2. เสลสุตฺตวณฺณนา

[396] เอวํ เม สุตนฺติ เสลสุตฺตํฯ ตตฺถ องฺคุตฺตราเปสูติอาทิ โปตลิยสุตฺเต วิตฺถาริตเมวฯ อฑฺฒเตฬเสหีติ อฑฺเฒน เตฬเสหิ, ทฺวาทสหิ สเตหิ ปญฺญาสาย จ ภิกฺขูหิ สทฺธินฺติ วุตฺตํ โหติฯ เต ปน สาวกสนฺนิปาเต สนฺนิปติตา ภิกฺขูเยว สพฺเพ เอหิภิกฺขุปพฺพชฺชาย ปพฺพชิตา ขีณาสวาฯ เกณิโยติ ตสฺส นามํ, ชฏิโลติ ตาปโสฯ โส กิร พฺราหฺมณมหาสาโล, ธนรกฺขณตฺถาย ปน ตาปสปพฺพชฺชํ สมาทาย รญฺโญ ปณฺณาการํ ทตฺวา ภูมิภาคํ คเหตฺวา ตตฺถ อสฺสมํ กาเรตฺวา วสติ ปญฺจหิ สกฏสเตหิ วณิชฺชํ ปโยเชตฺวา กุลสหสฺสสฺส นิสฺสโย หุตฺวา, อสฺสเมปิ จสฺส เอโก ตาลรุกฺโข ทิวเส ทิวเส เอกํ โสวณฺณมยํ ตาลผลํ มุญฺจตีติ วทนฺติฯ โส ทิวา กาสายานิ ธาเรติ, ชฏา จ พนฺธติ, รตฺติํ กามสมฺปตฺติํ อนุภวติฯ ธมฺมิยา กถายาติ ปานกานิสํสปฏิสํยุตฺตาย ธมฺมิยา กถายฯ อยญฺหิ เกณิโย ตุจฺฉหตฺโถ ภควโต ทสฺสนาย คนฺตุํ ลชฺชายมาโน – ‘‘วิกาลโภชนา วิรตานมฺปิ ปานกํ กปฺปตี’’ติ จินฺเตตฺวา สุสงฺขตพทรปานํ ปญฺจหิ กาชสเตหิ คาหาเปตฺวา อคมาสิฯ เอวํ คตภาโว จสฺส – ‘‘อถ โข เกณิยสฺส ชฏิลสฺส เอตทโหสิ กิํ นุ โข อหํ สมณสฺส โคตมสฺส หราเปยฺย’’นฺติ เภสชฺชกฺขนฺธเก (มหาว. 300) ปาฬิอารุฬฺโหเยวฯ

ทุติยมฺปิ โข ภควาติ กสฺมา ปุนปฺปุนํ ปฏิกฺขิปิ? ติตฺถิยานํ ปฏิกฺเขปปสนฺนตาย, อการณเมตํ, นตฺถิ พุทฺธานํ ปจฺจยเหตุ เอวรูปํ โกหญฺญํฯ อยํ ปน อฑฺฒเตฬสานิ ภิกฺขุสตานิ ทิสฺวา เอตฺตกานํเยว ภิกฺขํ ปฏิยาเทสฺสติ, สฺเวว เสโล ตีหิ ปุริสสเตหิ สทฺธิํ ปพฺพชิสฺสติฯ อยุตฺตํ โข ปน นวเก อญฺญโต เปเสตฺวา อิเมเหว สทฺธิํ คนฺตุํ, อิเม วา อญฺญโต เปเสตฺวา นวเกหิ สทฺธิํ คนฺตุํฯ อถาปิ สพฺเพ คเหตฺวา คมิสฺสามิ, ภิกฺขาหาโร นปฺปโหสฺสติฯ ตโต ภิกฺขูสุ ปิณฺฑาย จรนฺเตสุ มนุสฺสา อุชฺฌายิสฺสนฺติ – ‘‘จิรสฺสาปิ เกณิโย สมณํ โคตมํ นิมนฺเตตฺวา ยาปนมตฺตํ ทาตุํ นาสกฺขี’’ติ, สยมฺปิ วิปฺปฏิสารี ภวิสฺสติฯ

