํ, อิทํ สฺเวติ เอวํ มหนฺตานิ อธิการสงฺขาตานิ อธิกรณานิ เอตฺถาติ มหาธิกรณํฯ พหูนํ กมฺเม ยุตฺตปฺปยุตฺตตาวเสน ปีฬาสงฺขาโต มหาสมารมฺโภ เอตฺถาติ มหาสมารมฺภํฯ ฆราวาสกมฺมฏฺฐานนฺติ ฆราวาสกมฺมํฯ เอวํ สพฺพวาเรสุ อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ กสิกมฺเม เจตฺถ นงฺคลโกฏิํ อาทิํ กตฺวา อุปกรณานํ ปริเยสนวเสน มหฏฺฐตา, วณิชฺชาย ยถาฐิตํเยว ภณฺฑํ คเหตฺวา ปริวตฺตนวเสน อปฺปฏฺฐตา เวทิตพฺพาฯ วิปชฺชมานนฺติ อวุฏฺฐิอติวุฏฺฐิอาทีหิ กสิกมฺมํ, มณิสุวณฺณาทีสุ อจฺเฉกตาทีหิ จ วณิชฺชกมฺมํ อปฺปผลํ โหติ, มูลจฺเฉทมฺปิ ปาปุณาติฯ วิปริยาเยน สมฺปชฺชมานํ มหปฺผลํ จูฬนฺเตวาสิกสฺส วิยฯ

[464] เอวเมว โขติ ยถา กสิกมฺมฏฺฐานํ วิปชฺชมานํ อปฺปผลํ โหติ, เอวํ ฆราวาสกมฺมฏฺฐานมฺปิฯ

อกตกลฺยาโณ หิ กาลํ กตฺวา นิรเย นิพฺพตฺตติฯ มหาทตฺตเสนาปติ นาม กิเรโก พฺราหฺมณภตฺโต อโหสิ, ตสฺส มรณสมเย นิรโย อุปฏฺฐาสิฯ โส พฺราหฺมเณหิ ‘‘กิํ ปสฺสสี’’ติ วุตฺโต? โลหิตฆรนฺติ อาหฯ พฺรหฺมโลโก โภ เอโสติฯ พฺรหฺมโลโก นาม โภ กหนฺติ? อุปรีติฯ มยฺหํ เหฏฺฐา อุปฏฺฐาตีติฯ กิญฺจาปิ เหฏฺฐา อุปฏฺฐาติ , ตถาปิ อุปรีติ กาลํ กตฺวา นิรเย นิพฺพตฺโตฯ ‘‘อิมินา อมฺหากํ ยญฺเญ โทโส ทินฺโน’’ติ สหสฺสํ คเหตฺวา นีหริตุํ อทํสุฯ สมฺปชฺชมานํ ปน มหปฺผลํ โหติฯ กตกลฺยาโณ หิ กาลํ กตฺวา สคฺเค นิพฺพตฺตติฯ สกลาย คุตฺติลวิมานกถาย ทีเปตพฺพํฯ ยถา ปน ตํ วณิชฺชกมฺมฏฺฐานํ วิปชฺชมานํ อปฺปผลํ โหติ, เอวํ สีเลสุ อปริปูรการิโน อเนสนาย ยุตฺตสฺส ปพฺพชฺชากมฺมฏฺฐานมฺปิฯ เอวรูปา หิ เนว ฌานาทิสุขํ น สคฺคโมกฺขํ ลภติฯ สมฺปชฺชมานํ ปน มหปฺผลํ โหติฯ สีลานิ หิ ปูเรตฺวา วิปสฺสนํ วฑฺเฒนฺโต อรหตฺตมฺปิ ปาปุณาติฯ

