5. พฺราหฺมณวคฺโค

1. พฺรหฺมายุสุตฺตวณฺณนา

[383] เอวํ เม สุตนฺติ พฺรหฺมายุสุตฺตํฯ ตตฺถ มหตา ภิกฺขุสงฺเฆน สทฺธินฺติ มหตาติ คุณมหตฺเตนปิ มหตา, สงฺขฺยามหตฺเตนปิฯ โส หิ ภิกฺขุสงฺเฆ คุเณหิปิ มหา อโหสิ อปฺปิจฺฉตาทิคุณสมนฺนาคตตฺตา, สงฺขฺยายปิ มหา ปญฺจสตสงฺขฺยตฺตาฯ ภิกฺขูนํ สงฺเฆน ภิกฺขุสงฺเฆน, ทิฏฺฐิสีลสามญฺญสงฺฆาตสงฺขาเตน สมณคเณนาติ อตฺโถฯ สทฺธินฺติ เอกโตฯ ปญฺจมตฺเตหิ ภิกฺขุสเตหีติ ปญฺจ มตฺตา เอเตสนฺติ ปญฺจมตฺตานิฯ มตฺตาติ ปมาณํ วุจฺจติ, ตสฺมา ยถา โภชเน มตฺตญฺญูติ วุตฺเต โภชเน มตฺตํ ชานาติ ปมาณํ ชานาตีติ อตฺโถ โหติ, เอวมิธาปิ เตสํ ภิกฺขุสตานํ ปญฺจมตฺตา ปญฺจปมาณนฺติ เอวมตฺโถ ทฏฺฐพฺโพฯ ภิกฺขูนํ สตานิ ภิกฺขุสตานิฯ เตหิ ปญฺจมตฺเตหิ ภิกฺขุสเตหิฯ

วีสวสฺสสติโกติ วีสาธิกวสฺสสติโกฯ ติณฺณํ เวทานนฺติ อิรุเวทยชุเวทสามเวทานํฯ โอฏฺฐปหตกรณวเสน ปารํ คโตติ ปารคูฯ สห นิฆณฺฑุนา จ เกฏุเภน จ สนิฆณฺฑุเกฏุภานํ, นิฆณฺฑูติ นามนิฆณฺฏุรุกฺขาทีนํ เววจนปฺปกาสกํ สตฺถํฯ เกฏุภนฺติ กิริยากปฺปวิกปฺโป กวีนํ อุปการาย สตฺถํฯ สห อกฺขรปฺปเภเทน สกฺขรปฺปเภทานํฯ อกฺขรปฺปเภโทติ สิกฺขา จ นิรุตฺติ จฯ อิติหาสปญฺจมานนฺติ อาถพฺพณเวทํ จตุตฺถํ กตฺวา ‘‘อิติห อาส อิติห อาสา’’ติ อีทิสวจนปฺปฏิสํยุตฺโต ปุราณกถาสงฺขาโต อิติหาโส ปญฺจโม เอเตสนฺติ อิติหาสปญฺจมา, เตสํ อิติหาสปญฺจมานํฯ ปทญฺจ ตทวเสสญฺจ พฺยากรณํ อธียติ ปเวเทติ จาติ ปทโก เวยฺยากรโณฯ โลกายตํ วุจฺจติ วิตณฺฑวาทสตฺถํฯ

มหาปุริสลกฺขณนฺติ มหาปุริสานํ พุทฺธาทีนํ ลกฺขณทีปกํ ทฺวาทสสหสฺสคนฺถปฺปมาณํ สตฺถํ, ยตฺถ โสฬสสหสฺสคาถาปริมาณาย พุทฺธมนฺตา นาม อเหสุํ, เยสํ วเสน ‘‘อิมินา ลกฺขเณน สมนฺนาคตา พุทฺธา นาม โหนฺติ, อิมินา ปจฺเจกพุทฺธา นาม โหนฺติ, อิมินา ทฺเว อคฺคสาวกา, อสีติมหาสาวกา, พุทฺธมาตา, พุทฺธปิตา, อคฺคุปฏฺฐาโก, อคฺคุปฏฺฐายิกา, ราชา จกฺกวตฺตี’’ติ อยํ วิเสโส ญายติฯ อนวโยติ อิเมสุ โลกายตมหาปุริสลกฺขเณสุ อนูโน ปริปูรการี, อวโย น โหตีติ วุตฺตํ โหติฯ อวโย นาม โย ตานิ อตฺถโต จ คนฺถโต จ สนฺธาเรตุํ น สกฺโกติฯ อสฺโสสิ โขติอาทีสุ ยํ วตฺตพฺพํ สิยา, ตํ สาเลยฺยกสุตฺเต (ม. นิ. 1.439 อาทโย) วุตฺตเมวฯ

[384] อยํ ตาตาติ อยํ มหลฺลกตาย คนฺตุํ อสกฺโกนฺโต มาณวํ อามนฺเตตฺวา เอวมาหฯ อปิจ เอส พฺราหฺมโณ จินฺเตสิ ‘‘อิมสฺมิํ โลเก ‘อหํ พุทฺโธ อหํ พุทฺโธ’ติ อุคฺคตสฺส นามํ คเหตฺวา พหู ชนา วิจรนฺติ, ตสฺมา น เม อนุสฺสวมตฺเตเนว อุปสงฺกมิตุํ ยุตฺตํฯ เอกจฺจญฺหิ อุปสงฺกมนฺตสฺส อปกฺกมนมฺปิ ครุ โหติ, อนตฺโถปิ อุปฺปชฺชติฯ ยํนูนาหํ มม อนฺเตวาสิกํ เปเสตฺวา ‘พุทฺโธ วา โน วา’ติ ชานิตฺวา อุปสงฺกเมยฺย’’นฺติ ตสฺมา มาณวํ อามนฺเตตฺวา ‘‘อยํ ตาตา’’ติอาทิมาหฯ ตํ ภวนฺตนฺติ ตสฺส ภวโตฯ ตถา สนฺตํเยวาติ ตถา สโตเยวฯ อิทญฺหิ อิตฺถมฺภูตาขฺยานตฺเถ อุปโยควจนํฯ ยถา กถํ ปนาหํ, โภติ เอตฺถ กถํ ปนาหํ, โภ, ตํ ภวนฺตํ โคตมํ ชานิสฺสามิ, ยถา สกฺกา โส ญาตุํ, ตถา เม อาจิกฺขาติ อตฺโถฯ ยถาติ วา นิปาตมตฺตเมเวตํฯ กถนฺติ อยํ อาการปุจฺฉา, เกนากาเรนาหํ ภวนฺตํ โคตมํ ชานิสฺสามีติ อตฺโถฯ

