เมนู

โส ตํ อุปสงฺกมิตฺวา – ‘‘อหํ, ตว ภาตา, โฆฏมุโข นาม อิมํ สาลํ กาเรตฺวา สคฺเค นิพฺพตฺโต, อสุเก จ อสุเก จ ฐาเน มยา ฐปิตํ ธนํ อตฺถิ, ตํ คเหตฺวา อิมญฺจ โภชนสาลํ กาเรหิ, ทารเก จ โปเสหี’’ติ วตฺวา ภิกฺขุสงฺฆํ วนฺทิตฺวา เวหาสํ อุปฺปติตฺวา เทวโลกเมว อคมาสิฯ เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานเมวาติฯ

ปปญฺจสูทนิยา มชฺฌิมนิกายฏฺฐกถาย

โฆฏมุขสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

5. จงฺกีสุตฺตวณฺณนา

[422] เอวํ เม สุตนฺติ จงฺกีสุตฺตํฯ ตตฺถ เทววเน สาลวเนติ ตสฺมิํ กิร เทวตานํ พลิกมฺมํ กรียติ, เตน ตํ เทววนนฺติปิ สาลวนนฺติปิ วุจฺจติฯ โอปาสาทํ อชฺฌาวสตีติ โอปาสาทนามเก พฺราหฺมณคาเม วสติ, อภิภวิตฺวา วา อาวสติ, ตสฺส สามี หุตฺวา ยาย มริยาทาย ตตฺถ วสิตพฺพํ, ตาย มริยาทาย วสติฯ อุปสคฺควเสน ปเนตฺถ ภุมฺมตฺเถ อุปโยควจนํ เวทิตพฺพํ, ตถสฺส อนุปฺปโยคตฺตาว เสสปเทสุฯ ตตฺถ ลกฺขณํ สทฺทสตฺถโต ปริเยสิตพฺพํฯ สตฺตุสฺสทนฺติ สตฺเตหิ อุสฺสทํ อุสฺสนฺนํ, พหุชนํ อากิณฺณมนุสฺสํ โปสาวนิยหตฺถิอสฺสโมรมิคาทิอเนกสตฺตสมากิณฺณญฺจาติ อตฺโถฯ ยสฺมา ปน โส คาโม พหิ อาวิชฺฌิตฺวา ชาเตน หตฺถิอสฺสาทีนํ ฆาสติเณน เจว เคหจฺฉทนติเณน จ สมฺปนฺโน, ตถา ทารุกฏฺเฐหิ เจว เคหสมฺภารกฏฺเฐหิ จ, ยสฺมา จสฺส อพฺภนฺตเร วฏฺฏจตุรสฺสาทิสณฺฐานา พหู โปกฺขรณิโย, ชลชกุสุมวิจิตฺตานิ จ พหิ อเนกานิ ตฬากานิ วา อุทกสฺส นิจฺจภริตาเนว โหนฺติ, ตสฺมา สติณกฏฺโฐทกนฺติ วุตฺตํฯ

สห ธญฺเญน สธญฺญํ, ปุพฺพณฺณาปรณฺณาทิเภทํ พหุธญฺญสนฺนิจยนฺติ อตฺโถฯ เอตฺตาวตา ยสฺมิํ คาเม พฺราหฺมโณ เสตจฺฉตฺตํ อุสฺสาเปตฺวา ราชลีลาย วสติฯ ตสฺส สมิทฺธิสมฺปตฺติ ทีปิตา โหติฯ ราชโต ลทฺธํ โภคฺคํ ราชโภคฺคํฯ เกน ทินฺนนฺติ เจ, รญฺญา ปเสนทินา โกสเลน ทินฺนํราชทายนฺติ รญฺโญ ทายภูตํ, ทายชฺชนฺติ อตฺโถฯ พฺรหฺมเทยฺยนฺติ เสฏฺฐเทยฺยํ, ฉตฺตํ อุสฺสาเปตฺวา ราชสงฺเขเปน ภุญฺชิตพฺพนฺติ อตฺโถฯ

อถ วา ราชโภคฺคนฺติ สพฺพํ เฉชฺชเภชฺชํ อนุสาสนฺเตน ติตฺถปพฺพตาทีสุ สุงฺกํ คณฺหนฺเตน เสตจฺฉตฺตํ อุสฺสาเปตฺวา รญฺญา หุตฺวา ภุญฺชิตพฺพํฯ ตตฺถ รญฺญา ปเสนทินา โกสเลน ทินฺนํ ราชทายนฺติฯ เอตฺถ รญฺญา ทินฺนตฺตา ราชทายํ, ทายกราชทีปนตฺถํ ปนสฺส ‘‘รญฺญา ปเสนทินา โกสเลน ทินฺน’’นฺติ อิทํ วุตฺตํฯ พฺรหฺมเทยฺยนฺติ เสฏฺฐเทยฺยํ, ยถา ทินฺนํ น ปุน คเหตพฺพํ โหติ นิสฺสฏฺฐปริจฺจตฺตํ, เอวํ ทินฺนนฺติ อตฺโถฯ