ปฏิกฺเขเป ปน กเต ‘‘สมโณ โคตโม ปุนปฺปุนํ ‘ตฺวญฺจ พฺราหฺมเณสุ อภิปฺปสนฺโน’ติ พฺราหฺมณานํ นามํ คณฺหาตี’’ติ จินฺเตตฺวา พฺราหฺมเณปิ นิมนฺเตตุกาโม ภวิสฺสติ, ตโต พฺราหฺมเณ ปาฏิเยกฺกํ นิมนฺเตสฺสติ , เต เตน นิมนฺติตา ภิกฺขู หุตฺวา ภุญฺชิสฺสนฺติฯ เอวมสฺส สทฺธา อนุรกฺขิตา ภวิสฺสตีติ ปุนปฺปุนํ ปฏิกฺขิปิฯ กิญฺจาปิ โข, โภติ อิมินา อิทํ ทีเปติ, – ‘‘โภ โคตม, กิํ ชาตํ ยทิ อหํ พฺราหฺมเณสุ อภิปฺปสนฺโน, อธิวาเสตุ ภวํ โคตโม, อหํ พฺราหฺมณานมฺปิ ทาตุํ สกฺโกมิ ตุมฺหากมฺปี’’ติฯ

กายเวยฺยาวฏิกนฺติ กายเวยฺยาวจฺจํฯ มณฺฑลมาฬนฺติ ทุสฺสมณฺฑปํฯ

[397] อาวาโหติ กญฺญาคหณํฯ วิวาโหติ กญฺญาทานํฯ โส เม นิมนฺติโตติ โส มยา นิมนฺติโตฯ อถ พฺราหฺมโณ ปริปกฺโกปนิสฺสยตฺตา พุทฺธสทฺทํ สุตฺวาว อมเตเนวาภิสิตฺโต ปสาทํ อาวิกโรนฺโต พุทฺโธติ , โภ เกณิย, วเทสีติ อาหฯ เกณิโย ยถาภูตํ อาจิกฺขนฺโต พุทฺโธติ, โภ เสล, วทามีติ อาหฯ ตโต นํ ปุนปิ ทฬฺหีกรณตฺถํ ปุจฺฉิ, อิตโรปิ ตเถว อาโรเจสิฯ

[398] อถสฺส กปฺปสตสหสฺเสหิปิ พุทฺธสทฺทสฺเสว ทุลฺลภภาวํ สมฺปสฺสโตฯ เอตทโหสีติฯ เอตํ ‘‘โฆโสปิ โข’’ติอาทิ อโหสิฯ นีลวนราชีติ นีลวณฺณรุกฺขปนฺติฯ ปเท ปทนฺติ ปทปฺปมาเณ ปทํฯ อจฺจาสนฺเน หิ อติทูเร วา ปาเท นิกฺขิปมาเน สทฺโท อุฏฺฐาติ, ตํ ปฏิเสเธนฺโต เอวมาหฯ สีหาว เอกจราติ คณวาสี สีโห สีหโปตกาทีหิ สทฺธิํ ปมาทํ อาปชฺชติ, เอกจโร อปฺปมตฺโต โหติฯ อิติ อปฺปมาทวิหารํ ทสฺเสนฺโต เอกจรสีเหน โอปมฺมํ กโรติฯ มา เม โภนฺโตติ อาจารํ สิกฺขาเปนฺโต อาหฯ อยญฺเหตฺถ อธิปฺปาโย – สเจ ตุมฺเห กถาวารํ อลภิตฺวา มม กถาย อนฺตเร กถํ ปเวเสสฺสถ, ‘‘อนฺเตวาสิเก สิกฺขาเปตุํ นาสกฺขี’’ติ มยฺหํ ครหา อุปฺปชฺชิสฺสติ, ตสฺมา โอกาสํ ปสฺสิตฺวา มนฺเตยฺยาถาติฯ โน จ โข นํ ชานามีติ วิปสฺสีปิ โพธิสตฺโต จตุราสีติสหสฺสตฺเถรปพฺพชิตปริวาโร สตฺต มาสานิ โพธิสตฺตจาริกํ จริ, พุทฺธุปฺปาทกาโล วิย อโหสิฯ อมฺหากมฺปิ โพธิสตฺโต ฉพฺพสฺสานิ โพธิสตฺตจาริกํ จริฯ เอวํ ปริปุณฺณสรีรลกฺขเณหิ สมนฺนาคตาปิ พุทฺธา น โหนฺติฯ ตสฺมา พฺราหฺมโณ ‘‘โน จ โข นํ ชานามี’’ติ อาหฯ