เอวํ วุตฺเต กิร นํ อุปชฺฌาโย – ‘‘กิํ ตฺวํ, ตาต, ปถวิยํ ฐิโต ปถวิํ น ปสฺสามีติ วิย จนฺทิมสูริยานํ โอภาเส ฐิโต จนฺทิมสูริเย น ปสฺสามีติ วิย วทสี’’ติอาทีนิ วตฺวา ชานนาการํ ทสฺเสนฺโต อาคตานิ โข ตาตาติอาทิมาหฯ ตตฺถ มนฺเตสูติ เวเทสุฯ ตถาคโต กิร อุปฺปชฺชิสฺสตีติ ปฏิกจฺเจว สุทฺธาวาสา เทวา เวเทสุ ลกฺขณานิ ปกฺขิปิตฺวา ‘‘พุทฺธมนฺตา นาม เอเต’’ติ พฺราหฺมณเวเสน เวเท วาเจนฺติ ‘‘ตทนุสาเรน มเหสกฺขา สตฺตา ตถาคตํ ชานิสฺสนฺตี’’ติฯ เตน ปุพฺเพ เวเทสุ มหาปุริสลกฺขณานิ อาคจฺฉนฺติฯ ปรินิพฺพุเต ปน ตถาคเต อนุกฺกเมน อนฺตรธายนฺติ, เตน เอตรหิ นตฺถิฯ มหาปุริสสฺสาติ ปณิธิสมาทานญาณกรุณาทิคุณมหโต ปุริสสฺสฯ ทฺเวเยว คติโยติ ทฺเว เอว นิฏฺฐา ฯ

กามญฺจายํ คติสทฺโท – ‘‘ปญฺจ โข อิมา , สาริปุตฺต, คติโย’’ติอาทีสุ (ม. นิ. 1.153) ภวเภเท วตฺตติ, ‘‘คติ มิคานํ ปวน’’นฺติอาทีสุ (ปริ. 339) นิวาสฏฺฐาเน, ‘‘เอวํ อธิมตฺตคติมนฺโต’’ติอาทีสุ (ม. นิ. 1.161) ปญฺญาย, ‘‘คติคต’’นฺติอาทีสุ วิสฏภาเว, อิธ ปน นิฏฺฐายํ วตฺตตีติ เวทิตพฺโพฯ ตตฺถ กิญฺจาปิ เยหิ สมนฺนาคโต ราชา โหติ, น เตเหว พุทฺโธ โหติ, ชาติสามญฺญโต ปน ตานิเยว ตานีติ วุจฺจนฺติฯ เตน วุตฺตํ – ‘‘เยหิ สมนฺนาคตสฺสา’’ติฯ สเจ อคารํ อชฺฌาวสตีติ ยทิ อคาเร วสติ, ราชา โหติ จกฺกวตฺตีฯ จตูหิ อจฺฉริยธมฺเมหิ สงฺคหวตฺถูหิ จ โลกํ รญฺชนโต ราชาฯ จกฺกรตนํ วตฺเตติ, จตูหิ สมฺปตฺติจกฺเกหิ วตฺเตติ, เตหิ จ ปรํ วตฺเตติ, ปรหิตาย จ อิริยาปถจกฺกานํ วตฺโต เอตสฺมิํ อตฺถีติ จกฺกวตฺตีฯ เอตฺถ จ ราชาติ สามญฺญํ, จกฺกวตฺตีติ วิเสสนํฯ ธมฺเมน จรตีติ ธมฺมิโก, ญาเยน สเมน วตฺตตีติ อตฺโถฯ ธมฺเมน รชฺชํ ลภิตฺวา ราชา ชาโตติ ธมฺมราชาฯ ปรหิตธมฺมกรเณน วา ธมฺมิโก, อตฺตหิตธมฺมกรเณน ธมฺมราชาฯ จตุรนฺตาย อิสฺสโรติ จาตุรนฺโต, จตุสมุทฺทนฺตาย จตุพฺพิธทีปภูสิตาย จ ปถวิยา อิสฺสโรติ อตฺโถฯ อชฺฌตฺตํ โกปาทิปจฺจตฺถิเก พหิทฺธา จ สพฺพราชาโน วิเชสีติ วิชิตาวีฯ ชนปทตฺถาวริยปฺปตฺโตติ ชนปเท ถาวรภาวํ ธุวภาวํ ปตฺโต, น สกฺกา เกนจิ จาเลตุํ, ชนปโท วา ตมฺหิ ถาวริยปฺปตฺโต อนุสฺสุกฺโก สกมฺมนิรโต อจโล อสมฺปเวธีติ ชนปทตฺถาวริยปฺปตฺโตฯ เสยฺยถิทนฺติ นิปาโต, ตสฺส ตานิ กตมานีติ อตฺโถฯ จกฺกรตนนฺติอาทีสุ จกฺกญฺจ ตํ รติชนนตฺเถน รตนญฺจาติ จกฺกรตนํฯ เอเสว นโย สพฺพตฺถฯ

อิเมสุ ปน รตเนสุ อยํ จกฺกวตฺติราชา จกฺกรตเนน อชิตํ ชินาติ, หตฺถิอสฺสรตเนหิ วิชิเต ยถาสุขํ อนุวิจรติ, ปริณายกรตเนน วิชิตมนุรกฺขติ, เสเสหิ อุปโภคสุขมนุภวติฯ ปฐเมน จสฺส อุสฺสาหสตฺติโยโค, หตฺถิอสฺสคหปติรตเนหิ ปภุสตฺติโยโค, ปจฺฉิเมน มนฺตสตฺติโยโค สุปริปุณฺโณ โหติ, อิตฺถิมณิรตเนหิ ติวิธสตฺติโยคผลํฯ

