กาลงฺกโต จ สาริปุตฺตาติ อิทํ ภควา ‘‘ตตฺรสฺส คนฺตฺวา เทเสหี’’ติ อธิปฺปาเยน เถรมาหฯ เถโรปิ ตํขณํเยว คนฺตฺวา มหาพฺรหฺมุโน ธมฺมํ เทเสสิ, ตโต ปฏฺฐาย จาตุปฺปทิกํ คาถํ กเถนฺโตปิ จตุสจฺจวิมุตฺตํ นาม น กเถสีติฯ

ปปญฺจสูทนิยา มชฺฌิมนิกายฏฺฐกถาย

ธนญฺชานิสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

8. วาเสฏฺฐสุตฺตวณฺณนา

[454] เอวํ เม สุตนฺติ วาเสฏฺฐสุตฺตํฯ ตตฺถ อิจฺฉานงฺคลวนสณฺเฑติ อิจฺฉานงฺคลคามสฺส อวิทูเร วนสณฺเฑฯ จงฺกีติ อาทโย ปญฺจปิ ชนา รญฺโญ ปเสนทิสฺส โกสลสฺส ปุโรหิตา เอวฯ อญฺเญ จ อภิญฺญาตาติ อญฺเญ จ พหู อภิญฺญาตา พฺราหฺมณาฯ เต กิร ฉฏฺเฐ ฉฏฺเฐ มาเส ทฺวีสุ ฐาเนสุ สนฺนิปตนฺติฯ ยทา ชาติํ โสเธตุกามา โหนฺติ, ตทา โปกฺขรสาติสฺส สนฺติเก ชาติโสธนตฺถํ อุกฺกฏฺฐาย สนฺนิปตนฺติฯ ยทา มนฺเต โสเธตุกามา โหนฺติ, ตทา อิจฺฉานงฺคเล สนฺนิปตนฺติฯ อิมสฺมิํ กาเล มนฺตโสธนตฺถํ สนฺนิปติํสุฯ อยมนฺตรา กถาติ ยํ อตฺตโน สหายกภาวานุรูปํ กถํ กเถนฺตา อนุวิจริํสุ, ตสฺสา กถาย อนฺตรา อยมญฺญา กถา อุทปาทิฯ สีลวาติ คุณวาฯ วตฺตสมฺปนฺโนติ อาจารสมฺปนฺโนฯ

[455] อนุญฺญาตปฏิญฺญาตาติ สิกฺขิตา ตุมฺเหติ เอวํ อาจริเยหิ อนุญฺญาตา, อาม อาจริย สิกฺขิตมฺหาติ เอวํ สยญฺจ ปฏิญฺญาตาฯ อสฺมาติ ภวามฯ อหํ โปกฺขรสาติสฺส, ตารุกฺขสฺสายํ มาณโวติ อหํ โปกฺขรสาติสฺส เชฏฺฐนฺเตวาสี อคฺคสิสฺโส, อยํ ตารุกฺขสฺสาติ ทีเปติฯ

เตวิชฺชานนฺติ ติเวทานํ พฺราหฺมณานํฯ ยทกฺขาตนฺติ ยํ อตฺถโต จ พฺยญฺชนโต จ เอกํ ปทมฺปิ อกฺขาตํฯ ตตฺร เกวลิโนสฺมเสติ ตํ สกลํ ชานนโต ตตฺถ นิฏฺฐาคตมฺหาติ อตฺโถฯ อิทานิ ตํ เกวลิภาวํ อาวิกโรนฺโต ปทกสฺมาติอาทิมาหฯ ตตฺถ ชปฺเป อาจริยสาทิสาติ กถนฏฺฐาเน มยํ อาจริยสทิสาเยวฯ

กมฺมุนาติ ทสกุสลกมฺมปถกมฺมุนาฯ อยญฺหิ ปุพฺเพ สตฺตวิธํ กายวจีกมฺมํ สนฺธาย ‘‘ยโต โข, โภ, สีลวา โหตี’’ติ อาห, ติวิธํ มโนกมฺมํ สนฺธาย ‘‘วตฺตสมฺปนฺโน’’ติฯ เตน สมนฺนาคโต หิ อาจารสมฺปนฺโน โหติฯ จกฺขุมาติ ปญฺจหิ จกฺขูหิ จกฺขุมนฺตภาเวน ภควนฺตํ อาลปติฯ