[399] ปริปุณฺณกาโยติ ลกฺขเณหิ ปริปุณฺณตาย อหีนงฺคตาย จ ปริปุณฺณสรีโรฯ สุรุจีติ สุนฺทรสรีรปฺปโภฯ สุชาโตติ อาโรหปริณาหสมฺปตฺติยา สณฺฐานสมฺปตฺติยา จ สุนิพฺพตฺโตฯ จารุทสฺสโนติ สุจิรมฺปิ ปสฺสนฺตานํ อติตฺติชนโก มโนหรทสฺสโนฯ สุวณฺณวณฺโณติ สุวณฺณสทิสวณฺโณฯ สุสุกฺกทาโฐติ สุฏฺฐุ สุกฺกทาโฐฯ มหาปุริสลกฺขณาติ ปฐมํ วุตฺตพฺยญฺชนาเนว วจนนฺตเรน นิคเมนฺโต อาหฯ

อิทานิ เตสุ ลกฺขเณสุ อตฺตโน จิตฺตรุจิตานิ คเหตฺวา โถเมนฺโต ปสนฺนเนตฺโตติอาทิมาหฯ ภควา หิ ปญฺจวณฺณปสาทสมฺปตฺติยา ปสนฺนเนตฺโต, ปุณฺณจนฺทสทิสมุขตาย สุมุโข, อาโรหปริณาหสมฺปตฺติยา พฺรหา, พฺรหฺมุชุคตฺตตาย อุชุ, ชุติมนฺตตาย ปตาปวาฯ ยมฺปิ เจตฺถ ปุพฺเพ วุตฺตํ, ตํ ‘‘มชฺเฌ สมณสงฺฆสฺสา’’ติ อิมินา ปริยาเยน โถมยตา ปุน วุตฺตํฯ เอทิโส หิ เอวํ วิโรจติฯ อุตฺตรคาถายปิ เอเสว นโยฯ อุตฺตมวณฺณีโนติ อุตฺตมวณฺณสมฺปนฺนสฺสฯ รเถสโภติ อุตฺตมสารถิฯ ชมฺพุสณฺฑสฺสาติ ชมฺพุทีปสฺสฯ ปากเฏน อิสฺสริยํ อิสฺสโร โหติฯ

ขตฺติยาติ ชาติขตฺติยาฯ โภคีติ โภคิยาฯ ราชาโนติ เย เกจิ รชฺชํ กาเรนฺตาฯ ราชาภิราชาติ ราชูนํ ปูชนีโย, อธิราชา หุตฺวา, จกฺกวตฺตีติ อธิปฺปาโยฯ มนุชินฺโทติ มนุสฺสาธิปติ ปรมิสฺสโร หุตฺวาฯ

เอวํ วุตฺเต ภควา – ‘‘เย เต ภวนฺติ อรหนฺโต สมฺมาสมฺพุทฺธา, เต สกวณฺเณ ภญฺญมาเน อตฺตานํ ปาตุกโรนฺตี’’ติ อิมํ เสลสฺส มโนรถํ ปูเรนฺโต ราชาหมสฺมีติอาทิมาหฯ ตตฺรายมธิปฺปาโย – ยํ มํ ตฺวํ เสล ‘‘ราชา อรหสิ ภวิตุ’’นฺติ ยาจสิ, เอตฺถ อปฺโปสฺสุกฺโก โหติ ราชาหมสฺมิฯ สติ จ ราชตฺเต ยถา อญฺโญ ราชา โยชนสตํ วา อนุสาสติ โยชนสหสฺสํ วา, จกฺกวตฺตี หุตฺวาปิ จตุทีปปริยนฺตมตฺตํ วา, นาหเมวํ ปริจฺฉินฺนวิสโย, อหญฺหิ ธมฺมราชา อนุตฺตโร ภวคฺคโต อวีจิปริยนฺตํ กตฺวา ติริยํ อปฺปมาณโลกธาตุโย อนุสาสามิฯ