โส อิตฺถิมณิรตเนหิ โภคสุขมนุภวติ, เสเสหิ อิสฺสริยสุขํฯ วิเสสโต จสฺส ปุริมานิ ตีณิ อโทสกุสลมูลชนิตกมฺมานุภาเวน สมฺปชฺชนฺติ, มชฺฌิมานิ อโลภกุสลมูลชนิตกมฺมานุภาเวน, ปจฺฉิมเมกํ อโมหกุสลมูลชนิตกมฺมานุภาเวนาติ เวทิตพฺพํฯ อยเมตฺถ สงฺเขโป, วิตฺถาโร ปน โพชฺฌงฺคสํยุตฺเต รตนสุตฺตสฺส (สํ. นิ. 5.222-223) อุปเทสโต คเหตพฺโพฯ อปิจ พาลปณฺฑิตสุตฺเตปิ (ม. นิ. 3.255) อิเมสํ รตนานํ อุปฺปตฺติกฺกเมน สทฺธิํ วณฺณนา อาคมิสฺสติฯ

ปโรสหสฺสนฺติ อติเรกสหสฺสํฯ สูราติ อภีรุกชาติกาฯ วีรงฺครูปาติ เทวปุตฺตสทิสกายา, เอวํ ตาว เอเก วณฺณยนฺติ, อยํ ปเนตฺถ สภาโว – วีราติ อุตฺตมสูรา วุจฺจนฺติฯ วีรานํ องฺคํ วีรงฺคํ, วีรการณํ วีริยนฺติ วุตฺตํ โหติฯ วีรงฺคํ รูปํ เอเตสนฺติ วีรงฺครูปา, วีริยมยสรีรา วิยาติ วุตฺตํ โหติฯ ปรเสนปฺปมทฺทนาติ สเจ ปฏิมุขํ ติฏฺเฐยฺย ปรเสนา, ตํ มทฺทิตุํ สมตฺถาติ อธิปฺปาโยฯ ธมฺเมนาติ ‘‘ปาโณ น หนฺตพฺโพ’’ติอาทินา ปญฺจสีลธมฺเมนฯ

อรหํ โหติ สมฺมาสมฺพุทฺโธ โลเก วิวฏฺฏจฺฉโทติ เอตฺถ ราคโทสโมหมานทิฏฺฐิอวิชฺชาทุจฺจริตฉทเนหิ สตฺตหิ ปฏิจฺฉนฺเน กิเลสนฺธการโลเก ตํ ฉทนํ วิวฏฺเฏตฺวา สมนฺตโต สญฺชาตาโลโก หุตฺวา ฐิโตติ วิวฏฺฏจฺฉโทฯ ตตฺถ ปฐเมน ปเทน ปูชารหตา, ทุติเยน ตสฺสา เหตุ ยสฺมา สมฺมาสมฺพุทฺโธติ, ตติเยน พุทฺธตฺตเหตุภูตา วิวฏฺฏจฺฉทตา วุตฺตาติ เวทิตพฺพาฯ อถ วา วิวฏฺโฏ จ วิจฺฉโท จาติ วิวฏฺฏจฺฉโท, วฏฺฏรหิโต ฉทนรหิโต จาติ วุตฺตํ โหติฯ เตน อรหํ วฏฺฏาภาเวน, สมฺมาสมฺพุทฺโธ ฉทนาภาเวนาติ เอวํ ปุริมปททฺวยสฺเสว เหตุทฺวยํ วุตฺตํ โหติฯ ทุติยเวสารชฺเชน เจตฺถ ปุริมสิทฺธิ, ปฐเมน ทุติยสิทฺธิ, ตติยจตุตฺเถหิ ตติยสิทฺธิ โหติฯ ปุริมญฺจ ธมฺมจกฺขุํ, ทุติยํ พุทฺธจกฺขุํ, ตติยํ สมนฺตจกฺขุํ สาเธตีติปิ เวทิตพฺพํฯ ตฺวํ มนฺตานํ ปฏิคฺคเหตาติ อิมินาสฺส สูรภาวํ ชเนติฯ

[385] โสปิ ตาย อาจริยกถาย ลกฺขเณสุ วิคตสมฺโมโห เอโกภาสชาโต วิย พุทฺธมนฺเต สมฺปสฺสมาโน เอวํ, โภติ อาหฯ ตสฺสตฺโถ – ยถา, โภ, มํ ตฺวํ วทสิ, เอวํ กริสฺสามีติฯ สมนฺเนสีติ คเวสิ, เอกํ ทฺเวติ วา คณยนฺโต สมานยิฯ

อทฺทสา โขติ กถํ อทฺทส? พุทฺธานญฺหิ นิสินฺนานํ วา นิปนฺนานํ วา โกจิ ลกฺขณํ ปริเยสิตุํ น สกฺโกติ, ฐิตานํ ปน จงฺกมนฺตานํ วา สกฺโกติฯ ตสฺมา ลกฺขณปริเยสนตฺถํ อาคตํ ทิสฺวา พุทฺธา อุฏฺฐายาสนา ติฏฺฐนฺติ วา จงฺกมํ วา อธิฏฺฐหนฺติฯ อิติ ลกฺขณทสฺสนานุรูเป อิริยาปเถ วตฺตมานสฺส อทฺทสฯ เยภุยฺเยนาติ ปาเยน, พหุกานิ อทฺทส, อปฺปานิ น อทฺทสาติ อตฺโถฯ ตโต ยานิ น อทฺทส, เตสํ ทีปนตฺถํ วุตฺตํ ฐเปตฺวา ทฺเวติฯ กงฺขตีติ ‘‘อโห วต ปสฺเสยฺย’’นฺติ ปตฺถนํ อุปฺปาเทติฯ วิจิกิจฺฉตีติ ตโต ตโต ตานิ วิจินนฺโต กิจฺฉติ น สกฺโกติ ทฏฺฐุํฯ นาธิมุจฺจตีติ ตาย วิจิกิจฺฉาย สนฺนิฏฺฐานํ น คจฺฉติฯ น สมฺปสีทตีติ ตโต ‘‘ปริปุณฺณลกฺขโณ อย’’นฺติ ภควติ ปสาทํ นาปชฺชติฯ กงฺขาย วา ทุพฺพลา วิมติ วุตฺตา, วิจิกิจฺฉาย มชฺฌิมา, อนธิมุจฺจนตาย พลวตี, อสมฺปสาเทน เตหิ ตีหิ ธมฺเมหิ จิตฺตสฺส กาลุสฺสิยภาโวฯ โกโสหิเตติ วตฺถิโกเสน ปฏิจฺฉนฺเนฯ วตฺถคุยฺเหติ องฺคชาเตฯ ภควโต หิ วารณสฺเสว โกโสหิตวตฺถคุยฺหํ สุวณฺณวณฺณํ ปทุมคพฺภสมานํ, ตํ โส วตฺถปฏิจฺฉนฺนตฺตา, อนฺโตมุขคตาย จ ชิวฺหาย ปหูตภาวํ อสลฺลกฺเขนฺโต เตสุ ทฺวีสุ ลกฺขเณสุ กงฺขี อโหสิ วิจิกิจฺฉีฯ