ขยาตีตนฺติ อูนภาวํ อตีตํ, ปริปุณฺณนฺติ อตฺโถฯ เปจฺจาติ อุปคนฺตฺวาฯ นมสฺสนฺตีติ นโม กโรนฺติฯ

จกฺขุํ โลเก สมุปฺปนฺนนฺติ อวิชฺชนฺธกาเร โลเก ตํ อนฺธการํ วิธมิตฺวา โลกสฺส ทิฏฺฐธมฺมิกาทิอตฺถทสฺสเนน จกฺขุ หุตฺวา สมุปฺปนฺนํฯ

[456] เอวํ วาเสฏฺเฐน โถเมตฺวา ยาจิโต ภควา ทฺเวปิ ชเน สงฺคณฺหนฺโต เตสํ โว อหํ พฺยกฺขิสฺสนฺติอาทิมาหฯ ตตฺถ พฺยกฺขิสฺสนฺติ พฺยากริสฺสามิฯ อนุปุพฺพนฺติ ติฏฺฐตุ ตาว พฺราหฺมณจินฺตา, ติณรุกฺขกีฏปฏงฺคโต ปฏฺฐาย อนุปฏิปาฏิยา อาจิกฺขิสฺสามีติ อตฺโถฯ ชาติวิภงฺคนฺติ ชาติวิตฺถารํฯ อญฺญมญฺญา หิ ชาติโยติ เตสํ เตสญฺหิ ปาณานํ ชาติโย อญฺญมญฺญา นานปฺปการาติ อตฺโถฯ

ติณรุกฺเขติ อนุปาทินฺนกชาติํ กตฺวา ปจฺฉา อุปาทินฺนกชาติํ กเถสฺสามิ, เอวํ ตสฺส ชาติเภโท ปากโฏ ภวิสฺสตีติ อิมํ เทสนํ อารภิฯ มหาสีวตฺเถโร ปน ‘‘กิํ, ภนฺเต, อนุปาทินฺนกํ พีชนานตาย นานํ, อุปาทินฺนํ กมฺมนานตายาติ? เอวํ วตฺตุํ น วฏฺฏตี’’ติ ปุจฺฉิโต อาม น วฏฺฏติฯ กมฺมญฺหิ โยนิยํ ขิปติฯ โยนิสิทฺธา อิเม สตฺตา นานาวณฺณา โหนฺตีติฯ ติณรุกฺเขติ เอตฺถ อนฺโตเผคฺคู พหิสารา อนฺตมโส ตาลนาฬิเกราทโยปิ ติณาเนว, อนฺโตสารา ปน พหิเผคฺคู สพฺเพ รุกฺขา นามฯ น จาปิ ปฏิชานเรติ มยํ ติณา มยํ รุกฺขาติ วา, อหํ ติณํ, อหํ รุกฺโขติ วา เอวํ น ชานนฺติฯ ลิงฺคํ ชาติมยนฺติ อชานนฺตานมฺปิ จ เตสํ ชาติมยเมว สณฺฐานํ อตฺตโน มูลภูตติณาทิสทิสเมว โหติฯ กิํ การณา? อญฺญมญฺญา หิ ชาติโยฯ ยสฺมา อญฺญา ติณชาติ, อญฺญา รุกฺขชาติฯ ติเณสุปิ อญฺญา ตาลชาติ, อญฺญา นาฬิเกรชาติ, เอวํ วิตฺถาเรตพฺพํฯ

อิมินา อิทํ ทสฺเสติ – ยํ ชาติวเสน นานา โหติ, ตํ อตฺตโน ปฏิญฺญํ ปเรสํ วา อุปเทสํ วินาปิ อญฺญชาติโต วิเสเสน คยฺหติฯ ยทิ จ ชาติยา พฺราหฺมโณ ภเวยฺย, โสปิ อตฺตโน ปฏิญฺญํ ปเรสํ วา อุปเทสํ วินา ขตฺติยโต เวสฺสโต สุทฺทโต วา วิเสเสน คยฺเหยฺย, น จ คยฺหติฯ ตสฺมา น ชาติยา พฺราหฺมโณติฯ ปรโต ปน ‘‘ยถา เอตาสุ ชาตีสู’’ติ คาถาย เอตมตฺถํ วจีเภเทเนว อาวิกริสฺสติฯ