[423] พหู พหู หุตฺวา สํหตาติ สงฺฆาฯ เอเกกิสฺสา ทิสาย สงฺโฆ เตสํ อตฺถีติ สงฺฆีฯ ปุพฺเพ คามสฺส อนฺโต อคณา พหิ นิกฺขมิตฺวา คณา สมฺปนฺนาติ คณีภูตาอุตฺตเรนมุขาติ อุตฺตรทิสาภิมุขาฯ ขตฺตํ อามนฺเตสีติ ขตฺตา วุจฺจติ ปุจฺฉิตปญฺหพฺยากรณสมตฺโถ มหามตฺโต, ตํ อามนฺเตสิฯ อาคเมนฺตูติ มุหุตฺตํ ปฏิมาเนนฺตุ, อจฺฉนฺตูติ วุตฺตํ โหติฯ

[424] นานาเวรชฺชกานนฺติ นานาวิเธสุ รชฺเชสุ อญฺเญสุ กาสิโกสลาทีสุ ชาตา วา นิวสนฺติ วา, ตโต วา อาคตาติ นานาเวรชฺชกา, เตสํ นานาเวรชฺชกานํฯ เกนจิเทวาติ อนิยมิเตน ยญฺญุปาสนาทินา เกนจิ กิจฺเจนฯ เต ตสฺส คมนํ สุตฺวา จินฺเตสุํ – ‘‘อยํ, จงฺกี, อุคฺคตพฺราหฺมโณ, เยภุยฺเยน จ อญฺเญ พฺราหฺมณา สมณํ โคตมํ สรณํ คตา, อยเมว น คโตฯ สฺวายํ สเจ ตตฺถ คมิสฺสติ, อทฺธา สมณสฺส โคตมสฺส อาวฏฺฏนิยา มายาย อาวฏฺฏิโต สรณํ คมิสฺสติฯ ตโต เอตสฺสาปิ เคหทฺวาเร พฺราหฺมณานํ อสนฺนิปาโต ภวิสฺสติฯ หนฺทสฺส คมนนฺตรายํ กโรมา’’ติ สมฺมนฺตยิตฺวา ตตฺถ อคมํสุฯ ตํ สนฺธาย ‘‘อถ โข เต พฺราหฺมณา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ

ตตฺถ อุภโตติ ทฺวีหิ ปกฺเขหิฯ มาติโต จ ปิติโต จาติ, โภโต มาตา พฺราหฺมณี, มาตุมาตา พฺราหฺมณี, ตสฺสาปิ มาตา พฺราหฺมณีฯ ปิตา พฺราหฺมโณ, ปิตุปิตา พฺราหฺมโณ, ตสฺสปิ ปิตา พฺราหฺมโณติฯ เอวํ ภวํ อุภโต สุชาโต, มาติโต จ ปิติโต จฯ

สํสุทฺธคหณิโกติ สํสุทฺธา เต มาตุ คหณี, สํสุทฺธา เต มาตุ กุจฺฉีติ อตฺโถฯ ยาว สตฺตมา ปิตามหยุคาติ เอตฺถ ปิตุ ปิตา ปิตามโห, ปิตามหสฺส ยุคํ ปิตามหยุคํฯ ยุคนฺติ อายุปฺปมาณํ วุจฺจติฯ อภิลาปมตฺตเมว เจตํ, อตฺถโต ปน ปิตามโหว ปิตามหยุคํฯ ตโต อุทฺธํ สพฺเพปิ ปุพฺพปุริสา ปิตามหคฺคหเณเนว คหิตาฯ เอวํ ยาว สตฺตโม ปุริโส, ตาว สํสุทฺธคหณิโกฯ อถ วา อกฺขิตฺโต อนุปกุฏฺโฐ ชาติวาเทนาติ ทสฺเสติฯ อกฺขิตฺโตติ อปเนถ เอตํ, กิํ อิมินาติ เอวํ อกฺขิตฺโต อนวกฺขิตฺโตฯ อนุปกฺกุฏฺโฐติ น อุปกุฏฺโฐ, น อกฺโกสํ วา นินฺทํ วา ปตฺตปุพฺโพฯ เกน การเณนาติฯ ชาติวาเทน, อิติปิ หีนชาติโก เอโสติ เอวรูเปน วจเนนาติ อตฺโถฯ อิมินาปงฺเคนาติ อิมินาปิ การเณนฯ

อฑฺโฒติ อิสฺสโรฯ มหทฺธโนติ มหตา ธเนน สมนฺนาคโตฯ โภโต หิ เคเห ปถวิยํ ปํสุวาลิกา วิย พหุ ธนํ, สมโณ ปน โคตโม อธโน ภิกฺขาย อุทรํ ปูเรตฺวา ยาเปตีติ ทสฺเสนฺติ มหาโภโคติ ปญฺจกามคุณวเสน มหาอุปโภโคฯ เอวํ ยํ ยํ คุณํ วทนฺติ, ตสฺส ตสฺส ปฏิปกฺขวเสน ภควโต อคุณํเยว ทสฺเสมาติ มญฺญมานา วทนฺติฯ