อถ โข ภควาติ อถ ภควา จินฺเตสิ – ‘‘สจาหํ อิมสฺส เอตานิ ทฺเว ลกฺขณานิ น ทสฺเสสฺสามิ, นิกฺกงฺโข น ภวิสฺสติฯ เอตสฺส กงฺขาย สติ อาจริโยปิสฺส นิกฺกงฺโข น ภวิสฺสติ, อถ มํ ทสฺสนาย น อาคมิสฺสติ, อนาคโต ธมฺมํ น โสสฺสติ, ธมฺมํ อสุณนฺโต ตีณิ สามญฺญผลานิ น สจฺฉิกริสฺสติฯ เอตสฺมิํ ปน นิกฺกงฺเข อาจริโยปิสฺส นิกฺกงฺโข มํ อุปสงฺกมิตฺวา ธมฺมํ สุตฺวา ตีณิ สามญฺญผลานิ สจฺฉิกริสฺสติฯ เอตทตฺถํเยว จ มยา ปารมิโย ปูริตาฯ ทสฺเสสฺสามิสฺส ตานิ ลกฺขณานี’’ติฯ

ตถารูปํ อิทฺธาภิสงฺขารมกาสิฯ กถํรูปํ? กิเมตฺถ อญฺเญน วตฺตพฺพํ? วุตฺตเมตํ นาคเสนตฺเถเรเนว มิลินฺทรญฺญา ปุฏฺเฐน –

อาห จ ทุกฺกรํ, ภนฺเต นาคเสน, ภควตา กตนฺติฯ กิํ มหาราชาติ? มหาชเนน หิริกรโณกาสํ พฺรหฺมายุพฺราหฺมณสฺส จ อนฺเตวาสิอุตฺตรสฺส จ พาวริยสฺส อนฺเตวาสีนํ โสฬสพฺราหฺมณานญฺจ เสลสฺส จ พฺราหฺมณสฺส อนฺเตวาสีนํ ติสตมาณวานญฺจ ทสฺเสสิ, ภนฺเตติฯ

น, มหาราช, ภควา คุยฺหํ ทสฺเสติ, ฉายํ ภควา ทสฺเสติ, อิทฺธิยา อภิสงฺขริตฺวา นิวาสนนิวตฺถํ กายพนฺธนพทฺธํ จีวรปารุตํ ฉายารูปกมตฺตํ ทสฺเสสิ มหาราชาติฯ ฉายํ ทิฏฺเฐ สติ ทิฏฺโฐเยวฯ นนุ, ภนฺเตติ? ติฏฺฐเตตํ, มหาราช, หทยรูปํ ทิสฺวา พุชฺฌนกสตฺโต ภเวยฺย, หทยมํสํ นีหริตฺวา ทสฺเสยฺย สมฺมาสมฺพุทฺโธติฯ กลฺโลสิ, ภนฺเต นาคเสนาติฯ

นินฺนาเมตฺวาติ นีหริตฺวาฯ อนุมสีติ กถินสูจิํ วิย กตฺวา อนุมชฺชิฯ ตถา กรเณน เจตฺถ มุทุภาโว, กณฺณโสตานุมสเนน ทีฆภาโว, นาสิกโสตานุมสเนน ตนุภาโว, นลาฏจฺฉาทเนน ปุถุลภาโว ปกาสิโตติ เวทิตพฺโพฯ อุโภปิ กณฺณโสตานีติอาทีสุ เจตฺถ พุทฺธานํ กณฺณโสเตสุ มลํ วา ชลฺลิกา วา นตฺถิ, โธวิตฺวา ฐปิตรชตปนาฬิกา วิย โหนฺติ, ตถา นาสิกโสเตสุ, ตานิปิ หิ สุปริกมฺมกตกญฺจนปนาฬิกา วิย จ มณิปนาฬิกา วิย จ โหนฺติฯ ตสฺมา ชิวฺหํ นีหริตฺวา กถินสูจิํ วิย กตฺวา มุขปริยนฺเต อุปสํหรนฺโต ทกฺขิณกณฺณโสตํ ปเวเสตฺวา ตโต นีหริตฺวา วามกณฺณโสตํ ปเวเสสิ, ตโต นีหริตฺวา ทกฺขิณนาสิกโสตํ ปเวเสตฺวา ตโต นีหริตฺวา วามนาสิกโสตํ ปเวเสสิ, ตโต นีหริตฺวา ปุถุลภาวํ ทสฺเสนฺโต รตฺตวลาหเกน อฑฺฒจนฺทํ วิย จ สุวณฺณปตฺตํ วิย จ รตฺตกมฺพลปฏเลน วิชฺชุโชตสทิสาย ชิวฺหาย เกวลกปฺปํ นลาฏมณฺฑลํ ปฏิจฺฉาเทสิฯ

ยํนูนาหนฺติ กสฺมา จินฺเตสิ? อหญฺหิ มหาปุริสลกฺขณานิ สมนฺเนสิตฺวา คโต ‘‘ทิฏฺฐานิ เต, ตาต, มหาปุริสลกฺขณานี’’ติ อาจริเยน ปุจฺฉิโต ‘‘อาม, อาจริยา’’ติ วตฺตุํ สกฺขิสฺสามิฯ สเจ ปน มํ ‘‘กิริยากรณมสฺส กีทิส’’นฺติ ปุจฺฉิสฺสติ , ตํ วตฺตุํ น สกฺขิสฺสามิ, น ชานามีติ วุตฺเต ปน อาจริโย กุชฺฌิสฺสติ ‘‘นนุ ตฺวํ มยา สพฺพมฺเปตํ ชานนตฺถาย เปสิโต, กสฺมา อชานิตฺวา อาคโตสี’’ติ, ตสฺมา ยนฺนูนาหนฺติ จินฺเตตฺวา อนุพนฺธิฯ ภควา นฺหานฏฺฐานํ มุขโธวนฏฺฐานํ สรีรปฏิชคฺคนฏฺฐานํ ราชราชมหามตฺตาทีนํ โอโรเธหิ สทฺธิํ ปริวาเรตฺวา นิสินฺนฏฺฐานนฺติ อิมานิ จตฺตาริ ฐานานิ ฐเปตฺวา เสสฏฺฐาเนสุ อนฺตมโส เอกคนฺธกุฏิยมฺปิ โอกาสมกาสิฯ

