[400] อิมาหีติ อิมาหิ เกณิยสฺส จิตฺตานุกูลาหิ คาถาหิฯ ตตฺถ อคฺคิปริจริยํ วินา พฺราหฺมณานํ ยญฺญาภาวโต ‘‘อคฺคิหุตฺตมุขา ยญฺญา’’ติ วุตฺตํฯ อคฺคิหุตฺตเสฏฺฐา อคฺคิชุหนปฺปธานาติ อตฺโถฯ เวเท สชฺฌายนฺเตหิ ปฐมํ สชฺฌายิตพฺพโต, สาวิตฺตี, ‘‘ฉนฺทโส มุข’’นฺติ วุตฺโตฯ มนุสฺสานํ เสฏฺฐโต ราชา ‘‘มุข’’นฺติ วุตฺโตฯ นทีนํ อาธารโต ปฏิสรณโต จ สาคโร ‘‘มุข’’นฺติ วุตฺโตฯ จนฺทโยควเสน ‘‘อชฺช กตฺติกา อชฺช โรหิณี’’ติ สญฺญาณโต อาโลกกรณโต โสมฺมภาวโต จ ‘‘นกฺขตฺตานํ มุขํ จนฺโท’’ติ วุตฺตํฯ ตปนฺตานํ อคฺคตฺตา อาทิจฺโจ ‘‘ตปตํ มุข’’นฺติ วุตฺโตฯ ทกฺขิเณยฺยานํ ปน อคฺคตฺตา วิเสเสน ตสฺมิํ สมเย พุทฺธปฺปมุขํ สงฺฆํ สนฺธาย ‘‘ปุญฺญํ อากงฺขมานานํ, สงฺโฆ เอว ยชตํ มุข’’นฺติ วุตฺตํฯ เตน สงฺโฆ ปุญฺญสฺส อายมุขนฺติ ทสฺเสติฯ

ยํ ตํ สรณนฺติ อญฺญํ พฺยากรณคาถมาหฯ ตสฺสตฺโถ – ปญฺจหิ จกฺขูหิ จกฺขุมา ภควา ยสฺมา มยํ อิโต อฏฺฐเม ทิวเส ตํ สรณํ อาคตมฺหา, ตสฺมา อตฺตนา ตว สาสเน อนุตฺตเรน ทมเถน ทนฺตามฺหา, อโห เต สรณสฺส อานุภาโวติฯ

ตโต ปรํ ภควนฺตํ ทฺวีหิ คาถาหิ โถเมตฺวา ตติยาย วนฺทนํ ยาจนฺโต ภิกฺขโว ติสตา อิเมติอาทิมาหาติฯ

ปปญฺจสูทนิยา มชฺฌิมนิกายฏฺฐกถาย

เสลสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

3. อสฺสลายนสุตฺตวณฺณนา

[401] เอวํ เม สุตนฺติ อสฺสลายนสุตฺตํฯ ตตฺถ นานาเวรชฺชกานนฺติ องฺคมคธาทีหิ นานปฺปกาเรหิ เวรชฺเชหิ อาคตานํ, เตสุ วา รฏฺเฐสุ ชาตสํวฑฺฒานนฺติปิ อตฺโถฯ เกนจิเทวาติ ยญฺญุปาสนาทินา อนิยมิตกิจฺเจนฯ จาตุวณฺณินฺติ จตุวณฺณสาธารณํฯ มยํ ปน นฺหานสุทฺธิยา ภาวนาสุทฺธิยาปิ พฺราหฺมณาว สุชฺฌนฺตีติ วทาม, อยุตฺตมฺปิ สมโณ โคตโม กโรตีติ มญฺญมานา เอวํ จินฺตยิํสุฯ วุตฺตสิโรติ วาปิตสิโรฯ

ธมฺมวาทีติ สภาววาทีฯ ทุปฺปฏิมนฺติยาติ อมฺหาทิเสหิ อธมฺมวาทีหิ ทุกฺเขน ปฏิมนฺติตพฺพา โหนฺติฯ ธมฺมวาทิโน นาม ปราชโย น สกฺกา กาตุนฺติ ทสฺเสติฯ ปริพฺพาชกนฺติ ปพฺพชฺชาวิธานํ, ตโย เวเท อุคฺคเหตฺวา สพฺพปจฺฉา ปพฺพชนฺตา เยหิ มนฺเตหิ ปพฺพชนฺติ, ปพฺพชิตา จ เย มนฺเต ปริหรนฺติ, ยํ วา อาจารํ อาจรนฺติ, ตํ สพฺพํ โภตา จริตํ สิกฺขิตํฯ ตสฺมา ตุยฺหํ ปราชโย นตฺถิ, ชโยว ภวิสฺสตีติ มญฺญนฺตา เอวมาหํสุฯ

