อาสวาติ อิมสฺมิํ ปน ปเท อทินฺนาทานการณา กามาสโว ทิฏฺฐาสโว อวิชฺชาสโวติ ตโย อาสวา อุปฺปชฺชนฺติ, ตถา มุสาวาทการณา ปิสุณาวาจาการณา จ, คิทฺธิโลภการณา ทิฏฺฐาสโว อวิชฺชาสโว จ, นินฺทาโรสการณา อวิชฺชาสโวว, ตถา โกธุปายาสการณา, อติมานการณา ภวาสโว อวิชฺชาสโว จาติ ทฺเวว อาสวา อุปฺปชฺชนฺตีติ เอวํ อาสวุปฺปตฺติ เวทิตพฺพาฯ

อิเมสุ ปน อฏฺฐสุปิ วาเรสุ อสมฺโมหตฺถํ ปุน อยํ สงฺเขปวินิจฺฉโย – ปุริเมสุ ตาว จตูสุ วิรมิตุํ น สกฺโกมีติ วตฺตพฺพํ, ปจฺฉิเมสุ ปชหิตุํ น สกฺโกมีติฯ ปาณาติปาตนินฺทาโรสโกธุปายาเสสุ จ เอโก อวิชฺชาสโวว โหติ, อทินฺนาทานมุสาวาทปิสุณาวาจาสุ กามาสโว ทิฏฺฐาสโว อวิชฺชาสโว, คิทฺธิโลเภ ทิฏฺฐาสโว อวิชฺชาสโว, อติมาเน ภวาสโว อวิชฺชาสโว, อปาณาติปาตํ ทินฺนาทานํ กายิกํ สีลํ, อมุสา อปิสุณํ วาจสิกสีลํ, ฐเปตฺวา อนินฺทาโรสํ เสสานิ ตีณิ มานสิกสีลานิฯ ยสฺมา ปน กาเยนปิ ฆฏฺเฏติ โรเสติ วาจายปิ, ตสฺมา อนินฺทาโรโส ทฺเว ฐานานิ ยาติ, กายิกสีลมฺปิ โหติ วาจสิกสีลมฺปิฯ เอตฺตาวตา กิํ กถิตํ? ปาติโมกฺขสํวรสีลํฯ ปาติโมกฺขสํวรสีเล ฐิตสฺส จ ภิกฺขุโน ปฏิสงฺขาปหานวเสน คิหิโวหารสมุจฺเฉโท กถิโตติ เวทิตพฺโพฯ

กามาทีนวกถาวณฺณนา

[42] วิตฺถารเทสนายํ ตเมนํ ทกฺโขติ ปทสฺส อุปสุมฺเภยฺยาติ อิมินา สทฺธิํ สมฺพนฺโธ เวทิตพฺโพฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ, ตเมนํ กุกฺกุรํ อุปสุมฺเภยฺย, ตสฺส สมีเป ขิเปยฺยาติ อตฺโถฯ อฏฺฐิกงฺกลนฺติ อุรฏฺฐิํ วา ปิฏฺฐิกณฺฏกํ วา สีสฏฺฐิํ วาฯ ตญฺหิ นิมฺมํสตฺตา กงฺกลนฺติ วุจฺจติฯ สุนิกฺกนฺตํ นิกฺกนฺตนฺติ ยถา สุนิกฺกนฺตํ โหติ, เอวํ นิกฺกนฺตํ นิลฺลิขิตํ, ยเทตฺถ อลฺลีนมํสํ อตฺถิ, ตํ สพฺพํ นิลฺลิขิตฺวา อฏฺฐิมตฺตเมว กตนฺติ อตฺโถฯ เตเนวาห ‘‘นิมฺมํส’’นฺติฯ โลหิตํ ปน มกฺขิตฺวา ติฏฺฐติ, เตน วุตฺตํ ‘‘โลหิตมกฺขิต’’นฺติฯ