คจฺฉนฺเต คจฺฉนฺเต กาเล – ‘‘อยํ กิร พฺรหฺมายุพฺราหฺมณสฺส มาณโว อุตฺตโร นาม ‘พุทฺโธ วา โน วา’ติ ตถาคตสฺส พุทฺธภาวํ วีมํสนฺโต จรติ, พุทฺธวีมํสโก นามาย’’นฺติ ปากโฏ ชาโตฯ ยมฺหิ ยมฺหิ ฐาเน พุทฺธา วสนฺติ, ปญฺจ กิจฺจานิ กตาเนว โหนฺติ, ตานิ เหฏฺฐา ทสฺสิตาเนว ฯ ตตฺถ ปจฺฉาภตฺตํ อลงฺกตธมฺมาสเน นิสีทิตฺวา ทนฺตขจิตํ จิตฺตพีชนิํ คเหตฺวา มหาชนสฺส ธมฺมํ เทเสนฺเต ภควติ อุตฺตโรปิ อวิทูเร นิสีทติฯ ธมฺมสฺสวนปริโยสาเน สทฺธา มนุสฺสา สฺวาตนาย ภควนฺตํ นิมนฺเตตฺวา มาณวมฺปิ อุปสงฺกมิตฺวา เอวํ วทนฺติ – ‘‘ตาต, อมฺเหหิ ภควา นิมนฺติโต, ตฺวมฺปิ ภควตา สทฺธิํ อาคนฺตฺวา อมฺหากํ เคเห ภตฺตํ คณฺเหยฺยาสี’’ติฯ ปุนทิวเส ตถาคโต ภิกฺขุสงฺฆปริวุโต คามํ ปวิสติ, อุตฺตโรปิ ปทวาเร ปทวาเร ปริคฺคณฺหนฺโต ปทานุปทิโก อนุพนฺธติฯ กุลเคหํ ปวิฏฺฐกาเล ทกฺขิโณทกคฺคหณํ อาทิํ กตฺวา สพฺพํ โอโลเกนฺโต นิสีทติฯ ภตฺตกิจฺจาวสาเน ตถาคตสฺส ปตฺตํ ภูมิยํ ฐเปตฺวา นิสินฺนกาเล มาณวกสฺส ปาตราสภตฺตํ สชฺเชนฺติฯ โส เอกมนฺเต นิสินฺโน ภุญฺชิตฺวา ปุน อาคนฺตฺวา สตฺถุ สนฺติเก ฐตฺวา ภตฺตานุโมทนํ สุตฺวา ภควตา สทฺธิํเยว วิหารํ คจฺฉติฯ

ตตฺถ ภควา ภิกฺขูนํ ภตฺตกิจฺจปริโยสานํ อาคเมนฺโต คนฺธมณฺฑลมาเฬ นิสีทติฯ ภิกฺขูหิ ภตฺตกิจฺจํ กตฺวา ปตฺตจีวรํ ปฏิสาเมตฺวา อาคมฺม วนฺทิตฺวา กาเล อาโรจิเต ภควา คนฺธกุฏิํ ปวิสติ, มาณโวปิ ภควตา สทฺธิํเยว คจฺฉติฯ ภควา ปริวาเรตฺวา อาคตํ ภิกฺขุสงฺฆํ คนฺธกุฏิปฺปมุเข ฐิโต โอวทิตฺวา อุยฺโยเชตฺวา คนฺธกุฏิํ ปวิสติ, มาณโวปิ ปวิสติฯ ภควา ขุทฺทกมญฺเจ อปฺปมตฺตกํ กาลํ นิสีทติ, มาณโวปิ อวิทูเร โอโลเกนฺโต นิสีทติฯ ภควา มุหุตฺตํ นิสีทิตฺวา สีโสกฺกมนํ ทสฺเสติ, – ‘‘โภโต โคตมสฺส วิหารเวลา ภวิสฺสตี’’ติ มาณโว คนฺธกุฏิทฺวารํ ปิทหนฺโต นิกฺขมิตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทติฯ มนุสฺสา ปุเรภตฺตํ ทานํ ทตฺวา ภุตฺตปาตราสา สมาทินฺนอุโปสถงฺคา สุทฺธุตฺตราสงฺคา มาลาคนฺธาทิหตฺถา ธมฺมํ สุณิสฺสามาติ วิหารํ อาคจฺฉนฺติ, จกฺกวตฺติโน ขนฺธาวารฏฺฐานํ วิย โหติฯ

ภควา มุหุตฺตํ สีหเสยฺยํ กปฺเปตฺวา วุฏฺฐาย ปุพฺพภาเคน ปริจฺฉินฺทิตฺวา สมาปตฺติํ สมาปชฺชติฯ

สมาปตฺติโต วุฏฺฐาย มหาชนสฺส อาคตภาวํ ญตฺวา คนฺธกุฏิโต นิกฺขมฺม มหาชนปริวุโต คนฺธมณฺฑลมาฬํ คนฺตฺวา ปญฺญตฺตวรพุทฺธาสนคโต ปริสาย ธมฺมํ เทเสติฯ มาณโวปิ อวิทูเร นิสีทิตฺวา – ‘‘กิํ นุ โข สมโณ โคตโม เคหสฺสิตวเสน ปริสํ อุสฺสาเทนฺโต วา อปสาเทนฺโต วา ธมฺมํ เทเสติ, อุทาหุ โน’’ติ อกฺขรกฺขรํ ปทํ ปทํ ปริคฺคณฺหาติฯ ภควา ตถาวิธํ กถํ อกเถตฺวาว กาลํ ญตฺวา เทสนํ นิฏฺฐาเปสิฯ มาณโว อิมินา นิยาเมน ปริคฺคณฺหนฺโต สตฺต มาเส เอกโต วิจริตฺวา ภควโต กายทฺวาราทีสุ อณุมตฺตมฺปิ อวกฺขลิตํ น อทฺทสฯ อนจฺฉริยญฺเจตํ, ยํ พุทฺธภูตสฺส มนุสฺสภูโต มาณโว น ปสฺเสยฺย, ยสฺส โพธิสตฺตภูตสฺส ฉพฺพสฺสานิ ปธานภูมิยํ อมนุสฺสภูโต มาโร เทวปุตฺโต เคหสฺสิตวิตกฺกมตฺตมฺปิ อทิสฺวา พุทฺธภูตํ เอกสํวจฺฉรํ อนุพนฺธิตฺวา กิญฺจิ อปสฺสนฺโต –