เอวํ อนุปาทินฺนเกสุ ชาติํ ทสฺเสตฺวา อุปาทินฺนเกสุ ทสฺเสนฺโต ตโต กีเฏติอาทิมาหฯ ยาว กุนฺถกิปิลฺลิเกติ กุนฺถกิปิลฺลิกํ ปริยนฺตํ กตฺวาติ อตฺโถฯ เอตฺถ จ เย อุปฺปติตฺวา คจฺฉนฺติ, เต ปฏงฺคา นามฯ อญฺญมญฺญา หิ ชาติโยติ เตสมฺปิ นีลรตฺตาทิวณฺณวเสน ชาติโย นานปฺปการาว โหนฺติฯ

ขุทฺทเกติ กาฬกาทโยฯ มหลฺลเกติ สสพิฬาราทโยฯ

ปาทูทเรติ อุทรปาเท, อุทรํเยว เนสํ ปาทาติ วุตฺตํ โหติฯ ทีฆปิฏฺฐิเกติ สปฺปานญฺหิ สีสโต ยาว นงฺคุฏฺฐา ปิฏฺฐิเยว โหติ, เตน เต ‘‘ทีฆปิฏฺฐิกา’’ติ วุจฺจนฺติฯ

อุทเกติ โอทเก, อุทกมฺหิ ชาเตฯ

ปกฺขีติ สกุเณฯ เต หิ ปตฺเตหิ ยนฺตีติ ปตฺตยานา, เวหาสํ คจฺฉนฺตีติ วิหงฺคมาฯ

เอวํ ถลชลากาสโคจรานํ ปาณานํ ชาติเภทํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ เยนาธิปฺปาเยน ตํ ทสฺเสติ, ตํ อาวิกโรนฺโต ยถา เอตาสูติ คาถมาหฯ ตสฺสตฺโถ สงฺเขเปน วุตฺโตวฯ วิตฺถารโต ปเนตฺถ ยํ วตฺตพฺพํ, ตํ สยเมว ทสฺเสนฺโต น เกเสหีติอาทิมาหฯ ตตฺรายํ โยชนา – ยํ วุตฺตํ ‘‘นตฺถิ มนุสฺเสสุ ลิงฺคชาติมยํ ปุถู’’ติ, ตํ เอวํ นตฺถีติ เวทิตพฺพํฯ เสยฺยถิทํ? น เกเสหีติฯ น หิ – ‘‘พฺราหฺมณานํ เอทิสา เกสา โหนฺติ, ขตฺติยานํ เอทิสา’’ติ นิยโม อตฺถิ ยถา หตฺถิอสฺสมิคาทีนนฺติ อิมินา นเยน สพฺพํ โยเชตพฺพํฯ

ลิงฺคํ ชาติมยํ เนว, ยถา อญฺญาสุ ชาติสูติ อิทํ ปน วุตฺตสฺเสวตฺถสฺส นิคมนนฺติ เวทิตพฺพํฯ

ตสฺสายํ โยชนา – เอวํ ยสฺมา อิเมหิ เกสาทีหิ นตฺถิ มนุสฺเสสุ ลิงฺคํ ชาติมยํ ปุถุ, ตสฺมา เวทิตพฺพเมตํ ‘‘พฺราหฺมณาทิเภเทสุ มนุสฺเสสุ ลิงฺคํ ชาติมยํ เนว, ยถา อญฺญาสุ ชาติสู’’ติฯ

[457] อิทานิ เอวํ ชาติเภเท อสติปิ ‘‘พฺราหฺมโณ ขตฺติโย’’ติ อิทํ นานตฺตํ ยถา ชาตํ , ตํ ทสฺเสตุํ ปจฺจตฺตนฺติ คาถมาหฯ ตตฺถ โวการนฺติ นานตฺตํฯ อยํ ปเนตฺถ สงฺเขปตฺโถ – ยถา หิ ติรจฺฉานานํ โยนิสิทฺธเมว เกสาทิสณฺฐาเนน นานตฺตํ, ตถา พฺราหฺมณาทีนํ อตฺตโน อตฺตโน สรีเร ตํ นตฺถิฯ เอวํ สนฺเตปิ ยเทตํ ‘‘พฺราหฺมโณ ขตฺติโย’’ติ โวการํ, ตํ โวการญฺจ มนุสฺเสสุ สมญฺญาย ปวุจฺจติ, โวหารมตฺเตเนว ปวุจฺจตีติฯ