ยาวตา หิ อปททฺวิปทาทิเภทา สตฺตา, อหํ เตสํ อคฺโคฯ น หิ เม โกจิ สีเลน วา…เป.… วิมุตฺติญาณทสฺสเนน วา ปฏิภาโค อตฺถิ, สฺวาหํ เอวํ ธมฺมราชา อนุตฺตโร อนุตฺตเรเนว จตุสติปฏฺฐานาทิเภเทน ธมฺเมน จกฺกํ วตฺเตมิฯ อิทํ ปชหถ, อิทํ อุปสมฺปชฺช วิหรถาติ อาณาจกฺกํ, อิทํ โข ปน, ภิกฺขเว, ทุกฺขํ อริยสจฺจนฺติอาทินา ปริยตฺติธมฺเมน ธมฺมจกฺกเมว วาฯ จกฺกํ อปฺปฏิวตฺติยนฺติ ยํ จกฺกํ อปฺปฏิวตฺติยํ โหติ สมเณน วา…เป.… เกนจิ วา โลกสฺมินฺติฯ

เอวํ อตฺตานํ อาวิกโรนฺตํ ภควนฺตํ ทิสฺวา ปีติโสมนสฺสชาโต เสโล ปุน ทฬฺหีกรณตฺถํ สมฺพุทฺโธ ปฏิชานาสีติ คาถาทฺวยมาหฯ ตตฺถ โก นุ เสนาปตีติ รญฺโญ โภโต ธมฺเมน ปวตฺติตสฺส จกฺกสฺส อนุปวตฺตโก เสนาปติ โก นูติ ปุจฺฉิฯ

เตน จ สมเยน ภควโต ทกฺขิณปสฺเส อายสฺมา สาริปุตฺโต นิสินฺโน โหติ สุวณฺณปุญฺโช วิย สิริยา โสภมาโน, ตํ ทสฺเสนฺโต ภควา มยา ปวตฺติตนฺติ คาถมาหฯ ตตฺถ อนุชาโต ตถาคตนฺติ ตถาคตํ เหตุํ อนุชาโต, ตถาคเตน เหตุนา ชาโตติ อตฺโถฯ อปิจ อวชาโต อนุชาโต อติชาโตติ ตโย วุตฺตาฯ เตสุ อวชาโต ทุสฺสีโล, โส ตถาคตสฺส ปุตฺโต นาม น โหติฯ อติชาโต นาม ปิตรา อุตฺตริตโร, ตาทิโสปิ ตถาคตสฺส ปุตฺโต นตฺถิฯ ตถาคตสฺส ปน เอโก อนุชาโตว ปุตฺโต โหติ, ตํ ทสฺเสนฺโต เอวมาหฯ

เอวํ ‘‘โก นุ เสนาปตี’’ติ ปญฺหํ พฺยากริตฺวา ยํ เสโล อาห ‘‘สมฺพุทฺโธ ปฏิชานาสี’’ติ, ตตฺร นํ นิกฺกงฺขํ กาตุกาโม ‘‘นาหํ ปฏิญฺญามตฺเตเนว ปฏิชานามิ, อปิจาหํ อิมินา การเณน พุทฺโธ’’ติ ญาเปตุํ อภิญฺเญยฺยนฺติ คาถมาหฯ ตตฺร อภิญฺเญยฺยนฺติ วิชฺชา จ วิมุตฺติ จฯ ภาเวตพฺพํ มคฺคสจฺจํฯ ปหาตพฺพํ สมุทยสจฺจํฯ เหตุวจเนน ปน ผลสิทฺธิโต เตสํ ผลานิ นิโรธสจฺจทุกฺขสจฺจานิปิ วุตฺตาเนว โหนฺติฯ เอวํ สจฺฉิกาตพฺพํ สจฺฉิกตํ ปริญฺญาตพฺพํ ปริญฺญาตนฺติ อิทมฺเปตฺถ สงฺคหิตนฺติ จตุสจฺจภาวนาผลญฺจ วิมุตฺติญฺจ ทสฺเสนฺโต ‘‘พุชฺฌิตพฺพํ พุชฺฌิตฺวา พุทฺโธ ชาโตสฺมี’’ติ ยุตฺตเหตุนา พุทฺธภาวํ สาเธติฯ