อภิรูโปติ อญฺเญหิ มนุสฺเสหิ อธิกรูโปฯ ทสฺสนีโยติ ทิวสมฺปิ ปสฺสนฺตานํ อติตฺติกรณโต ทสฺสนโยคฺโค, ทสฺสเนเนว จิตฺตปสาทชนนโต ปาสาทิโกฯ โปกฺขรตา วุจฺจติ สุนฺทรภาโว, วณฺณสฺส โปกฺขรตา วณฺณโปกฺขรตา, ตาย วณฺณโปกฺขรตาย, วณฺณสมฺปตฺติยาติ อตฺโถฯ โปราณา ปน โปกฺขรนฺติ สรีรํ วทนฺติ, วณฺณํ วณฺณเมวฯ เตสํ มเตน วณฺโณ จ โปกฺขรญฺจ วณฺณโปกฺขรานิ, เตสํ ภาโว วณฺณโปกฺขรตาฯ อิติ ปรมาย วณฺณโปกฺขรตายาติ อุตฺตมปริสุทฺเธน วณฺเณน เจว สรีรสณฺฐานสมฺปตฺติยา จาติ อตฺโถฯ พฺรหฺมวณฺณีติ เสฏฺฐวณฺณี, ปริสุทฺธวณฺเณสุปิ เสฏฺเฐน สุวณฺณวณฺเณเนว สมนฺนาคโตติ อตฺโถฯ พฺรหฺมวจฺฉสีติ มหาพฺรหฺมุโน สรีรสทิเสน สรีเรน สมนฺนาคโตฯ อขุทฺทาวกาโส ทสฺสนายาติ โภโต สรีเร ทสฺสนสฺส โอกาโส น ขุทฺทโก มหาฯ สพฺพาเนว เต องฺคปจฺจงฺคานิ ทสฺสนียาเนว, ตานิ จาปิ มหนฺตาเนวาติ ทีเปติฯ

สีลมสฺส อตฺถีติ สีลวาฯ วุทฺธํ วฑฺฒิตํ สีลมสฺสาติ วุทฺธสีลีฯ วุทฺธสีเลนาติ วุทฺเธน วฑฺฒิเตน สีเลนฯ สมนฺนาคโตติ ยุตฺโต, อิทํ วุทฺธสีลีปทสฺเสว เววจนํฯ สพฺพเมตํ ปญฺจสีลมตฺตเมว สนฺธาย วทนฺติฯ

กาลฺยาณวาโจติอาทีสุ กลฺยาณา สุนฺทรา ปริมณฺฑลปทพฺยญฺชนา วาจา อสฺสาติ กลฺยาณวาโจฯ กลฺยาณํ มธุรํ วากฺกรณํ อสฺสาติ กลฺยาณวากฺกรโณฯ วากฺกรณนฺติ อุทาหรณโฆโสฯ คุณปริปุณฺณภาเวน ปุเร ภวาติ โปรีฯ ปุเร วา ภวตฺตา โปรีฯ นาคริกิตฺถิยา สุขุมาลตฺตเนน สทิสาติปิ โปรีฯ ตาย โปริยาฯ วิสฺสฏฺฐายาติ อปลิพุทฺธาย, สนฺทิฏฺฐวิลมฺพิตาทิโทสรหิตายฯ อเนลคลายาติ เอลคเลน วิรหิตายฯ เอกจฺจสฺส หิ กเถนฺตสฺส เอลํ คลติ, ลาลา วา ปคฺฆรติ, เขฬผุสิตานิ วา นิกฺขมนฺติ, ตสฺส วาจา เอลคลา นาม โหติฯ ตพฺพิปริตายาติ อตฺโถฯ อตฺถสฺส วิญฺญาปนิยาติอาทิมชฺฌปริโยสานํ ปากฏํ กตฺวา ภาสิตตฺถสฺส วิญฺญาปนสมตฺถายฯ เสสเมตฺถ พฺราหฺมณวณฺเณ อุตฺตานเมวฯ

[425] เอวํ วุตฺเตติ เอวํ เตหิ พฺราหฺมเณหิ วุตฺเต, จงฺกี, ‘‘อิเม พฺราหฺมณา อตฺตโน วณฺเณ วุจฺจมาเน อตุสฺสนกสตฺโต นาม นตฺถิ, วณฺณมสฺส ภณิตฺวา นิวาเรสฺสามาติ ชาติอาทีหิ มม วณฺณํ วทนฺติ, น โข ปน เม ยุตฺตํ อตฺตโน วณฺเณ รชฺชิตุํฯ หนฺทาหํ เอเตสํ วาทํ ภินฺทิตฺวา สมณสฺส โคตมสฺส มหนฺตภาวํ ญาเปตฺวา เอเตสํ ตตฺถ คมนํ กโรมี’’ติ จินฺเตตฺวา เตน หิ, โภ, มมาปิ สุณาถาติอาทิมาหฯ ตตฺถ เยปิ ‘‘อุภโต สุชาโต’’ติอาทโย อตฺตโน คุเณหิ สทิสา คุณา, เตปิ ‘‘โก จาหํ, เก จ สมณสฺส โคตมสฺส ชาติสมฺปตฺติอาทโย คุณา’’ติ อตฺตโน คุเณหิ อุตฺตริตเรเยว มญฺญมาโน, อิตเร ปน เอกนฺเตเนว ภควโต มหนฺตภาวทีปนตฺถํ ปกาเสติฯ