เอตฺตาวตา ภควา ภารทฺวาชสฺส วาทํ นิคฺคณฺหิตฺวา อิทานิ ยทิ ชาติยา พฺราหฺมโณ ภเวยฺย, อาชีวสีลาจารวิปนฺโนปิ พฺราหฺมโณ ภเวยฺยฯ ยสฺมา ปน โปราณา พฺราหฺมณา ตสฺส พฺราหฺมณภาวํ น อิจฺฉนฺติ, โลเก จ อญฺเญปิ ปณฺฑิตมนุสฺสา, ตสฺมา วาเสฏฺฐสฺส วาทํ ปคฺคณฺหนฺโต โย หิ โกจิ มนุสฺเสสูติ อฏฺฐ คาถา อาหฯ ตตฺถ โครกฺขนฺติ เขตฺตรกฺขํ, กสิกมฺมนฺติ วุตฺตํ โหติฯ โคติ หิ ปถวิยา นามํ, ตสฺมา เอวมาหฯ ปุถุสิปฺเปนาติ ตนฺตวายกมฺมาทินานาสิปฺเปนฯ โวหารนฺติ วณิชฺชํฯ ปรเปสฺเสนาติ ปเรสํ เวยฺยาวจฺจกมฺเมนฯ อิสฺสตฺถนฺติ อาวุธชีวิกํ, อุสุญฺจ สตฺติํ จาติ วุตฺตํ โหติฯ โปโรหิจฺเจนาติ ปุโรหิตกมฺเมนฯ

เอวํ พฺราหฺมณสมเยน จ โลกโวหาเรน จ อาชีวสีลาจารวิปนฺนสฺส อพฺราหฺมณภาวํ สาเธตฺวา เอวํ สนฺเต น ชาติยา พฺราหฺมโณ, คุเณหิ ปน พฺราหฺมโณ โหติฯ ตสฺมา ยตฺถ กตฺถจิ กุเล ชาโต โย คุณวา, โส พฺราหฺมโณ, อยเมตฺถ ญาโยติ เอวเมตํ ญายํ อตฺถโต อาปาเทตฺวา อิทานิ นํ วจีเภเทน ปกาเสนฺโต น จาหํ พฺราหฺมณนฺติอาทิมาหฯ

ตสฺสตฺโถ – อหญฺหิ ยฺวายํ จตุนฺนํ โยนีนํ ยตฺถ กตฺถจิ ชาโต, ตตฺราปิ วิเสเสน โย พฺราหฺมณสฺส สํวณฺณิตาย มาตริ สมฺภูโต, ตํ โยนิชํ มตฺติสมฺภวํ, ยา จายํ อุภโต สุชาโตติอาทินา นเยน พฺราหฺมเณหิ พฺราหฺมณสฺส ปริสุทฺธอุปฺปตฺติมคฺคสงฺขาตา โยนิ วุตฺตา, สํสุทฺธคหณิโกติ อิมินา จ มาติสมฺปตฺติ, ตโตปิ ชาตสมฺภูตตฺตา โยนิโช มตฺติสมฺภโวติ วุจฺจติ, ตํ โยนิชํ มตฺติสมฺภวํ อิมินา จ โยนิชมตฺติสมฺภวมตฺเตน น พฺราหฺมณํ พฺรูมิฯ กสฺมา? ยสฺมา, โภ โภติ, วจนมตฺเตน อญฺเญหิ สกิญฺจเนหิ วิสิฏฺฐตฺตา โภวาทิ นาม โส โหติ, สเจ โหติ สกิญฺจโน สปลิโพโธฯ โย ปนายํ ยตฺถ กตฺถจิ ชาโตปิ ราคาทิกิญฺจนาภาเวน อกิญฺจโน, สพฺพคหณปฏินิสฺสคฺเคน อนาทาโน, อกิญฺจนํ อนาทานํ, ตมหํ พฺรูมิ พฺราหฺมณํฯ กสฺมา? ยสฺมา พาหิตปาโปติฯ

[458] กิญฺจภิยฺโย สพฺพสํโยชนํ เฉตฺวาติอาทิ สตฺตวีสติ คาถาฯ ตตฺถ สพฺพสํโยชนนฺติ ทสวิธสํโยชนํฯ น ปริตสฺสตีติ ตณฺหาปริตสฺสนาย น ปริตสฺสติฯ สงฺคาติคนฺติ ราคสงฺคาทโย อติกฺกนฺตํฯ วิสํยุตฺตนฺติ จตูหิ โยนีหิ สพฺพกิเลเสหิ วา วิสํยุตฺตํฯ