‘‘สตฺต วสฺสานิ ภควนฺตํ, อนุพนฺธิํ ปทาปทํ;

โอตารํ นาธิคจฺฉิสฺสํ, สมฺพุทฺธสฺส สตีมโต’’ติฯ (สุ. นิ. 448) –

อาทิคาถาโย วตฺวา ปกฺกามิฯ ตโต มาณโว จินฺเตสิ – ‘‘อหํ ภวนฺตํ โคตมํ สตฺต มาเส อนุพนฺธมาโน กิญฺจิ วชฺชํ น ปสฺสามิฯ สเจ ปนาหํ อญฺเญปิ สตฺต มาเส สตฺต วา วสฺสานิ วสฺสสตํ วา วสฺสสหสฺสํ วา อนุพนฺเธยฺยํ, เนวสฺส วชฺชํ ปสฺเสยฺยํฯ อาจริโย โข ปนสฺส เม มหลฺลโก, โยคกฺเขมํ นาม น สกฺกา ชานิตุํฯ สมณสฺส โคตมสฺส สภาวคุเณเนว พุทฺธภาวํ วตฺวา มยฺหํ อาจริยสฺส อาโรเจสฺสามี’’ติ ภควนฺตํ อาปุจฺฉิตฺวา ภิกฺขุสงฺฆํ วนฺทิตฺวา นิกฺขมิฯ

อาจริยสฺส สนฺติกญฺจ ปน คนฺตฺวา – ‘‘กจฺจิ, ตาต อุตฺตร, ตํ ภวนฺตํ โคตมํ ตถาสนฺตํเยว สทฺโท อพฺภุคฺคโต’’ติ ปุจฺฉิโต, ‘‘อาจริย, กิํ วเทสิ? จกฺกวาฬํ อติสมฺพาธํ, ภวคฺคํ อตินีจํ, ตสฺส หิ, โภโต โคตมสฺส อากาสํ วิย อปริยนฺโต คุณคโณฯ ตถาสนฺตํเยว, โภ, ตํ ภวนฺตํ โคตม’’นฺติอาทีนิ วตฺวา ยถาทิฏฺฐานิ ทฺวตฺติํสมหาปุริสลกฺขณานิ ปฏิปาฏิยา อาจิกฺขิตฺวา กิริยสมาจารํ อาจิกฺขิฯ เตน วุตฺตํ – ‘‘อถ โข อุตฺตโร มาณโว…เป.… เอทิโส จ เอทิโส จ ภวํ โคตโม ตโต จ ภิยฺโย’’ติฯ

[386] ตตฺถ สุปฺปติฏฺฐิตปาโทติ ยถา หิ อญฺเญสํ ภูมิยํ ปาทํ ฐเปนฺตานํ อคฺคตลํ วา ปณฺหิ วา ปสฺสํ วา ปฐมํ ผุสติ, เวมชฺฌํ วา ปน ฉิทฺทํ โหติ, อุกฺขิปนฺตานมฺปิ อคฺคตลาทีสุ เอกโกฏฺฐาโสว ปฐมํ อุฏฺฐหติ, น เอวํ ตสฺสฯ ตสฺส ปน สุวณฺณปาทุกตลํ วิย เอกปฺปหาเรเนว สกลํ ปาทตลํ ภูมิํ ผุสติ, ภูมิโต อุฏฺฐหติฯ ตสฺมา ‘‘สุปฺปติฏฺฐิตปาโท โข ปน โส ภวํ โคตโม’’ติ วทติฯ

ตตฺริทํ ภควโต สุปฺปติฏฺฐิตปาทตาย – สเจปิ หิ ภควา อเนกสตโปริสํ นรกํ อกฺกมิสฺสามีติ ปาทํ นีหรติ, ตาวเทว นินฺนฏฺฐานํ วาตปูริตํ วิย กมฺมารภสฺตํ อุนฺนมิตฺวา ปถวีสมํ โหติ, อุนฺนตฏฺฐานมฺปิ อนฺโต ปวิสติฯ ทูเร อกฺกมิสฺสามีติ อภินีหรนฺตสฺส สิเนรุปฺปมาโณปิ ปพฺพโต เสทิตเวตฺตงฺกุโร วิย นมิตฺวา ปาทสมีปํ อาคจฺฉติฯ ตถา หิสฺส ยมกปาฏิหาริยํ กตฺวา ยุคนฺธรปพฺพตํ อกฺกมิสฺสามีติ ปาเท อภินีหรโต ปพฺพโต นมิตฺวา ปาทสมีปํ อาคโต, โส ตํ อกฺกมิตฺวา ทุติยปาเทน ตาวติํสภวนํ อกฺกมิฯ น หิ จกฺกลกฺขเณน ปติฏฺฐาตพฺพฏฺฐานํ วิสมํ ภวิตุํ สกฺโกติฯ ขาณุ วา กณฺฑโก วา สกฺขรกถลา วา อุจฺจารปสฺสาโว วา เขฬสิงฺฆาณิกาทีนิ วา ปุริมตราว อปคจฺฉนฺติ, ตตฺถ ตตฺเถว จ ปถวิํ ปวิสนฺติฯ ตถาคตสฺส หิ สีลเตเชน ปญฺญาเตเชน ธมฺมเตเชน ทสนฺนํ ปารมีนํ อานุภาเวน อยํ มหาปถวี สมา มุทุ ปุปฺผาภิกิณฺณา โหติฯ ตตฺร ตถาคโต สมํ ปาทํ นิกฺขิปติ, สมํ อุทฺธรติ, สพฺพาวนฺเตหิ ปาทตเลหิ ภูมิํ ผุสติฯ