[402] ทิสฺสนฺติ โข ปนาติอาทิ เตสํ ลทฺธิภินฺทนตฺถํ วุตฺตํฯ ตตฺถ พฺราหฺมณิโยติ พฺราหฺมณานํ ปุตฺตปฏิลาภตฺถาย อาวาหวิวาหวเสน กุลา อานีตา พฺราหฺมณิโย ทิสฺสนฺติ ฯ ตา โข ปเนตา อปเรน สมเยน อุตุนิโยปิ โหนฺติ, สญฺชาตปุปฺผาติ อตฺโถฯ คพฺภินิโยติ สญฺชาตคพฺภาฯ วิชายมานาติ ปุตฺตธีตโร ชนยมานาฯ ปายมานาติ ทารเก ถญฺญํ ปายนฺติโยฯ โยนิชาว สมานาติ พฺราหฺมณีนํ ปสฺสาวมคฺเคน ชาตา สมานาฯ เอวมาหํสูติ เอวํ วทนฺติฯ กถํ? พฺราหฺมโณว เสฏฺโฐ วณฺโณ…เป.… พฺรหฺมทายาทาติฯ ยทิ ปน เนสํ สจฺจวจนํ สิยา, พฺราหฺมณีนํ กุจฺฉิ มหาพฺรหฺมุโน อุโร ภเวยฺย, พฺราหฺมณีนํ ปสฺสาวมคฺโค มหาพฺรหฺมุโน มุขํ ภเวยฺย, เอตฺตาวตา ‘‘มยํ มหาพฺรหฺมุโน อุเร วสิตฺวา มุขโต นิกฺขนฺตา’’ติ วตฺตุํ มา ลภนฺตูติ อยํ มุขโต ชาตจฺเฉทกวาโท วุตฺโตฯ

[403] อยฺโย หุตฺวา ทาโส โหติ, ทาโส หุตฺวา อยฺโย โหตีติ พฺราหฺมโณ สภริโย วณิชฺชํ ปโยเชนฺโต โยนกรฏฺฐํ วา กมฺโพชรฏฺฐํ วา คนฺตฺวา กาลํ กโรติ, ตสฺส เคเห วยปฺปตฺเต ปุตฺเต อสติ พฺราหฺมณี ทาเสน วา กมฺมกเรน วา สทฺธิํ สํวาสํ กปฺเปติฯ เอกสฺมิํ ทารเก ชาเต โส ปุริโส ทาโสว โหติ, ตสฺส ชาตทารโก ปน ทายชฺชสามิโก โหติฯ มาติโต สุทฺโธ ปิติโต อสุทฺโธ โส วณิชฺชํ ปโยเชนฺโต มชฺฌิมปเทสํ คนฺตฺวา พฺราหฺมณทาริกํ คเหตฺวา ตสฺสา กุจฺฉิสฺมิํ ปุตฺตํ ปฏิลภติ, โสปิ มาติโตว สุทฺโธ โหติ ปิติโต อสุทฺโธฯ เอวํ พฺราหฺมณสมยสฺมิญฺเญว ชาติสมฺเภโท โหตีติ ทสฺสนตฺถเมตํ วุตฺตํฯ

กิํ พลํ, โก อสฺสาโสติ ยตฺถ ตุมฺเห ทาสา โหนฺตา สพฺเพว ทาสา โหถ, อยฺยา โหนฺตา สพฺเพว อยฺยา โหถ, เอตฺถ โว โก ถาโม, โก อวสฺสโย, ยํ พฺราหฺมโณว เสฏฺโฐ วณฺโณติ วทถาติ ทีเปติฯ

[404] ขตฺติโยว นุ โขติอาทโย สุตฺตจฺเฉทกวาทา นาม โหนฺติฯ

[408] อิทานิ จาตุวณฺณิสุทฺธิํ ทสฺเสนฺโต อิธ ราชาติอาทิมาหฯ สาปานโทณิยาติ สุนขานํ ปิวนโทณิยาฯ อคฺคิกรณียนฺติ สีตวิโนทนอนฺธการวิธมนภตฺตปจนาทิ อคฺคิกิจฺจํฯ เอตฺถ อสฺสลายนาติ เอตฺถ สพฺพสฺมิํ อคฺคิกิจฺจํ กโรนฺเตฯ