นทฺธินฺติ อุปนาหํฯ วรตฺตนฺติ ตณฺหํฯ สนฺทานนฺติ ยุตฺตปาสํ, ทิฏฺฐิปริยุฏฺฐานสฺเสตํ อธิวจนํฯ สหนุกฺกมนฺติ อนุกฺกโม วุจฺจติ ปาเส ปเวสนคณฺฐิ, ทิฏฺฐานุสยสฺเสตํ นามํฯ อุกฺขิตฺตปลิฆนฺติ เอตฺถ ปลิโฆติ อวิชฺชาฯ พุทฺธนฺติ จตุสจฺจพุทฺธํฯ ติติกฺขตีติ ขมติฯ

ขนฺติพลนฺติ อธิวาสนขนฺติพลํฯ สา ปน สกิํ อุปฺปนฺนา พลานีกํ นาม น โหติ, ปุนปฺปุนํ อุปฺปนฺนา ปน โหติฯ ตสฺสา อตฺถิตาย พลานีกํฯ

วตวนฺตนฺติ ธุตงฺควนฺตํฯ สีลวนฺตนฺติ คุณวนฺตํฯ อนุสฺสทนฺติ ราคาทิอุสฺสทวิรหิตํฯ ‘‘อนุสฺสุต’’นฺติปิ ปาโฐ, อนวสฺสุตนฺติ อตฺโถฯ ทนฺตนฺติ นิพฺพิเสวนํฯ

น ลิมฺปตีติ น อลฺลียติฯ กาเมสูติ กิเลสกามวตฺถุกาเมสุฯ

ทุกฺขสฺส ปชานาติ, อิเธว ขยนฺติ เอตฺถ อรหตฺตผลํ ทุกฺขกฺขโยติ อธิปฺเปตํฯ ปชานาตีติ อธิคมวเสน ชานาติฯ ปนฺนภารนฺติ โอหิตภารํ, ขนฺธกิเลสอภิสงฺขารกามคุณภาเร โอตาเรตฺวา ฐิตํฯ วิสํยุตฺตปทํ วุตฺตตฺถเมวฯ

คมฺภีรปญฺญนฺติ คมฺภีเรสุ อารมฺมเณสุ ปวตฺตปญฺญํฯ เมธาวินฺติ ปกติปญฺญาย ปญฺญวนฺตํฯ

อนาคาเรหิ จูภยนฺติ อนาคาเรหิ จ วิสํสฏฺฐํ อุภยญฺจ, ทฺวีหิปิ เจเตหิ วิสํสฏฺฐเมวาติ อตฺโถฯ อโนกสารินฺติ โอกํ วุจฺจติ ปญฺจกามคุณาลโย, ตํ อนลฺลียมานนฺติ อตฺโถฯ อปฺปิจฺฉนฺติ อนิจฺฉํฯ

ตเสสูติ สตณฺเหสุฯ ถาวเรสูติ นิตฺตณฺเหสุฯ

อตฺตทณฺเฑสูติ คหิตทณฺเฑสุฯ นิพฺพุตนฺติ กิเลสนิพฺพาเนน นิพฺพุตํฯ สาทาเนสูติ สอุปาทาเนสุฯ

โอหิโตติ ปติโตฯ

[459] อกกฺกสนฺติ นิทฺโทสํฯ สโทโส หิ รุกฺโขปิ สกกฺกโสติ วุจฺจติฯ วิญฺญาปนินฺติ อตฺถวิญฺญาปนิกํฯ สจฺจนฺติ อวิสํวาทิกํฯ อุทีรเยติ ภณติฯ ยาย นาภิสชฺเชติ ยาย คิราย ปรสฺส สชฺชนํ วา ลคฺคนํ วา น กโรติ, ตาทิสํ อผรุสํ คิรํ ภาสตีติ อตฺโถฯ

ทีฆนฺติ สุตฺตารุฬฺหภณฺฑํฯ รสฺสนฺติ วิปฺปกิณฺณภณฺฑํฯ อณุนฺติ ขุทฺทกํฯ ถูลนฺติ มหนฺตํฯ สุภาสุภนฺติ สุนฺทราสุนฺทรํฯ ทีฆภณฺฑญฺหิ อปฺปคฺฆมฺปิ โหติ มหคฺฆมฺปิฯ รสฺสาทีสุปิ เอเสว นโยฯ อิติ เอตฺตาวตา น สพฺพํ ปริยาทิณฺณํ, ‘‘สุภาสุภ’’นฺติ อิมินา ปน ปริยาทิณฺณํ โหติฯ