จกฺกานีติ ทฺวีสุ ปาเทสุ ทฺเว จกฺกานิฯ เตสํ อรา จ เนมิ จ นาภิ จ ปาฬิยํ วุตฺตาวฯ สพฺพาการปริปูรานีติ อิมินา ปน อยํ วิเสโส เวทิตพฺโพ – เตสํ กิร จกฺกานํ ปาทตลสฺส มชฺเฌ นาภิ ทิสฺสติ, นาภิปริจฺฉินฺนา วฏฺฏเลขา ทิสฺสติ, นาภิมุขปริกฺเขปปฏฺโฏ ทิสฺสติ, ปนาฬิมุขํ ทิสฺสติ, อรา ทิสฺสนฺติ, อเรสุ วฏฺฏเลขา ทิสฺสนฺติ, เนมี ทิสฺสนฺติ, เนมิมณิกา ทิสฺสนฺติฯ อิทํ ตาว ปาฬิอาคตเมวฯ

สมฺพหุลวาโร ปน อนาคโต, โส เอวํ ทฏฺฐพฺโพ – สตฺติ สิริ วจฺโฉ นนฺทิ โสวตฺติโก วฏํสโก วฑฺฒมานกํ มจฺฉยุคลํ ภทฺทปีฐํ องฺกุสํ โตมโร ปาสาโท โตรณํ เสตจฺฉตฺตํ ขคฺโค ตาลวณฺฏํ โมรหตฺถโก วาฬพีชนี อุณฺหีสํ ปตฺโต มณิ กุสุมทามํ นีลุปฺปลํ รตฺตุปฺปลํ เสตุปฺปลํ ปทุมํ ปุณฺฑรีกํ ปุณฺณฆโฏ ปุณฺณปาติ สมุทฺโท จกฺกวาโฬ หิมวา สิเนรุ จนฺทิมสูริยา นกฺขตฺตานิ จตฺตาโร มหาทีปา ทฺเวปริตฺตทีปสหสฺสานิ, อนฺตมโส จกฺกวตฺติรญฺโญ ปริสํ อุปาทาย สพฺโพ จกฺกลกฺขณสฺเสว ปริวาโรฯ

อายตปณฺหีติ ทีฆปณฺหิ, ปริปุณฺณปณฺหีติ อตฺโถฯ ยถา หิ อญฺเญสํ อคฺคปาโท ทีโฆ โหติ, ปณฺหิมตฺถเก ชงฺฆา ปติฏฺฐาติ, ปณฺหิ ตจฺเฉตฺวา ฐปิตา วิย โหติ, น เอวํ ตถาคตสฺส ฯ ตถาคตสฺส ปน จตูสุ โกฏฺฐาเสสุ ทฺเว โกฏฺฐาสา อคฺคปาโท โหติ, ตติเย โกฏฺฐาเส ชงฺฆา ปติฏฺฐาติ, จตุตฺเถ โกฏฺฐาเส อารคฺเคน วฏฺเฏตฺวา ฐปิตา วิย รตฺตกมฺพเล เคณฺฑุกสทิสา ปณฺหิ โหติฯ

ทีฆงฺคุลีติ ยถา อญฺเญสํ กาจิ องฺคุลิ ทีฆา โหติ, กาจิ รสฺสา, น เอวํ ตถาคตสฺสฯ ตถาคตสฺส ปน มกฺกฏสฺเสว ทีฆหตฺถปาทงฺคุลิโย มูเล ถูลา อนุปุพฺเพน คนฺตฺวา อคฺเค ตนุกา นิยฺยาสเตเลน มทฺทิตฺวา วฏฺฏิตหริตาลวฏฺฏิสทิสา โหนฺติฯ เตน วุตฺตํ ‘‘ทีฆงฺคุลี’’ติฯ

มุทุตลุนหตฺถปาโทติ สปฺปิมณฺเฑ โอสาเทตฺวา ฐปิตํ สตวารวิหตกปฺปาสปฏลํ วิย มุทู, ชาตมตฺตกุมารสฺส วิย จ นิจฺจกาลํ ตลุนา จ หตฺถปาทา อสฺสาติ มุทุตลุนหตฺถปาโทฯ

ชาลหตฺถปาโทติ น จมฺเมน ปฏิพทฺธองฺคุลนฺตโรฯ เอทิโส หิ ผณหตฺถโก ปุริสโทเสน อุปหโต ปพฺพชฺชมฺปิ น ลภติฯ ตถาคตสฺส ปน จตสฺโส หตฺถงฺคุลิโย ปญฺจปิ ปาทงฺคุลิโย เอกปฺปมาณา โหนฺติ, ตาสํ เอกปฺปมาณตฺตาย ยวลกฺขณํ อญฺญมญฺญํ ปฏิวิชฺฌิตฺวา ติฏฺฐติฯ อถสฺส หตฺถปาทา กุสเลน วฑฺฒกินา โยชิตชาลวาตปานสทิสา โหนฺติฯ เตน วุตฺตํ ‘‘ชาลหตฺถปาโท’’ติฯ

อุทฺธํ ปติฏฺฐิตโคปฺผกตฺตา อุสฺสงฺขา ปาทา อสฺสาติ อุสฺสงฺขปาโทฯ อญฺเญสญฺหิ ปิฏฺฐิปาเท โคปฺผกา โหนฺติฯ

เตน เตสํ ปาทา อาณิพทฺธา วิย ถทฺธา โหนฺติ, น ยถาสุขํ ปริวตฺตนฺติ, คจฺฉนฺตานํ ปาทตลานิ น ทิสฺสนฺติ ฯ ตถาคตสฺส ปน อภิรุหิตฺวา อุปริ โคปฺผกา ปติฏฺฐหนฺติฯ เตนสฺส นาภิโต ปฏฺฐาย อุปริมกาโย นาวาย ฐปิตสุวณฺณปฏิมา วิย นิจฺจโล โหติ, อโธกาโยว อิญฺชติฯ สุเขน ปาทา ปริวตฺตนฺติฯ ปุรโตปิ ปจฺฉโตปิ อุภยปสฺเสสุปิ ฐตฺวา ปสฺสนฺตานํ ปาทตลานิ ปญฺญายนฺติ, น หตฺถีนํ วิย ปจฺฉโตเยวฯ