[409] อิทานิ ยเทตํ พฺราหฺมณา จาตุวณฺณิสุทฺธีติ วทนฺติ, เอตฺถ จาตุวณฺณาติ นิยโม นตฺถิฯ ปญฺจโม หิ ปาทสิกวณฺโณปิ อตฺถีติ สํขิตฺเตน เตสํ วาเท โทสทสฺสนตฺถํ อิธ ขตฺติยกุมาโรติอาทิมาหฯ ตตฺร อมุตฺร จ ปเนสานนฺติ อมุสฺมิญฺจ ปน ปุริมนเย เอเตสํ มาณวกานํ กิญฺจิ นานากรณํ น ปสฺสามีติ วทติฯ นานากรณํ ปน เตสมฺปิ อตฺถิเยวฯ ขตฺติยกุมารสฺส หิ พฺราหฺมณกญฺญาย อุปฺปนฺโน ขตฺติยปาทสิโก นาม, อิตโร พฺราหฺมณปาทสิโก นาม, เอเต หีนชาติมาณวกาฯ

เอวํ ปญฺจมสฺส วณฺณสฺส อตฺถิตาย จาตุวณฺณิสุทฺธีติ เอเตสํ วาเท โทสํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ ปุน จาตุวณฺณิสุทฺธิยํ โอวทนฺโต ตํ กิํ มญฺญสีติอาทิมาหฯ ตตฺถ สทฺเธติ มตกภตฺเตฯ ถาลิปาเกติ ปณฺณาการภตฺเตฯ ยญฺเญติ ยญฺญภตฺเตฯ ปาหุเนติ อาคนฺตุกานํ กตภตฺเตฯ กิํ หีติ กิํ มหปฺผลํ ภวิสฺสติ, โน ภวิสฺสตีติ ทีเปติฯ

[410] ภูตปุพฺพนฺติ อสฺสลายน ปุพฺเพ มยิ ชาติยา หีนตเร ตุมฺเห เสฏฺฐตรา สมานาปิ มยา ชาติวาเท ปญฺหํ ปุฏฺฐา สมฺปาเทตุํ น สกฺขิตฺถ, อิทานิ ตุมฺเห หีนตรา หุตฺวา มยา เสฏฺฐตเรน พุทฺธานํ สเก ชาติวาทปญฺหํ ปุฏฺฐา กิํ สมฺปาเทสฺสถ? น เอตฺถ จินฺตา กาตพฺพาติ มาณวํ อุปตฺถมฺเภนฺโต อิมํ เทสนํ อารภิฯ ตตฺถ อสิโตติ กาฬโกฯ

เทวโลติ ตสฺส นามํ, อยเมว ภควา เตน สมเยนฯ ปฏลิโยติ คณงฺคณุปาหนาฯ ปตฺถณฺฑิเลติ ปณฺณสาลปริเวเณฯ โก นุ โขติ กหํ นุ โขฯ คามณฺฑลรูโป วิยาติ คามทารกรูโป วิยฯ โส ขฺวาหํ, โภ, โหมีติ โส อหํ, โภ, อสิตเทวโล โหมีติ วทติฯ ตทา กิร มหาสตฺโต โกณฺฑทมโก หุตฺวา วิจรติฯ อภิวาเทตุํ อุปกฺกมิํสูติ วนฺทิตุํ อุปกฺกมํ อกํสุฯ ตโต ปฏฺฐาย จ วสฺสสติกตาปโสปิ ตทหุชาตํ พฺราหฺมณกุมารํ อวนฺทนฺโต โกณฺฑิโต โหติฯ

[411] ชนิกา มาตาติ ยาย ตุมฺเห ชนิตา, สา โว ชนิกา มาตาฯ ชนิกามาตูติ ชนิกาย มาตุฯ โย ชนโกติ โย ชนโก ปิตาฯ ‘‘โย ชนิโก ปิตาเตว’’ วา ปาโฐฯ

อสิเตนาติ ปญฺจาภิญฺเญน อสิเตน เทวเลน อิสินา อิมํ คนฺธพฺพปญฺหํ ปุฏฺฐา น สมฺปายิสฺสนฺติฯ เยสนฺติ เยสํ สตฺตนฺนํ อิสีนํฯ น ปุณฺโณ ทพฺพิคาโหติ เตสํ สตฺตนฺนํ อิสีนํ ทพฺพิํ คเหตฺวา ปณฺณํ ปจิตฺวา ทายโก ปุณฺโณ นาม เอโก อโหสิ, โส ทพฺพิคหณสิปฺปํ ชานาติฯ ตฺวํ สาจริยโก เตสํ ปุณฺโณปิ น โหติ, เตน ญาตํ ทพฺพิคหณสิปฺปมตฺตมฺปิ น ชานาสีติฯ เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานเมวาติฯ

อยํ ปน อสฺสลายโน สทฺโธ อโหสิ ปสนฺโน, อตฺตโน อนฺโตนิเวสเนเยว เจติยํ กาเรสิฯ ยาวชฺชทิวสา อสฺสลายนวํเส ชาตา นิเวสนํ กาเรตฺวา อนฺโตนิเวสเน เจติยํ กโรนฺเตวาติฯ