มยเมว อรหามาติ เอวํ นิยเมนฺโต เจตฺถ อิทํ ทีเปติ – ยทิ คุณมหนฺตตาย อุปสงฺกมิตพฺโพ นาม โหติ, ยถา สิเนรุํ อุปนิธาย สาสโป, มหาสมุทฺทํ อุปนิธาย โคปทกํ, สตฺตสุ มหาสเรสุ อุทกํ อุปนิธาย อุสฺสาวพินฺทุ ปริตฺโต ลามโก, เอวเมวํ สมณสฺส โคตมสฺส ชาติสมฺปตฺติอาทโย คุเณ อุปนิธาย อมฺหากํ คุณา ปริตฺตา ลามกา, ตสฺมา มยเมว อรหาม ตํ ภวนฺตํ โคตมํ ทสฺสนาย อุปสงฺกมิตุนฺติฯ

ภูมิคตญฺจ เวหาสฏฺฐญฺจาติ เอตฺถ ราชงฺคเณ เจว อุยฺยาเน จ สุธามฏฺฐา โปกฺขรณิโย สตฺตรตนปูริํ กตฺวา ภูมิยํ ฐปิตํ ธนํ ภูมิคตํ นาม, ปาสาทนิยูหาทโย ปน ปูเรตฺวา ฐปิตํ เวหาสฏฺฐํ นามฯ เอวํ ตาว กุลปริยาเยน อาคตํฯ ตถาคตสฺส ปน ชาตทิวเสเยว สงฺโข เอโล อุปฺปโล ปุณฺฑรีโกติ จตฺตาโร นิธโย อุปคตาฯ เตสุ สงฺโข คาวุติโก, เอโล อฑฺฒโยชนิโก, อุปฺปโล ติคาวุติโก ปุณฺฑรีโก โยชนิโกติฯ เตสุปิ คหิตคหิตฏฺฐานํ ปูรติเยวฯ อิติ ภควา ปหูตํ หิรญฺญสุวณฺณํ โอหาย ปพฺพชิโตติ เวทิตพฺโพฯ ทหโร วาติอาทีนิ เหฏฺฐา วิตฺถาริตาเนวฯ

อขุทฺทาวกาโสติ เอตฺถ ภควติ อปริมาโณเยว ทสฺสนาวกาโสติ เวทิตพฺโพฯ ตตฺริทํ วตฺถุํ – ราชคเห กิร อญฺญตโร พฺราหฺมโณ ‘‘สมณสฺส กิร โคตมสฺส ปมาณํ คเหตุํ น สกฺกา’’ติ สุตฺวา ภควโต ปิณฺฑาย ปวิสนกาเล สฏฺฐิหตฺถํ เวฬุํ คเหตฺวา นครทฺวารสฺส พหิ ฐตฺวา สมฺปตฺเต ภควติ เวฬุํ คเหตฺวา สมีเป อฏฺฐาสิ, เวฬุ ภควโต ชาณุมตฺตํ ปาปุณิฯ ปุนทิวเส ทฺเว เวฬู ฆเฏตฺวา สมีเป อฏฺฐาสิ , ภควา ทฺวินฺนํ เวฬูนํ อุปริ ทฺวิเวณุมตฺตเมว ปญฺญายมาโน, ‘‘พฺราหฺมณ, กิํ กโรสี’’ติ อาห? ตุมฺหากํ ปมาณํ คณฺหามีติฯ ‘‘พฺราหฺมณ, สเจปิ ตฺวํ สกลจกฺกวาฬคพฺภํ ปูเรตฺวา ฐิตเวฬุํ ฆเฏตฺวา อาคมิสฺสสิ, เนว เม ปมาณํ คเหตุํ สกฺขิสฺสสิฯ น หิ มยา จตฺตาริ อสงฺเขฺยยฺยานิ กปฺปสตสหสฺสญฺจ ตถา ปารมิโย ปูริตา, ยถา เม ปโร ปมาณํ คณฺเหยฺย, อตุโล พฺราหฺมณ, ตถาคโต อปฺปเมยฺโย’’ติ วตฺวา ธมฺมปเท คาถมาหฯ คาถาปริโยสาเน จตุราสีติปาณสหสฺสานิ อมตํ ปิวิํสุฯ