นิราสยนฺติ นิตฺตณฺหํฯ

อาลยาติ ตณฺหาลยาฯ อญฺญายาติ ชานิตฺวาฯ อมโตคธนฺติ อมตพฺภนฺตรํฯ อนุปฺปตฺตนฺติ อนุปวิฏฺฐํฯ

อุโภ สงฺคนฺติ อุภยมฺเปตํ สงฺคํฯ ปุญฺญญฺหิ สคฺเค ลคฺคาเปติ, อปุญฺญํ อปาเย, ตสฺมา อุภยมฺเปตํ สงฺคนฺติ อาหฯ อุปจฺจคาติ อตีโตฯ

อนาวิลนฺติ อาวิลกรณกิเลสวิรหิตํฯ นนฺทีภวปริกฺขีณนฺติ ปริกฺขีณนนฺทิํ ปริกฺขีณภวํฯ

‘‘โย อิม’’นฺติ คาถาย อวิชฺชาเยว วิสํวาทกฏฺเฐน ปลิปโถ, มหาวิทุคฺคตาย ทุคฺคํ, สํสรณฏฺเฐน สํสาโร, โมหนฏฺเฐน โมโหติ วุตฺโตฯ ติณฺโณติ จตุโรฆติณฺโณฯ ปารงฺคโตติ นิพฺพานํ คโตฯ ฌายีติ อารมฺมณลกฺขณูปนิชฺฌานวเสน ฌายีฯ อเนโชติ นิตฺตณฺโหฯ

อนุปาทาย นิพฺพุโตติ กิญฺจิ คหณํ อคฺคเหตฺวา สพฺพกิเลสนิพฺพาเนน นิพฺพุโตฯ

กาเมติ ทุวิเธปิ กาเมฯ อนาคาโรติ อนาคาโร หุตฺวาฯ ปริพฺพเชติ ปริพฺพชติฯ กามภวปริกฺขีณนฺติ ขีณกามํ ขีณภวํฯ

มานุสกํ โยคนฺติ มานุสกํ ปญฺจกามคุณโยคํฯ ทิพฺพํ โยคนฺติ ทิพฺพํ ปญฺจกามคุณโยคํฯ สพฺพโยควิสํยุตฺตนฺติ สพฺพกิเลสโยควิสํยุตฺตํฯ

รตินฺติ ปญฺจกามคุณรติํฯ อรตินฺติ กุสลภาวนาย อุกฺกณฺฐิตํฯ วีรนฺติ วีริยวนฺตํฯ

สุคตนฺติ สุนฺทรํ ฐานํ คตํ, สุนฺทราย วา ปฏิปตฺติยา คตํฯ

คตินฺติ นิพฺพตฺติํฯ ปุเรติ อตีเตฯ ปจฺฉาติ อนาคเตฯ มชฺเฌติ ปจฺจุปฺปนฺเนฯ กิญฺจนนฺติ กิญฺจนการโก กิเลโสฯ

มเหสินฺติ มหนฺเต คุเณ ปริเยสนฏฺเฐน มเหสิํฯ วิชิตาวินนฺติ วิชิตวิชยํฯ

[460] เอวํ ภควา คุณโต ขีณาสวํเยว พฺราหฺมณํ ทสฺเสตฺวา เย ชาติโต พฺราหฺมโณติ อภินิเวสํ กโรนฺติ, เต อิทํ อชานนฺตา, สาว เนสํ ทิฏฺฐิ ทุทฺทิฏฺฐีติ ทสฺเสนฺโต สมญฺญา เหสาติ คาถาทฺวยมาหฯ ตสฺสตฺโถ – ยทิทํ พฺราหฺมโณ ขตฺติโย ภารทฺวาโช วาเสฏฺโฐติ นามโคตฺตํ ปกปฺปิตํ กตํ อภิสงฺขตํ, สมญฺญา เหสา โลกสฺมิํ, โวหารมตฺตนฺติ อตฺโถฯ กสฺมา? ยสฺมา สมุจฺจา สมุทาคตํ สมญฺญาย อาคตํฯ เอตญฺหิ ตตฺถ ตตฺถ ชาตกาเลเยวสฺส ญาติสาโลหิเตหิ ปกปฺปิตํ กตํฯ โน เจ นํ เอวํ ปกปฺเปยฺยุํ, น โกจิ กิญฺจิ ทิสฺวา อยํ พฺราหฺมโณติ วา ภารทฺวาโชติ วา ชาเนยฺยฯ เอวํ ปกปฺปิตํ เปตํ ทีฆรตฺตานุสยิตํ, ทิฏฺฐิคตมชานตํ, ตํ ปกปฺปิตํ นามโคตฺตํ ‘‘นามโคตฺตมตฺตเมตํ, โวหารตฺถํ ปกปฺปิต’’นฺติ, อชานนฺตานํ สตฺตานํ หทเย ทีฆรตฺตํ ทิฏฺฐิคตมนุสยิตํฯ ตสฺส อนุสยิตตฺตา ตํ นามโคตฺตํ อชานนฺตา โน ปพฺรุนฺติ, ‘‘ชาติยา โหติ พฺราหฺมโณ’’ติ อชานนฺตาว เอวํ วทนฺตีติ วุตฺตํ โหติฯ