พฺราหฺมณา, โภ โคตโมติ อิธ กิํ ปุจฺฉามีติ ปุจฺฉติ? พฺราหฺมณา วทนฺติ – ‘‘ปพฺพชิโต อิเม ปญฺจ ธมฺเม ปูเรตุํ สมตฺโถ นาม นตฺถิ, คหฏฺโฐว ปูเรตี’’ติฯ สมโณ ปน โคตโม – ‘‘คิหิสฺส วา อหํ มาณว ปพฺพชิตสฺส วา’’ติ ปุนปฺปุนํ วทติ, เนว ปพฺพชิตํ มุญฺจติ, มยฺหเมว ปุจฺฉํ มญฺเญ น สลฺลกฺเขตีติ จาคสีเสน ปญฺจ ธมฺเม ปุจฺฉามีติ ปุจฺฉติฯ สเจ เต อครูติ สเจ ตุยฺหํ ยถา พฺราหฺมณา ปญฺญเปนฺติ, ตถา อิธ ภาสิตุํ ภาริยํ น โหติ, ยทิ น โกจิ อผาสุกภาโว โหติ, ภาสสฺสูติ อตฺโถฯ น โข เม, โภติ กิํ สนฺธายาห? ปณฺฑิตปฏิรูปกานญฺหิ สนฺติเก กเถตุํ ทุกฺขํ โหติ, เต ปเท ปเท อกฺขเร อกฺขเร โทสเมว วทนฺติฯ เอกนฺตปณฺฑิตา ปน กถํ สุตฺวา สุกถิตํ ปสํสนฺติ, ทุกฺกถิเต ปาฬิปทอตฺถพฺยญฺชเนสุ ยํ ยํ วิรุชฺฌติ, ตํ ตํ อุชุํ กตฺวา เทนฺติฯ ภควตา จ สทิโส เอกนฺตปณฺฑิโต นาม นตฺถิ, เตนาห ‘‘น โข เม, โภ โคตม, ครุ, ยตฺถสฺสุ ภวนฺโต วา นิสินฺโน ภวนฺตรูโป วา’’ติฯ สจฺจนฺติ วจีสจฺจํฯ ตปนฺติ ตปจริยํฯ พฺรหฺมจริยนฺติ เมถุนวิรติํฯ อชฺเฌนนฺติ มนฺตคหณํฯ จาคนฺติ อามิสปริจฺจาคํฯ

[466] ปาปิโต ภวิสฺสตีติฯ อชานนภาวํ ปาปิโต ภวิสฺสติฯ

เอตทโวจาติ ภควตา อนฺธเวณูปมาย นิคฺคหิโต ตํ ปจฺจาหริตุํ อสกฺโกนฺโต ยถา นาม ทุพฺพลสุนโข มิคํ อุฏฺฐเปตฺวา สามิกสฺส อภิมุขํ กตฺวา สยํ อปสกฺกติ, เอวเมวํ อาจริยํ อปทิสนฺโต เอวํ ‘‘พฺราหฺมโณ’’ติอาทิวจนํ อโวจฯ ตตฺถ โปกฺขรสาตีติ อิทํ ตสฺส นามํ, ‘‘โปกฺขรสายี’’ติปิ วุจฺจติฯ ตสฺส กิร กาโย เสตโปกฺขรสทิโส เทวนคเร อุสฺสาปิตรชตโตรณํ วิย โสภติ, สีสํ ปนสฺส กาฬวณฺณอินฺทนีลมยํ วิย, มสฺสุปิ จนฺทมณฺฑเล กาฬเมฆราชิ วิย ขายติ, อกฺขีนิ นีลุปฺปลสทิสานิ, นาสา รชตปนาฬิกา วิย สุวฏฺฏิตา สุปริสุทฺธา, หตฺถปาทตลานิ เจว มุขญฺจ กตลาขารสปริกมฺมํ วิย โสภติฯ อติวิย โสภคฺคปฺปตฺโต พฺราหฺมณสฺส อตฺตภาโวฯ อราชเก ฐาเน ราชานํ กาตุํ ยุตฺตมิมํ พฺราหฺมณํ, เอวเมส สสฺสิริโก, อิติ นํ โปกฺขรสทิสตฺตา ‘‘โปกฺขรสาตี’’ติ สญฺชานนฺติ, โปกฺขเร ปน โส นิพฺพตฺโต, น มาตุกุจฺฉิยนฺติ อิติ นํ โปกฺขเร สยิตตฺตา ‘‘โปกฺขรสายี’’ติปิ สญฺชานนฺติฯ โอปมญฺโญติ อุปมญฺญโคตฺโตฯ สุภควนิโกติ อุกฺกฏฺฐาย สุภควนสฺส อิสฺสโรฯ หสฺสกํเยวาติ หสิตพฺพกญฺเญวฯ นามกํเยวาติ ลามกํเยวฯ ตเทว ตํ อตฺถาภาเวน ริตฺตกํฯ ริตฺตกตฺตา จ ตุจฺฉกํฯ อิทานิ นํ ภควา สาจริยกํ นิคฺคณฺหิตุํ กิํ ปน มาณวาติอาทิมาหฯ