อปรมฺปิ วตฺถุ – ราหุ กิร อสุรินฺโท จตฺตาริ โยชนสหสฺสานิ อฏฺฐ จ โยชนสตานิ อุจฺโจ, พาหนฺตรมสฺส ทฺวาทสโยชนสตานิ, หตฺถตลปาทตลานํ ปุถุลตา ตีณิ โยชนสตานิ, องฺคุลิปพฺพานิ ปณฺณาสโยชนานิ , ภมุกนฺตรํ ปณฺณาสโยชนํ, นลาฏํ ติโยชนสตํ, สีสํ นวโยชนสตํฯ โส – ‘‘อหํ อุจฺโจสฺมิ, สตฺถารํ โอนมิตฺวา โอโลเกตุํ น สกฺขิสฺสามี’’ติ น คจฺฉติฯ โส เอกทิวสํ ภควโต วณฺณํ สุตฺวา ‘‘ยถา กถญฺจ โอโลเกสฺสามี’’ติ อาคโตฯ ภควา ตสฺส อชฺฌาสยํ วิทิตฺวา ‘‘จตูสุ อิริยาปเถสุ กตเรน ทสฺเสมี’’ติ จินฺเตตฺวา ‘‘ฐิตโก นาม นีโจปิ อุจฺโจ วิย ปญฺญายติ, นิปนฺโนวสฺส อตฺตานํ ทสฺเสสฺสามี’’ติ, ‘‘อานนฺท, คนฺธกุฏิปริเวเณ มญฺจกํ ปญฺญาเปหี’’ติ วตฺวา ตตฺถ สีหเสยฺยํ กปฺเปสิฯ ราหุ อาคนฺตฺวา นิปนฺนํ ภควนฺตํ คีวํ อุนฺนาเมตฺวา นภมชฺเฌ ปุณฺณจนฺทํ วิย อุลฺโลเกติฯ กิมิทํ อสุรินฺทาติ จ วุตฺเต, ภควา โอนมิตฺวา โอโลเกตุํ น สกฺขิสฺสามีติ น คจฺฉินฺติฯ น มยา อสุรินฺท อโธมุเขน ปารมิโย ปูริตา, อุทฺธคฺคํ เม กตฺวา ทานํ ทินฺนนฺติฯ ตํทิวสํ ราหุ สรณํ อคมาสิฯ เอวํ ภควา อขุทฺทาวกาโส ทสฺสนายฯ

จตุปาริสุทฺธิสีเลน สีลวาฯ ตํ ปน สีลํ อริยํ อุตฺตมํ ปริสุทฺธํ, เตนาห อริยสีลีติฯ ตเทว อนวชฺชฏฺเฐน กุสลํ, เตนาห กุสลสีลีติฯ กุสเลน สีเลนาติ อิทมสฺส เววจนํฯ พหูนํ อาจริยปาจริโยติ ภควโต เอเกกาย ธมฺมเทสนาย จตุราสีติปาณสหสฺสานิ อปริมาณาปิ เทวมนุสฺสา มคฺคผลามตํ ปิวนฺติฯ ตสฺมา พหูนํ อาจริโย, สาวกวิเนยฺยานํ ปาจริโยติฯ

ขีณกามราโคติ เอตฺถ กามํ ภควโต สพฺเพปิ กิเลสา ขีณา, พฺราหฺมโณ ปน เต น ชานาติ, อตฺตโน ชานนฏฺฐาเนเยว คุณํ กเถติฯ วิคตจาปลฺโลติ ‘‘ปตฺตมณฺฑนา จีวรมณฺฑนา เสนาสนมณฺฑนา อิมสฺส วา ปูติกายสฺส…เป.… เกลนา ปฏิเกลนา’’ติ เอวํ วุตฺตจาปลฺยวิรหิโตฯ

อปาปปุเรกฺขาโรติ อปาเป นวโลกุตฺตรธมฺเม ปุรโต กตฺวา วิจรติฯ พฺรหฺมญฺญาย ปชายาติ สาริปุตฺตโมคฺคลฺลานมหากสฺสปาทิเภทาย พฺราหฺมณปชายฯ (อวิรุทฺโธ หิ โส) เอติสฺสาย ปชาย ปุเรกฺขาโรฯ

อยญฺหิ ปชา สมณํ โคตมํ ปุรโต กตฺวา จรตีติ อตฺโถฯ อปิจ อปาปปุเรกฺขาโรติ น ปาปุปุเรกฺขาโร, น ปาปํ ปุรโต กตฺวา จรติ, ปาปํ น อิจฺฉตีติ อตฺโถฯ กสฺส? พฺรหฺมญฺญาย ปชาย อตฺตนา สทฺธิํ ปฏิวิรุทฺธายปิ พฺราหฺมณปชาย อวิรุทฺโธ หิตสุขตฺถิโกเยวาติ วุตฺตํ โหติฯ