เอวํ นิปฺปริยาเยน อตฺตานํ อาวิกตฺวา อตฺตนิ กงฺขาวิตรณตฺถํ พฺราหฺมณํ อติจาริยมาโน วินยสฺสูติ คาถตฺตยมาหฯ ตตฺถ สลฺลกตฺโตติ ราคาทิสลฺลกนฺตโนฯ อนุตฺตโรติ ยถา พาหิรเวชฺเชน วูปสมิตโรโค อิมสฺมิญฺเญวตฺตภาเว กุปฺปติ, น เอวํฯ มยา วูปสมิตสฺส ปน โรคสฺส ภวนฺตเรปิ อุปฺปตฺติ นตฺถิ, ตสฺมา อหํ อนุตฺตโรติ อตฺโถฯ พฺรหฺมภูโตติ เสฏฺฐภูโตฯ อติตุโลติ ตุลํ อตีโต, นิรุปโมติ อตฺโถฯ มารเสนปฺปมทฺทโนติ กามา เต ปฐมา เสนาติ เอวํ อาคตาย มารเสนาย ปมทฺทโนฯ สพฺพามิตฺเตติ ขนฺธกิเลสาภิสงฺขารมจฺจุเทวปุตฺตมารสงฺขาเต สพฺพปจฺจตฺถิเกฯ วสีกตฺวาติ อตฺตโน วเส วตฺเตตฺวาฯ อกุโตภโยติ กุโตจิ อภโยฯ

เอวํ วุตฺเต เสโล พฺราหฺมโณ ตาวเทว ภควติ สญฺชาตปสาโท ปพฺพชฺชาเปกฺโข หุตฺวา อิมํ โภนฺโตติ คาถตฺตยมาหฯ ตตฺถ กณฺหาภิชาติโกติ จณฺฑาลาทินีจกุเล ชาโตฯ ตโต เตปิ มาณวกา ปพฺพชฺชาเปกฺขา หุตฺวา เอวญฺเจ รุจฺจติ, โภโตติ คาถมาหํสุฯ อถ เสโล เตสุ มาณวเกสุ ตุฏฺฐจิตฺโต เต จ ทสฺเสนฺโต ปพฺพชฺชํ ยาจนฺโต ‘‘พฺราหฺมณา’’ติ คาถมาหฯ

ตโต ภควา ยสฺมา เสโล อตีเต ปทุมุตฺตรสฺส ภควโต สาสเน เตสํเยว ติณฺณํ ปุริสสตานํ คณเสฏฺโฐ หุตฺวา เตหิ สทฺธิํ ปริเวณํ กาเรตฺวา ทานาทีนิ ปุญฺญานิ กตฺวา เตน กมฺเมน เทวมนุสฺสสมฺปตฺติํ อนุภวมาโน ปจฺฉิเม ภเว เตสํเยว อาจริโย หุตฺวา นิพฺพตฺโต, ตญฺจ เตสํ กมฺมํ วิมุตฺติปริปากาย ปริปกฺกํ เอหิภิกฺขุภาวสฺส จ อุปนิสฺสยภูตํ, ตสฺมา เต สพฺเพว เอหิภิกฺขุปพฺพชฺชํ ปพฺพาเชนฺโต สฺวากฺขาตนฺติ คาถมาหฯ ตตฺถ สนฺทิฏฺฐิกนฺติ สยเมว ทฏฺฐพฺพํ ปจฺจกฺขํฯ อกาลิกนฺติ มคฺคานนฺตรผลุปฺปตฺติยา น กาลนฺตรํ ปตฺตพฺพผลํฯ ยตฺถ อโมฆาติ ยสฺมิํ มคฺคพฺรหฺมจริเย อปฺปมตฺตสฺส สิกฺขตฺตยปูรเณน สิกฺขโต ปพฺพชฺชา อโมฆา โหติ, สผลาติ อตฺโถฯ เอวญฺจ วตฺวา ‘‘เอถ ภิกฺขโว’’ติ ภควา อโวจฯ เต สพฺเพ ปตฺตจีวรธรา หุตฺวา อากาเสนาคนฺตฺวา วสฺสสติกตฺเถรา วิย สุวินีตา ภควนฺตํ อภิวาทยิํสุฯ เอวมิมํ เตสํ เอหิภิกฺขุภาวํ สนฺธาย ‘‘อลตฺถ โข เสโล’’ติอาทิ วุตฺตํฯ