[467] ตตฺถ กตมา เนสํ เสยฺโยติ กตมา วาจา เตสํ เสยฺโย, ปาสํสตโรติ อตฺโถฯ สมฺมุจฺจาติ สมฺมุติยา โลกโวหาเรนฯ มนฺตาติ ตุลยิตฺวา ปริคฺคณฺหิตฺวาฯ ปฏิสงฺขายาติ ชานิตฺวาฯ อตฺถสํหิตนฺติ การณนิสฺสิตํฯ เอวํ สนฺเตติ โลกโวหารํ อมุญฺจิตฺวา ตุลยิตฺวา ชานิตฺวา การณนิสฺสิตํ กตฺวา กถิตาย เสยฺยภาเว สติฯ อาวุโตติ อาวริโตฯ นิวุโตติ นิวาริโตฯ โอผุโฏติ โอนทฺโธฯ ปริโยนทฺโธติ ปลิเวฐิโตฯ

[468] คธิโตติอาทีนิ วุตฺตตฺถาเนวฯ สเจ ตํ, โภ โคตม, ฐานนฺติ สเจ เอตํ การณมตฺถิฯ สฺวาสฺสาติ ธูมฉาริกาทีนํ อภาเวน โส อสฺส อคฺคิ อจฺจิมา จ วณฺณิมา จ ปภสฺสโร จาติฯ ตถูปมาหํ มาณวาติ ตปฺปฏิภาคํ อหํฯ

อิทํ วุตฺตํ โหติ – ยเถว หิ ติณกฏฺฐุปาทานํ ปฏิจฺจ ชลมาโน อคฺคิ ธูมฉาริกงฺคารานํ อตฺถิตาย สโทโส โหติ , เอวเมวํ ปญฺจ กามคุเณ ปฏิจฺจ อุปฺปนฺนา ปีติ ชาติชราพฺยาธิมรณโสกาทีนํ อตฺถิตาย สโทสาฯ ยถา ปน ปริจฺจตฺตติณกฏฺฐุปาทาโน ธูมาทีนํ อภาเวน ปริสุทฺโธ, เอวเมวํ โลกุตฺตรชฺฌานทฺวยสมฺปยุตฺตา ปีติ ชาติอาทีนํ อภาเวน ปริสุทฺธาติ อตฺโถฯ

[469] อิทานิ เย เต พฺราหฺมเณหิ จาคสีเสน ปญฺจ ธมฺมา ปญฺญตฺตา, เตปิ ยสฺมา ปญฺเจว หุตฺวา น นิจฺจลา ติฏฺฐนฺติ, อนุกมฺปาชาติเกน สทฺธิํ ฉ อาปชฺชนฺติฯ ตสฺมา ตํ โทสํ ทสฺเสตุํ เย เต มาณวาติอาทิมาหฯ ตตฺถ อนุกมฺปาชาติกนฺติ อนุกมฺปาสภาวํฯ

กตฺถ พหุลํ สมนุปสฺสสีติ อิทํ ภควา ยสฺมา – ‘‘เอส อิเม ปญฺจ ธมฺเม ปพฺพชิโต ปริปูเรตุํ สมตฺโถ นาม นตฺถิ, คหฏฺโฐ ปริปูเรตี’’ติ อาห, ตสฺมา – ‘‘ปพฺพชิโตว อิเม ปูเรติ, คหฏฺโฐ ปูเรตุํ สมตฺโถ นาม นตฺถี’’ติ เตเนว มุเขน ภณาเปตุํ ปุจฺฉติฯ

น สตตํ สมิตํ สจฺจวาทีติอาทีสุ คหฏฺโฐ อญฺญสฺมิํ อสติ วฬญฺชนกมุสาวาทมฺปิ กโรติเยว, ปพฺพชิตา อสินา สีเส ฉิชฺชนฺเตปิ ทฺเว กถา น กเถนฺติฯ คหฏฺโฐ จ อนฺโตเตมาสมตฺตมฺปิ สิกฺขาปทํ รกฺขิตุํ น สกฺโกติ, ปพฺพชิโต นิจฺจเมว ตปสฺสี สีลวา ตปนิสฺสิตโก โหติฯ คหฏฺโฐ มาสสฺส อฏฺฐทิวสมตฺตมฺปิ อุโปสถกมฺมํ กาตุํ น สกฺโกติ, ปพฺพชิตา ยาวชีวํ พฺรหฺมจาริโน โหนฺติฯ คหฏฺโฐ รตนสุตฺตมงฺคลสุตฺตมตฺตมฺปิ โปตฺถเก ลิขิตฺวา ฐเปติ, ปพฺพชิตา นิจฺจํ สชฺฌายนฺติฯ คหฏฺโฐ สลากภตฺตมฺปิ อขณฺฑํ กตฺวา ทาตุํ น สกฺโกติ, ปพฺพชิตา อญฺญสฺมิํ อสติ กากสุนขาทีนมฺปิ ปิณฺฑํ เทนฺติ, ภณฺฑคฺคาหกทหรสฺสปิ ปตฺเต ปกฺขิปนฺเตวาติ เอวมตฺโถ ทฏฺฐพฺโพฯ จิตฺตสฺสาหเมเตนฺติ อหํ เอเต ปญฺจ ธมฺเม เมตฺตจิตฺตสฺส ปริวาเร วทามีติ อตฺโถฯ