ติโรรฏฺฐาติ ปรรฏฺฐโตฯ ติโรชนปทาติ ปรชนปทโตฯ สํปุจฺฉิตุํ อาคจฺฉนฺตีติ ขตฺติยปณฺฑิตาทโย เจว พฺราหฺมณคนฺธพฺพาทโย จ ปญฺเห อภิสงฺขริตฺวา ปุจฺฉิสฺสามาติ อาคจฺฉนฺติฯ ตตฺถ เกจิ ปุจฺฉาย วา โทสํ วิสฺสชฺชนสมฺปฏิจฺฉเน วา อสมตฺถตํ สลฺลกฺเขตฺวา อปุจฺฉิตฺวาว ตุณฺหี นิสีทนฺติ, เกจิ ปุจฺฉนฺติ, เกสญฺจิ ภควา ปุจฺฉาย อุสฺสาหํ ชเนตฺวา วิสฺสชฺเชติฯ เอวํ สพฺเพสมฺปิ เตสํ วิมติโย ตีรํ ปตฺวา มหาสมุทฺทสฺส อูมิโย วิย ภควนฺตํ ปตฺวาว ภิชฺชนฺติฯ เสสเมตฺถ ตถาคตสฺส วณฺเณ อุตฺตานเมวฯ

อติถี โน เต โหนฺตีติ เต อมฺหากํ อาคนฺตุกา นวกา ปาหุนกา โหนฺตีติ อตฺโถฯ ปริยาปุณามีติ ชานามิฯ อปริมาณวณฺโณติ ตถารูเปเนว สพฺพญฺญุนาปิ อปฺปเมยฺยวณฺโณ, ปเคว มาทิเสนาติ ทสฺเสติฯ วุตฺตมฺปิ เจตํ –

‘‘พุทฺโธปิ พุทฺธสฺส ภเณยฺย วณฺณํ,

กปฺปมฺปิ เจ อญฺญมภาสมาโน;

ขีเยถ กปฺโป จิรทีฆมนฺตเร,

วณฺโณ น ขีเยถ ตถาคตสฺสา’’ติฯ

อิมํ ปน คุณกถํ สุตฺวา เต พฺราหฺมณา จินฺตยิํสุ ‘‘ยถา, จงฺกี, สมณสฺส โคตมสฺส วณฺณํ ภาสติ, อโนมคุโณ โส ภวํ โคตโม, เอวํ ตสฺส คุเณ ชานมาเนน โข ปน อิมินา อติจิรํ อธิวาสิตํ, หนฺท นํ อนุวตฺตามา’’ติ อนุวตฺตมานา ‘‘เตน หิ, โภ’’ติอาทิมาหํสุฯ

[426] โอปาเตตีติ ปเวเสติฯ สํปุเรกฺขโรนฺตีติ ปุตฺตมตฺตนตฺตมตฺตมฺปิ สมานํ ปุรโต กตฺวา วิจรนฺติฯ

[427] มนฺตปทนฺติ มนฺตาเยว มนฺตปทํ, เวโทติ อตฺโถฯ อิติหิติห ปรมฺปรายาติ เอวํ กิร เอวํ กิราติ ปรมฺปรภาเวน อาคตนฺติ ทีเปติฯ

ปิฏกสมฺปทายาติ ปาวจนสงฺขาตสมฺปตฺติยาฯ สาวิตฺติอาทีหิ ฉนฺทพนฺเธหิ จ วคฺคพนฺเธหิ จ สมฺปาเทตฺวา อาคตนฺติ ทสฺเสติฯ ตตฺถ จาติ ตสฺมิํ มนฺตปเทฯ ปวตฺตาโรติ ปวตฺตยิตาโรฯ เยสนฺติ เยสํ สนฺตกํฯ มนฺตปทนฺติ เวทสงฺขาตํ มนฺตเมวฯ คีตนฺติ อฏฺฐกาทีหิ ทสหิ โปราณกพฺราหฺมเณหิ ปทสมฺปตฺติวเสน สชฺฌายิตํฯ ปวุตฺตนฺติ อญฺเญสํ วุตฺตํ, วาจิตนฺติ อตฺโถฯ สมิหิตนฺติ สมุปพฺยูฬฺหํ ราสิกตํ, ปิณฺฑํ กตฺวา ฐปิตนฺติ อตฺโถฯ ตทนุคายนฺตีติ เอตรหิ พฺราหฺมณา ตํ เตหิ ปุพฺเพ คีตํ อนุคายนฺติ อนุสชฺฌายนฺติ วาเทนฺติฯ ตทนุภาสนฺตีติ ตํ อนุภาสนฺติ, อิทํ ปุริมสฺเสว เววจนํฯ ภาสิตมนุภาสนฺตีติ เตหิ ภาสิตํ สชฺฌายิตํ อนุสชฺฌายนฺติฯ วาจิตมนุวาเจนฺตีติ เตหิ อญฺเญสํ วาจิตํ อนุวาเจนฺติฯ เสยฺยถิทนฺติ เต กตเมติ อตฺโถฯ อฏฺฐโกติอาทีนิ เตสํ นามานิ, เต กิร ทิพฺเพน จกฺขุนา โอโลเกตฺวา ปรูปฆาตํ อกตฺวา กสฺสปสมฺมาสมฺพุทฺธสฺส ภควโต ปาวจเนน สห สํสนฺเทตฺวา มนฺเต คนฺเถสุํ, อปราปเร ปน พฺราหฺมณา ปาณาติปาตาทีนิ ปกฺขิปิตฺวา ตโย เวเท ภินฺทิตฺวา พุทฺธวจเนน สทฺธิํ วิรุทฺเธ อกํสุฯ