ปปญฺจสูทนิยา มชฺฌิมนิกายฏฺฐกถาย

อสฺสลายนสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

4. โฆฏมุขสุตฺตวณฺณนา

[412] เอวํ เม สุตนฺติ โฆฏมุขสุตฺตํฯ ตตฺถ เขมิยมฺพวเนติ เอวํนามเก อมฺพวเนฯ ธมฺมิโก ปริพฺพโชติ ธมฺมิกา ปพฺพชฺชาฯ อทสฺสนาติ ตุมฺหาทิสานํ วา ปณฺฑิตานํ อทสฺสเนนฯ โย วา ปเนตฺถ ธมฺโมติ โย วา ปน เอตฺถ ธมฺโม สภาโว, ตสฺเสว วา อทสฺสเนนฯ อิมินา ‘‘อมฺหากํ กถา อปฺปมาณํ, ธมฺโมว ปมาณ’’นฺติ ทสฺเสติฯ ตโต เถโร ‘‘นวอุโปสถาคาเร วิย พหุนา กมฺเมน อิธ ภวิตพฺพ’’นฺติ จินฺเตตฺวา จงฺกมา โอรุยฺห ปณฺณสาลํ ปวิสิตฺวา นิสีทิฯ ตํ ทสฺเสตุํ เอวํ วุตฺเตติอาทิ วุตฺตํฯ

[413] จตฺตาโรเม พฺราหฺมณาติ เถรสฺส กิร เอตทโหสิ – ‘‘อยํ พฺราหฺมโณ ‘ธมฺมิกํ ปพฺพชฺชํ อุปคโต สมโณ วา พฺราหฺมโณ วา นตฺถี’ติ วทติฯ อิมสฺส จตฺตาโร ปุคฺคเล ทฺเว จ ปริสา ทสฺเสตฺวา ‘จตุตฺถํ ปุคฺคลํ กตราย ปริสาย พหุลํ ปสฺสสี’ติ ปุจฺฉิสฺสามิ, ชานมาโน ‘อนาคาริยปริสาย’นฺติ วกฺขติฯ เอวเมตํ สกมุเขเนว ‘ธมฺมิโก ปริพฺพโช อตฺถี’ติ วทาเปสฺสามี’’ติ อิมํ เทสนํ อารภิฯ

[414] ตตฺถ สารตฺตรตฺตาติ สุฏฺฐุ รตฺตรตฺตาฯ สานุคฺคหา วาจา ภาสิตา สการณา วาจา ภาสิตาฯ วุตฺตญฺเหตํ มยา ‘‘อมฺหากํ กถา อปฺปมาณํ, ธมฺโมว ปมาณ’’นฺติฯ

[421] กิํ ปน เตติ คิหิ นาม กปฺปิยมฺปิ อกปฺปิยมฺปิ วเทยฺยาติ วิเวจนตฺถํ ปุจฺฉิฯ การาเปสีติ มาเปสิฯ การาเปตฺวา จ ปน กาลํ กตฺวา สคฺเค นิพฺพตฺโตฯ เอตสฺส กิร ชานนสิปฺเป มาตรมฺปิ ปิตรมฺปิ ฆาเตตฺวา อตฺตาว ฆาเตตพฺโพติ อาคจฺฉติฯ เอตํ สิปฺปํ ชานนฺโต ฐเปตฺวา เอตํ อญฺโญ สคฺเค นิพฺพตฺโต นาม นตฺถิ, เอส ปน เถรํ อุปนิสฺสาย ปุญฺญํ กตฺวา ตตฺถ นิพฺพตฺติตฺวา จ ปน ‘‘เกนาหํ กมฺเมน อิธ นิพฺพตฺโต’’ติ อาวชฺเชตฺวา ยถาภูตํ ญตฺวา เอกทิวสํ ชิณฺณาย โภชนสาลาย ปฏิสงฺขรณตฺถํ สงฺเฆ สนฺนิปติเต มนุสฺสเวเสน อาคนฺตฺวา ปุจฺฉิ – ‘‘กิมตฺถํ, ภนฺเต, สงฺโฆ สนฺนิปติโต’’ติ? โภชนสาลาย ปฏิสงฺขรณตฺถนฺติฯ เกเนสา การิตาติ? โฆฏมุเขนาติฯ อิทานิ โส กุหินฺติ? กาลงฺกโตติฯ อตฺถิ ปนสฺส โกจิ ญาตโกติ? อตฺถิ เอกา ภคินีติฯ ปกฺโกสาเปถ นนฺติฯ ภิกฺขู ปกฺโกสาเปสุํฯ