[400] อิมาหีติ อิมาหิ เกณิยสฺส จิตฺตานุกูลาหิ คาถาหิฯ ตตฺถ อคฺคิปริจริยํ วินา พฺราหฺมณานํ ยญฺญาภาวโต ‘‘อคฺคิหุตฺตมุขา ยญฺญา’’ติ วุตฺตํฯ อคฺคิหุตฺตเสฏฺฐา อคฺคิชุหนปฺปธานาติ อตฺโถฯ เวเท สชฺฌายนฺเตหิ ปฐมํ สชฺฌายิตพฺพโต, สาวิตฺตี, ‘‘ฉนฺทโส มุข’’นฺติ วุตฺโตฯ มนุสฺสานํ เสฏฺฐโต ราชา ‘‘มุข’’นฺติ วุตฺโตฯ นทีนํ อาธารโต ปฏิสรณโต จ สาคโร ‘‘มุข’’นฺติ วุตฺโตฯ จนฺทโยควเสน ‘‘อชฺช กตฺติกา อชฺช โรหิณี’’ติ สญฺญาณโต อาโลกกรณโต โสมฺมภาวโต จ ‘‘นกฺขตฺตานํ มุขํ จนฺโท’’ติ วุตฺตํฯ ตปนฺตานํ อคฺคตฺตา อาทิจฺโจ ‘‘ตปตํ มุข’’นฺติ วุตฺโตฯ ทกฺขิเณยฺยานํ ปน อคฺคตฺตา วิเสเสน ตสฺมิํ สมเย พุทฺธปฺปมุขํ สงฺฆํ สนฺธาย ‘‘ปุญฺญํ อากงฺขมานานํ, สงฺโฆ เอว ยชตํ มุข’’นฺติ วุตฺตํฯ เตน สงฺโฆ ปุญฺญสฺส อายมุขนฺติ ทสฺเสติฯ

ยํ ตํ สรณนฺติ อญฺญํ พฺยากรณคาถมาหฯ ตสฺสตฺโถ – ปญฺจหิ จกฺขูหิ จกฺขุมา ภควา ยสฺมา มยํ อิโต อฏฺฐเม ทิวเส ตํ สรณํ อาคตมฺหา, ตสฺมา อตฺตนา ตว สาสเน อนุตฺตเรน ทมเถน ทนฺตามฺหา, อโห เต สรณสฺส อานุภาโวติฯ

ตโต ปรํ ภควนฺตํ ทฺวีหิ คาถาหิ โถเมตฺวา ตติยาย วนฺทนํ ยาจนฺโต ภิกฺขโว ติสตา อิเมติอาทิมาหาติฯ

ปปญฺจสูทนิยา มชฺฌิมนิกายฏฺฐกถาย

เสลสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

3. อสฺสลายนสุตฺตวณฺณนา

[401] เอวํ เม สุตนฺติ อสฺสลายนสุตฺตํฯ ตตฺถ นานาเวรชฺชกานนฺติ องฺคมคธาทีหิ นานปฺปกาเรหิ เวรชฺเชหิ อาคตานํ, เตสุ วา รฏฺเฐสุ ชาตสํวฑฺฒานนฺติปิ อตฺโถฯ เกนจิเทวาติ ยญฺญุปาสนาทินา อนิยมิตกิจฺเจนฯ จาตุวณฺณินฺติ จตุวณฺณสาธารณํฯ มยํ ปน นฺหานสุทฺธิยา ภาวนาสุทฺธิยาปิ พฺราหฺมณาว สุชฺฌนฺตีติ วทาม, อยุตฺตมฺปิ สมโณ โคตโม กโรตีติ มญฺญมานา เอวํ จินฺตยิํสุฯ วุตฺตสิโรติ วาปิตสิโรฯ