[428] อนฺธเวณีติ อนฺธปเวณีฯ เอเกน หิ จกฺขุมตา คหิตยฏฺฐิยา โกฏิํ เอโก อนฺโธ คณฺหาติ, ตํ อนฺธํ อญฺโญ, ตํ อญฺโญติ เอวํ ปณฺณาส สฏฺฐิ อนฺธา ปฏิปาฏิยา ฆฏิตา อนฺธเวณีติ วุจฺจติฯ ปรมฺปราสํสตฺตาติ อญฺญมญฺญํ ลคฺคา, ยฏฺฐิคฺคาหเกนปิ จกฺขุมตา วิรหิตาติ อตฺโถฯ เอโก กิร ธุตฺโต อนฺธคณํ ทิสฺวา ‘‘อสุกสฺมิํ นาม คาเม ขชฺชโภชฺชํ สุลภ’’นฺติ อุสฺสาเหตฺวา เตหิ ‘‘ตตฺถ โน สามิ เนหิ, อิทํ นาม เต เทมา’’ติ วุตฺเต ลญฺชํ คเหตฺวา อนฺตรามคฺเค มคฺคา โอกฺกมฺม มหนฺตํ คจฺฉํ อนุปริคนฺตฺวา ปุริมสฺส หตฺเถน ปจฺฉิมสฺส กจฺฉํ คณฺหาเปตฺวา ‘‘กิญฺจิ กมฺมํ อตฺถิ, คจฺฉถ ตาว ตุมฺเห’’ติ วตฺวา ปลายิฯ เต ทิวสมฺปิ คนฺตฺวา มคฺคํ อวินฺทมานา ‘‘กหํ, โภ, จกฺขุมา กหํ มคฺโค’’ติ ปริเทวิตฺวา มคฺคํ อวินฺทมานา ตตฺเถว มริํสุฯ เต สนฺธาย วุตฺตํ ‘‘ปรมฺปราสํสตฺตา’’ติฯ ปุริโมปีติ ปุริเมสุ ทสสุ พฺราหฺมเณสุ เอโกปิฯ มชฺฌิโมปีติ มชฺเฌ อาจริยปาจริเยสุ เอโกปิฯ ปจฺฉิโมปีติ อิทานิ พฺราหฺมเณสุ เอโกปิฯ

ปญฺจ โขติ ปาฬิอาคเตสุ ทฺวีสุ อญฺเญปิ เอวรูเป ตโย ปกฺขิปิตฺวา วทติฯ ทฺเวธาวิปากาติ ภูตวิปากา วา อภูตวิปากา วาฯ นาลเมตฺถาติ, ภารทฺวาช, สจฺจํ อนุรกฺขิสฺสามีติ ปฏิปนฺเนน วิญฺญุนา ‘‘ยํ มยา คหิตํ, อิทเมว สจฺจํ โมฆมญฺญ’’นฺติ เอตฺถ เอกํเสเนว นิฏฺฐํ คนฺตุํ นาลํ น ยุตฺตนฺติ อุปริ ปุจฺฉาย มคฺคํ วิวริตฺวา ฐเปสิฯ

[430] อิธ, ภารทฺวาช, ภิกฺขูติ ชีวกสุตฺเต (ม. นิ. 2.51 อาทโย) วิย มหาวจฺฉสุตฺเต (ม. นิ. 2.193 อาทโย) วิย จ อตฺตานญฺเญว สนฺธาย วทติฯ โลภนีเยสุ ธมฺเมสูติ โลภธมฺเมสุฯ เสสปททฺวเยปิ เอเสว นโยฯ

[432] สทฺธํ นิเวเสตีติ โอกปฺปนิยสทฺธํ นิเวเสติฯ อุปสงฺกมตีติ อุปคจฺฉติฯ ปยิรุปาสตีติ สนฺติเก นิสีทติฯ โสตนฺติ ปสาทโสตํ โอทหติฯ ธมฺมนฺติ เทสนาธมฺมํ สุณาติฯ ธาเรตีติ ปคุณํ กตฺวา ธาเรติฯ อุปปริกฺขตีติ อตฺถโต จ การณโต จ วีมํสติฯ นิชฺฌานํ ขมนฺตีติ โอโลกนํ ขมนฺติ, อิธ สีลํ กถิตํ, อิธ สมาธีติ เอวํ อุปฏฺฐหนฺตีติ อตฺโถฯ ฉนฺโทติ กตฺตุกมฺยตา ฉนฺโทฯ อุสฺสหตีติ วายมติฯ ตุเลตีติ อนิจฺจาทิวเสน ตีเรติฯ ปทหตีติ มคฺคปธานํ ปทหติฯ กาเยน เจว ปรมสจฺจนฺติ สหชาตนามกาเยน จ นิพฺพานํ สจฺฉิกโรติ, ปญฺญาย จ กิเลเส นิพฺพิชฺฌิตฺวา ตเทว วิภูตํ ปากฏํ กโรนฺโต ปสฺสติฯ