เอวํ ‘‘เย ‘ชาติโต พฺราหฺมโณ’ติ อภินิเวสํ กโรนฺติ, เต อิทํ โวหารมตฺตํ อชานนฺตา, สาว เนสํ ทิฏฺฐิ ทุทฺทิฏฺฐี’’ติ ทสฺเสตฺวา อิทานิ นิปฺปริยายเมว ชาติวาทํ ปฏิกฺขิปนฺโต กมฺมวาทญฺจ ปติฏฺฐเปนฺโต น ชจฺจาติอาทิมาหฯ ตตฺถ ‘‘กมฺมุนา’’ติ อุปฑฺฒคาถาย วิตฺถารณตฺถํ กสฺสโก กมฺมุนาติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ กมฺมุนาติ ปจฺจุปฺปนฺเนน กสิกมฺมาทินิพฺพตฺตกเจตนากมฺมุนาฯ

ปฏิจฺจสมุปฺปาททสฺสาติ อิมินา ปจฺจเยน เอวํ โหตีติ เอวํ ปฏิจฺจสมุปฺปาททสฺสาวิโนฯ กมฺมวิปากโกวิทาติ สมฺมานาวมานารหกุเล กมฺมวเสน อุปฺปตฺติ โหติ, อญฺญาปิ หีนปณีตตา หีนปณีเต กมฺเม วิปจฺจมาเน โหตีติฯ เอวํ กมฺมวิปากกุสลาฯ

กมฺมุนา วตฺตตีติ คาถาย ปน โลโกติ วา ปชาติ วา สตฺโตติ วา เอโกเยวตฺโถ, วจนมตฺตเภโทฯ ปุริมปเทน เจตฺถ ‘‘อตฺถิ พฺรหฺมา มหาพฺรหฺมา เสฏฺโฐ สชิตา’’ติ ทิฏฺฐิยา ปฏิเสโธ เวทิตพฺโพฯ กมฺมุนา หิ ตาสุ ตาสุ คตีสุ วตฺตติ โลโก, ตสฺส โก สชิตาติฯ ทุติยปเทน ‘‘เอวํ กมฺมุนา นิพฺพตฺโตปิ จ ปวตฺเตปิ อตีตปจฺจุปฺปนฺนเภเทน กมฺมุนา วตฺตติ, สุขทุกฺขานิ ปจฺจนุโภนฺโต หีนปณีตาทิเภทญฺจ อาปชฺชนฺโต ปวตฺตตี’’ติ ทสฺเสติฯ ตติเยน ตเมวตฺถํ นิคเมติ ‘‘เอวํ สพฺพถาปิ กมฺมนิพนฺธนา สตฺตา กมฺเมเนว พทฺธา หุตฺวา ปวตฺตนฺติ, น อญฺญถา’’ติฯ จตุตฺเถน ตเมตฺถํ อุปมาย วิภาเวติฯ ยถา หิ รถสฺส ยายโต อาณิ นิพนฺธนํ โหติ, น ตาย อนิพทฺโธ ยาติ, เอวํ โลกสฺส นิพฺพตฺตโต จ ปวตฺตโต จ กมฺมํ นิพนฺธนํ, น เตน อนิพทฺโธ นิพฺพตฺตติ น ปวตฺตติฯ