พหุทุกฺขา พหุปายาสาติ ทิฏฺฐธมฺมิกสมฺปรายิเกหิ ทุกฺเขหิ พหุทุกฺขา, อุปายาสสํกิเลเสหิ พหุปายาสาฯ

ยายํ อุเปกฺขา นานตฺตา นานตฺตสิตาติ ยา อยํ ปญฺจกามคุณารมฺมณวเสน นานาสภาวา, ตาเนว จ อารมฺมณานิ นิสฺสิตตฺตา ‘‘นานตฺตสิตา’’ติ วุจฺจติ ปญฺจกามคุณูเปกฺขา, ตํ อภินิวชฺเชตฺวาฯ เอกตฺตา เอกตฺตสิตาติ จตุตฺถชฺฌานุเปกฺขา, สา หิ ทิวสมฺปิ เอกสฺมิํ อารมฺมเณ อุปฺปชฺชนโต เอกสภาวา, ตเทว เอกํ อารมฺมณํ นิสฺสิตตฺตา เอกตฺตสิตา นามฯ ยตฺถ สพฺพโส โลกามิสูปาทานา อปริเสสา นิรุชฺฌนฺตีติ ยตฺถ จตุตฺถชฺฌานุเปกฺขายํ ยํ อุเปกฺขํ อาคมฺม ยํ ปฏิจฺจ สพฺเพน สพฺพํ อปริเสสา โลกามิสสงฺขาตา ปญฺจกามคุณามิสา นิรุชฺฌนฺติฯ ปญฺจกามคุณามิสาติ จ กามคุณารมฺมณฉนฺทราคา, คหณฏฺเฐน เตเยว จ อุปาทานาติปิ วุตฺตาฯ ตเมวูเปกฺขํ ภาเวตีติ ตํ โลกามิสูปาทานานํ ปฏิปกฺขภูตํ จตุตฺถชฺฌานุเปกฺขเมว วฑฺเฒติฯ

[43] อุฑฺฑีเยยฺยาติ อุปฺปติตฺวา คจฺเฉยฺยฯ อนุปติตฺวาติ อนุพนฺธิตฺวาฯ วิตจฺเฉยฺยุนฺติ มุขตุณฺฑเกน ฑํสนฺตา ตจฺเฉยฺยุํฯ วิสฺสชฺเชยฺยุนฺติ มํสเปสิํ นเขหิ กฑฺฒิตฺวา ปาเตยฺยุํฯ

[47] ยานํ วา โปริเสยฺยนฺติ ปุริสานุจฺฉวิกํ ยานํฯ ปวรมณิกุณฺฑลนฺติ นานปฺปการํ อุตฺตมมณิญฺจ กุณฺฑลญฺจฯ สานิ หรนฺตีติ อตฺตโน ภณฺฑกานิ คณฺหนฺติฯ

[48] สมฺปนฺนผลนฺติ มธุรผลํฯ อุปปนฺนผลนฺติ ผลูปปนฺนํ พหุผลํฯ

[49] อนุตฺตรนฺติ อุตฺตมํ ปภสฺสรํ นิรุปกฺกิเลสํฯ

[50] อารกา อหํ, ภนฺเตติ ปถวิโต นภํ วิย สมุทฺทสฺส โอริมตีรโต ปรตีรํ วิย จ สุวิทูรวิทูเร อหํฯ อนาชานีเยติ คิหิโวหารสมุจฺเฉทนสฺส การณํ อชานนเกฯ อาชานียโภชนนฺติ การณํ ชานนฺเตหิ ภุญฺชิตพฺพํ โภชนํฯ อนาชานียโภชนนฺติ การณํ อชานนฺเตหิ ภุญฺชิตพฺพํ โภชนํฯ เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานเมวาติฯ

ปปญฺจสูทนิยา มชฺฌิมนิกายฏฺฐกถาย

โปตลิยสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

5. ชีวกสุตฺตวณฺณนา

[51] เอวํ เม สุตนฺติ ชีวกสุตฺตํฯ ตตฺถ ชีวกสฺส โกมารภจฺจสฺส อมฺพวเนติ เอตฺถ ชีวตีติ ชีวโกฯ กุมาเรน ภโตติ โกมารภจฺโจฯ ยถาห ‘‘กิํ เอตํ ภเณ กาเกหิ สมฺปริกิณฺณนฺติ? ทารโก เทวาติฯ ชีวติ ภเณติ? ชีวติ เทวาติฯ เตน หิ ภเณ ตํ ทารกํ อมฺหากํ อนฺเตปุรํ เนตฺวา ธาตีนํ เทถ โปเสตุนฺติฯ ตสฺส ชีวตีติ ชีวโกติ นามํ อกํสุ, กุมาเรน โปสาปิโตติ โกมารภจฺโจติ นามํ อกํสู’’ติ (มหาว. 328)ฯ อยเมตฺถ สงฺเขโปฯ วิตฺถาเรน ปน ชีวกวตฺถุ ขนฺธเก อาคตเมวฯ วินิจฺฉยกถาปิสฺส สมนฺตปาสาทิกาย วินยฏฺฐกถาย วุตฺตาฯ

อยํ ปน ชีวโก เอกสฺมิํ สมเย ภควโต โทสาภิสนฺนํ กายํ วิเรเจตฺวา สีเวยฺยกํ ทุสฺสยุคํ ทตฺวา วตฺถานุโมทนปริโยสาเน โสตาปตฺติผเล ปติฏฺฐาย จินฺเตสิ – ‘‘มยา ทิวสสฺส ทฺวตฺติกฺขตฺตุํ พุทฺธุปฏฺฐานํ คนฺตพฺพํ, อิทญฺจ เวฬุวนํ อติทูเร, มยฺหํ อุยฺยานํ อมฺพวนํ อาสนฺนตรํ, ยํนูนาหเมตฺถ ภควโต วิหารํ กาเรยฺย’’นฺติฯ โส ตสฺมิํ อมฺพวเน รตฺติฏฺฐานทิวาฏฺฐานเลณกุฏิมณฺฑปาทีนิ สมฺปาเทตฺวา ภควโต อนุจฺฉวิกํ คนฺธกุฏิํ กาเรตฺวา อมฺพวนํ อฏฺฐารสหตฺถุพฺเพเธน ตมฺพปฏฺฏวณฺเณน ปากาเรน ปริกฺขิปาเปตฺวา พุทฺธปฺปมุขํ ภิกฺขุสงฺฆํ จีวรภตฺเตน สนฺตปฺเปตฺวา ทกฺขิโณทกํ ปาเตตฺวา วิหารํ นิยฺยาเตสิฯ ตํ สนฺธาย วุตฺตํ – ‘‘ชีวกสฺส โกมารภจฺจสฺส อมฺพวเน’’ติฯ

อารภนฺตีติ ฆาเตนฺติฯ อุทฺทิสฺสกตนฺติ อุทฺทิสิตฺวา กตํฯ ปฏิจฺจกมฺมนฺติ อตฺตานํ ปฏิจฺจ กตํฯ อถ วา ปฏิจฺจกมฺมนฺติ นิมิตฺตกมฺมสฺเสตํ อธิวจนํ, ตํ ปฏิจฺจ กมฺมเมตฺถ อตฺถีติ มํสํ ‘‘ปฏิจฺจกมฺม’’นฺติ วุตฺตํ โหติ โย เอวรูปํ มํสํ ปริภุญฺชติ, โสปิ ตสฺส กมฺมสฺส ทายาโท โหติ, วธกสฺส วิย ตสฺสาปิ ปาณฆาตกมฺมํ โหตีติ เตสํ ลทฺธิฯ ธมฺมสฺส จานุธมฺมํ พฺยากโรนฺตีติ ภควตา วุตฺตการณสฺส อนุการณํ กเถนฺติฯ เอตฺถ จ การณํ นาม ติโกฏิปริสุทฺธมจฺฉมํสปริโภโค, อนุการณํ นาม มหาชนสฺส ตถา พฺยากรณํฯ