[433] สจฺจานุโพโธติ มคฺคานุโพโธฯ สจฺจานุปฺปตฺตีติ ผลสจฺฉิกิริยาฯ เตสํเยวาติ เหฏฺฐา วุตฺตานํ ทฺวาทสนฺนํ, เอวํ ทีฆํ มคฺควาทํ อนุโลเมติ, ตสฺมา นายมตฺโถฯ อยํ ปเนตฺถ อตฺโถ – เตสํเยวาติ เตสํ มคฺคสมฺปยุตฺตธมฺมานํฯ ปธานนฺติ มคฺคปธานํฯ ตญฺหิ ผลสจฺฉิกิริยสงฺขาตาย สจฺจานุปฺปตฺติยา พหุการํ, มคฺเค อสติ ผลาภาวโตติฯ อิมินา นเยน สพฺพปเทสุ อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานเมวาติฯ

ปปญฺจสูทนิยา มชฺฌิมนิกายฏฺฐกถาย

จงฺกีสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

6. เอสุการีสุตฺตวณฺณนา

[437] เอวํ เม สุตนฺติ เอสุการีสุตฺตํฯ ตตฺถ พิลํ โอลคฺเคยฺยุนฺติ โกฏฺฐาสํ ลคฺคาเปยฺยุํ, อิมินา สตฺถธมฺมํ นาม ทสฺเสติฯ สตฺถวาโห กิร มหากนฺตารปฏิปนฺโน อนฺตรามคฺเค โคเณ มเต มํสํ คเหตฺวา สพฺเพสํ สตฺถิกานํ ‘‘อิทํ ขาทิตฺวา เอตฺตกํ มูลํ ทาตพฺพ’’นฺติ โกฏฺฐาสํ โอลคฺเคติ, โคณมํสํ นาม ขาทนฺตาปิ อตฺถิ อขาทนฺตาปิ, มูลํ ทาตุํ สกฺโกนฺตาปิ อสกฺโกนฺตาปิฯ สตฺถวาโห เยน มูเลน โคโณ คหิโต, ตสฺส นิกฺขมนตฺถํ สพฺเพสํ พลกฺกาเรน โกฏฺฐาสํ ทตฺวา มูลํ คณฺหาติ, อยํ สตฺถธมฺโมฯ เอวเมวํ พฺราหฺมณาปิ โลกสฺส ปฏิญฺญํ อคฺคเหตฺวา อตฺตโนว ธมฺมตาย จตสฺโส ปาริจริยา ปญฺญเปนฺตีติ ทสฺเสตุํ เอวเมว โขติอาทิมาหฯ ปาปิโย อสฺสาติ ปาปํ อสฺสฯ เสยฺโย อสฺสาติ หิตํ อสฺสฯ อถ วา ปาปิโยติ ปาปโก ลามโก อตฺตภาโว อสฺสฯ เสยฺโยติ เสฏฺโฐ อุตฺตโมฯ เสยฺยํโสติ เสยฺโยฯ อุจฺจากุลีนตาติ อุจฺจากุลีนตฺเตน เสยฺโยฯ ปาปิยํโสติ ปาปิโยฯ อุจฺจากุลีนตา จ ทฺวีสุ กุเลสุ วฑฺเฒติ ขตฺติยกุเล พฺราหฺมณกุเล จ, อุฬารวณฺณตา ตีสุฯ เวสฺโสปิ หิ อุฬารวณฺโณ โหติฯ อุฬารโภคตา จตูสุปิฯ สุทฺโทปิ หิ อนฺตมโส จณฺฑาโลปิ อุฬารโภโค โหติเยวฯ

[440] ภิกฺขาจริยนฺติ โกฏิธเนนปิ หิ พฺราหฺมเณน ภิกฺขา จริตพฺพาว, โปราณกพฺราหฺมณา อสีติโกฏิธนาปิ เอกเวลํ ภิกฺขํ จรนฺติฯ กสฺมา? ทุคฺคตกาเล จรนฺตานํ อิทานิ ภิกฺขํ จริตุํ อารทฺธาติ ครหา น ภวิสฺสตีติฯ อติมญฺญมาโนติ โย ภิกฺขาจริยวํสํ หริตฺวา สตฺตชีวกสิกมฺมวณิชฺชาทีหิ ชีวิกํ กปฺเปติ, อยํ อติมญฺญติ นามฯ โคโป วาติ ยถา โคปโก อตฺตนา รกฺขิตพฺพํ ภณฺฑํ เถเนนฺโต อกิจฺจการี โหติ, เอวนฺติ อตฺโถฯ อิมินา นเยน สพฺพวาเรสุ อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ อสิตพฺยาภงฺคินฺติ ติณลายนอสิตญฺเจว กาชญฺจฯ อนุสฺสรโตติ ยตฺถ ชาโต, ตสฺมิํ โปราเณ มาตาเปตฺติเก กุลวํเส อนุสฺสริยมาเนติ อตฺโถฯ เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานเมวาติฯ

ปปญฺจสูทนิยา มชฺฌิมนิกายฏฺฐกถาย

เอสุการีสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