[470] ชาตวทฺโธติ ชาโต จ วฑฺฒิโต จฯ โย หิ เกวลํ ตตฺถ ชาโตว โหติ, อญฺญตฺถ วฑฺฒิโต, ตสฺส สมนฺตา คามมคฺคา น สพฺพโส ปจฺจกฺขา โหนฺติ, ตสฺมา ชาตวทฺโธติ อาหฯ ชาตวทฺโธปิ หิ โย จิรํ นิกฺขนฺโต, ตสฺส น สพฺพโส ปจฺจกฺขา โหนฺติ, ตสฺมา ตาวเทว อวสฏนฺติ อาห, ตํขณเมว นิกฺขนฺตนฺติ อตฺโถฯ

ทนฺธายิตตฺตนฺติ ‘‘อยํ นุ โข มคฺโค อยํ น นุ โข’’ติ กงฺขาวเสน จิรายิตตฺตํฯ วิตฺถายิตตฺตนฺติ ยถา สุขุมํ อตฺถชาตํ สหสา ปุจฺฉิตสฺส กสฺสจิ สรีรํ ถทฺธภาวํ คณฺหาติ, เอวํ ถทฺธภาวคหณํฯ นตฺเววาติ อิมินา สพฺพญฺญุตญฺญาณสฺส อปฺปฏิหตภาวํ ทสฺเสติฯ ตสฺส หิ ปุริสสฺส มาราวฏฺฏนาทีนํ วเสน สิยา ญาณสฺส ปฏิฆาโต, เตน โส ทนฺธาเยยฺย วา วิตฺถาเยยฺย วา, สพฺพญฺญุตญฺญาณํ ปน อปฺปฏิหตํ, น สกฺกา ตสฺส เกนจิ อนฺตราโย กาตุนฺติ ทีเปติฯ

เสยฺยถาปิ มาณว พลวา สงฺขธโมติ เอตฺถ พลวาติ พลสมฺปนฺโนฯ สงฺขธโมติ สงฺขธมโกฯ อปฺปกสิเรนาติ อกิจฺเฉน อทุกฺเขนฯ ทุพฺพโล หิ สงฺขธมโก สงฺขํ ธมนฺโตปิ น สกฺโกติ จตสฺโส ทิสา สเรน วิญฺญาเปตุํ, นาสฺส สงฺขสทฺโท สพฺพโส ผริฯ พลวโต ปน วิปฺผาริโก โหติ, ตสฺมา พลวาติ อาหฯ เมตฺตาย เจโตวิมุตฺติยาติ เอตฺถ เมตฺตายาติ วุตฺเต อุปจาโรปิ อปฺปนาปิ วฏฺฏติ, เจโตวิมุตฺติยาติ วุตฺเต ปน อปฺปนาว วฏฺฏติฯ ยํ ปมาณกตํ กมฺมนฺติ ปมาณกตํ กมฺมํ นาม กามาวจรํ วุจฺจติ, อปฺปมาณกตํ กมฺมํ นาม รูปารูปาวจรํฯ เตสุปิ อิธ พฺรหฺมวิหารกมฺมญฺเญว อธิปฺเปตํฯ ตญฺหิ ปมาณํ อติกฺกมิตฺวา โอธิสกอโนธิสก ทิสาผรณวเสน วฑฺเฒตฺวา กตตฺตา อปฺปมาณกตนฺติ วุจฺจติฯ น ตํ ตตฺราวสิสฺสติ, น ตํ ตตฺราวติฏฺฐตีติ ตํ กามาวจรกมฺมํ ตสฺมิํ รูปารูปาวจรกมฺเม น โอหียติ น ติฏฺฐติฯ กิํ วุตฺตํ โหติ? กามาวจรกมฺมํ ตสฺส รูปารูปาวจรกมฺมสฺส อนฺตรา ลคฺคิตุํ วา ฐาตุํ วา รูปารูปาวจรกมฺมํ ผริตฺวา ปริยาทิยิตฺวา อตฺตโน โอกาสํ คเหตฺวา ปติฏฺฐาตุํ วา น สกฺโกติ, อถ โข รูปารูปาวจรกมฺมเมว กามาวจรํ มโหโฆ วิย ปริตฺตอุทกํ ผริตฺวา ปริยาทิยิตฺวา อตฺตโน โอกาสํ คเหตฺวา ติฏฺฐติ, ตสฺส วิปากํ ปฏิพาหิตฺวา สยเมว พฺรหฺมสหพฺยตํ อุปเนตีติฯ เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานเมวาติฯ

ปปญฺจสูทนิยา มชฺฌิมนิกายฏฺฐกถาย

สุภสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

10. สงฺคารวสุตฺตวณฺณนา

[473] เอวํ เม สุตนฺติ สงฺคารวสุตฺตํฯ ตตฺถ จญฺจลิกปฺเปติ เอวํนามเก คาเมฯ อภิปฺปสนฺนาติ อเวจฺจปฺปสาทวเสน ปสนฺนาฯ สา กิร โสตาปนฺนา อริยสาวิกา ภารทฺวาชโคตฺตสฺส พฺราหฺมณสฺส ภริยาฯ โส พฺราหฺมโณ ปุพฺเพ กาเลน กาลํ พฺราหฺมเณ นิมนฺเตตฺวา เตสํ สกฺการํ กโรติฯ อิมํ ปน พฺราหฺมณิํ ฆรํ อาเนตฺวา อภิรูปาย มหากุลาย พฺราหฺมณิยา จิตฺตํ โกเปตุํ อสกฺโกนฺโต พฺราหฺมณานํ สกฺการํ กาตุํ นาสกฺขิฯ อถ นํ พฺราหฺมณา ทิฏฺฐทิฏฺฐฏฺฐาเน – ‘‘นยิทานิ ตฺวํ พฺราหฺมณลทฺธิโก, เอกาหมฺปิ พฺราหฺมณานํ สกฺการํ น กโรสี’’ติ นิปฺปีเฬนฺติฯ โส ฆรํ อาคนฺตฺวา พฺราหฺมณิยา ตมตฺถํ อาโรเจตฺวา – ‘‘สเจ, โภติ เอกทิวสํ มุขํ รกฺขิตุํ สกฺกุเณยฺยาสิ, พฺราหฺมณานํ เอกทิวสํ ภิกฺขํ ทเทยฺย’’นฺติ อาหฯ ตุยฺหํ เทยฺยธมฺมํ รุจฺจนกฏฺฐาเน เทหิ, กิํ มยฺหํ เอตฺถาติฯ โส พฺราหฺมเณ นิมนฺเตตฺวา อปฺโปทกํ ปายาสํ ปจาเปตฺวา ฆรญฺจ สุชฺฌาเปตฺวา อาสนานิ ปญฺญาเปตฺวา พฺราหฺมเณ นิสีทาเปสิฯ พฺราหฺมณี มหาสาฏกํ นิวาเสตฺวา กฏจฺฉุํ คเหตฺวา ปริวิสนฺตี ทุสฺสกณฺณเก ปกฺขลิตฺวา ‘‘พฺราหฺมเณ ปริวิสามี’’ติ สญฺญมฺปิ อกตฺวา อาเสวนวเสน สหสา สตฺถารเมว อนุสฺสริตฺวา อุทานํ อุทาเนสิฯ

พฺราหฺมณา อุทานํ สุตฺวา ‘‘อุภโตปกฺขิโก เอส สมณสฺส โคตมสฺส สหาโย, นาสฺส เทยฺยธมฺมํ คณฺหิสฺสามา’’ติ กุปิตา โภชนานิ ฉฑฺเฑตฺวา นิกฺขมิํสุฯ พฺราหฺมโณ – ‘‘นนุ ปฐมํเยว ตํ อวจํ ‘อชฺเชกทิวสํ มุขํ รกฺเขยฺยาสี’ติ, เอตฺตกํ เต ขีรญฺจ ตณฺฑุลาทีนิ จ นาสิตานี’’ติ อติวิย โกปวสํ อุปคโต – ‘‘เอวเมว ปนายํ วสลี ยสฺมิํ วา ตสฺมิํ วา ตสฺส มุณฺฑกสฺส สมณสฺส วณฺณํ ภาสติ, อิทานิ ตฺยาหํ วสลิ ตสฺส สตฺถุโน วาทํ อาโรเปสฺสามี’’ติ อาหฯ อถ นํ พฺราหฺมณี ‘‘คจฺฉ ตฺวํ, พฺราหฺมณ, คนฺตฺวา วิชานิสฺสสี’’ติ วตฺวา ‘‘น ขฺวาหํ ตํ, พฺราหฺมณ, ปสฺสามิ สเทวเก โลเก…เป.… วาทํ อาโรเปยฺยา’’ติอาทิมาหฯ โส สตฺถารํ อุปสงฺกมิตฺวา –