อิทานิ ยสฺมา เอวํ กมฺมนิพนฺธโน โลโก, ตสฺมา เสฏฺเฐน กมฺมุนา เสฏฺฐภาวํ ทสฺเสนฺโต ตเปนาติ คาถาทฺวยมาหฯ ตตฺถ ตเปนาติ ธุตงฺคตเปนฯ พฺรหฺมจริเยนาติ เมถุนวิรติยาฯ สํยเมนาติ สีเลน ฯ ทเมนาติ อินฺทฺริยทเมนฯ เอเตนาติ เอเตน เสฏฺเฐน ปริสุทฺเธน พฺรหฺมภูเตน กมฺมุนา พฺราหฺมโณ โหติฯ กสฺมา? ยสฺมา เอตํ พฺราหฺมณมุตฺตมํ, ยสฺมา เอตํ กมฺมํ อุตฺตโม พฺราหฺมณคุโณติ วุตฺตํ โหติฯ ‘‘พฺรหฺมาน’’นฺติปิ ปาโฐฯ อยํ ปเนตฺถ วจนตฺโถ – พฺรหฺมํ อาเนตีติ พฺรหฺมานํ, พฺราหฺมณภาวํ อาวหตีติ วุตฺตํ โหติฯ

ทุติยคาถาย สนฺโตติ สนฺตกิเลโสฯ พฺรหฺมา สกฺโกติ พฺรหฺมา จ สกฺโก จ, โย เอวรูโป, โส น เกวลํ พฺราหฺมโณ, อถ โข พฺรหฺมา จ สกฺโก จ โส วิชานตํ ปณฺฑิตานํ, เอวํ วาเสฏฺฐ, ชานาหีติ วุตฺตํ โหติฯ เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานเมวาติฯ

ปปญฺจสูทนิยา มชฺฌิมนิกายฏฺฐกถาย

วาเสฏฺฐสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

9. สุภสุตฺตวณฺณนา

[462] เอวํ เม สุตนฺติ สุภสุตฺตํฯ ตตฺถ โตเทยฺยปุตฺโตติ ตุทิคามวาสิโน โตเทยฺยพฺราหฺมณสฺส ปุตฺโตฯ อาราธโก โหตีติ สมฺปาทโก โหติ ปริปูรโกฯ ญายํ ธมฺมนฺติ การณธมฺมํฯ กุสลนฺติ อนวชฺชํฯ

[463] มิจฺฉาปฏิปตฺตินฺติ อนิยฺยานิกํ อกุสลปฏิปทํฯ สมฺมาปฏิปตฺตินฺติ นิยฺยานิกํ กุสลปฏิปทํฯ

มหฏฺฐนฺติอาทีสุ มหนฺเตหิ เวยฺยาวจฺจกเรหิ วา อุปกรเณหิ วา พหูหิ อตฺโถ เอตฺถาติ มหฏฺฐํฯ มหนฺตานิ นามคฺคหณมงฺคลาทีนิ กิจฺจานิ เอตฺถาติ มหากิจฺจํฯ อิทํ อชฺช กตฺตพฺพํ, อิทํ สฺเวติ เอวํ มหนฺตานิ อธิการสงฺขาตานิ อธิกรณานิ เอตฺถาติ มหาธิกรณํฯ พหูนํ กมฺเม ยุตฺตปฺปยุตฺตตาวเสน ปีฬาสงฺขาโต มหาสมารมฺโภ เอตฺถาติ มหาสมารมฺภํฯ ฆราวาสกมฺมฏฺฐานนฺติ ฆราวาสกมฺมํฯ เอวํ สพฺพวาเรสุ อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ กสิกมฺเม เจตฺถ นงฺคลโกฏิํ อาทิํ กตฺวา อุปกรณานํ ปริเยสนวเสน มหฏฺฐตา, วณิชฺชาย ยถาฐิตํเยว ภณฺฑํ คเหตฺวา ปริวตฺตนวเสน อปฺปฏฺฐตา เวทิตพฺพาฯ วิปชฺชมานนฺติ อวุฏฺฐิอติวุฏฺฐิอาทีหิ กสิกมฺมํ, มณิสุวณฺณาทีสุ อจฺเฉกตาทีหิ จ วณิชฺชกมฺมํ อปฺปผลํ โหติ, มูลจฺเฉทมฺปิ ปาปุณาติฯ วิปริยาเยน สมฺปชฺชมานํ มหปฺผลํ จูฬนฺเตวาสิกสฺส วิยฯ

[464] เอวเมว โขติ ยถา กสิกมฺมฏฺฐานํ วิปชฺชมานํ อปฺปผลํ โหติ, เอวํ ฆราวาสกมฺมฏฺฐานมฺปิฯ