เอณิชงฺโฆติ เอณิมิคสทิสชงฺโฆ มํสุสฺสเทน ปริปุณฺณชงฺโฆ, น เอกโต พทฺธปิณฺฑิกมํโส , สมนฺตโต สมสณฺฐิเตน มํเสน ปริกฺขิตฺตาหิ สุวฏฺฏิตาหิ สาลิคพฺภสทิสาหิ ชงฺฆาหิ สมนฺนาคโตติ อตฺโถฯ

อโนนมนฺโตติ อนมนฺโตฯ เอเตนสฺส อขุชฺชอวามนภาโว ทีปิโตฯ อวเสสชนา หิ ขุชฺชา วา โหนฺติ วามนา วา, ขุชฺชานํ อุปริมกาโย อปริปุณฺโณ โหติ, วามนานํ เหฏฺฐิมกาโยฯ เต อปริปุณฺณกายตฺตา น สกฺโกนฺติ อโนนมนฺตา ชณฺณุกานิ ปริมชฺชิตุํฯ ตถาคโต ปน ปริปุณฺณอุภยกายตฺตา สกฺโกติฯ

อุสภวารณาทีนํ วิย สุวณฺณปทุมกณฺณิกสทิเส โกเส โอหิตํ ปฏิจฺฉนฺนํ วตฺถคุยฺหํ อสฺสาติ โกโสหิตวตฺถคุยฺโหฯ วตฺถคุยฺหนฺติ วตฺเถน คูหิตพฺพํ องฺคชาตํ วุจฺจติฯ

สุวณฺณวณฺโณติ ชาติหิงฺคุลเกน มชฺชิตฺวา ทีปิทาฐาย ฆํสิตฺวา เครุกปริกมฺมํ กตฺวา ฐปิตฆนสุวณฺณรูปกสทิโสติ อตฺโถฯ เอเตนสฺส ฆนสินิทฺธสณฺหสรีรตํ ทสฺเสตฺวา ฉวิวณฺณทสฺสนตฺถํ กญฺจนสนฺนิภตฺตโจติ วุตฺตํ, ปุริมสฺส วา เววจนเมว เอตํฯ

รโชชลฺลนฺติ รโช วา มลํ วาฯ น อุปลิมฺปตีติ น ลคฺคติ, ปทุมปลาสโต อุทกพินฺทุ วิย วิวฏฺฏติฯ หตฺถโธวนปาทโธวนาทีนิ ปน อุตุคฺคหณตฺถาย เจว ทายกานํ ปุญฺญผลตฺถาย จ พุทฺธา กโรนฺติ, วตฺตสีเสนาปิ จ กโรนฺติเยวฯ เสนาสนํ ปวิสนฺเตน หิ ภิกฺขุนา ปาเท โธวิตฺวา ปวิสิตพฺพนฺติ วุตฺตเมตํฯ

อุทฺธคฺคโลโมติ อาวฏฺฏปริโยสาเน อุทฺธคฺคานิ หุตฺวา มุขโสภํ อุลฺโลกยมานานิ วิย ฐิตานิ โลมานิ อสฺสาติ อุทฺธคฺคโลโมฯ

พฺรหฺมุชุคตฺโตติ พฺรหฺมา วิย อุชุคตฺโต, อุชุเมว อุคฺคตทีฆสรีโรฯ เยภุยฺเยน หิ สตฺตา ขนฺเธ กฏิยํ ชาณูสูติ ตีสุ ฐาเนสุ นมนฺติฯ เต กฏิยํ นมนฺตา ปจฺฉโต นมนฺติ, อิตเรสุ ทฺวีสุ ฐาเนสุ ปุรโตฯ ทีฆสรีรา ปเนเก ปสฺสวงฺกา โหนฺติ, เอเก มุขํ อุนฺนาเมตฺวา นกฺขตฺตานิ คณยนฺตา วิย จรนฺติ, เอเก อปฺปมํสโลหิตา สูลสทิสา โหนฺติ, ปเวธมานา คจฺฉนฺติฯ ตถาคโต ปน อุชุเมว อุคฺคนฺตฺวา ทีฆปฺปมาโณ เทวนคเร อุสฺสิตสุวณฺณโตรณํ วิย โหติฯ

สตฺตุสฺสโทติ ทฺเว หตฺถปิฏฺฐิโย ทฺเว ปาทปิฏฺฐิโย ทฺเว อํสกูฏานิ ขนฺโธติ อิเมสุ สตฺตสุ ฐาเนสุ ปริปุณฺณมํสุสฺสโท อสฺสาติ สตฺตุสฺสโทฯ อญฺเญสํ ปน หตฺถปาทปิฏฺฐีสุ นฺหารุชาลา ปญฺญายนฺติ, อํสกูฏขนฺเธสุ อฏฺฐิโกฏิโย, เต มนุสฺสเปตา วิย ขายนฺติ, น ตถาคโตฯ ตถาคโต ปน สตฺตสุ ฐาเนสุ ปริปุณฺณมํสุสฺสทตฺตา นิคูฬฺหนฺหารุชาเลหิ หตฺถปิฏฺฐาทีหิ วฏฺเฏตฺวา ฐปิตสุวณฺณวณฺณาลิงฺคสทิเสน ขนฺเธน สิลารูปกํ วิย จิตฺตกมฺมรูปกํ วิย จ ขายติฯ

สีหสฺส ปุพฺพทฺธํ วิย กาโย อสฺสาติ สีหปุพฺพทฺธกาโยฯ สีหสฺส หิ ปุรตฺถิมกาโยว ปริปุณฺโณ โหติ, ปจฺฉิมกาโย อปริปุณฺโณฯ ตถาคตสฺส ปน สีหสฺส ปุพฺพทฺธกาโยว สพฺโพ กาโย ปริปุณฺโณฯ โสปิ สีหสฺเสว น ตตฺถ ตตฺถ วินตุนฺนตาทิวเสน ทุสฺสณฺฐิตวิสณฺฐิโต, ทีฆยุตฺตฐาเน ปน ทีโฆ, รสฺสกิสถูลอนุวฏฺฏิตยุตฺตฏฺฐาเนสุ ตถาวิโธว โหติฯ วุตฺตญฺเหตํ –

‘‘มนาปิเย จ โข, ภิกฺขเว, กมฺมวิปาเก ปจฺจุปฏฺฐิเต เยหิ องฺเคหิ ทีเฆหิ โสภติ, ตานิ องฺคานิ ทีฆานิ สณฺฐหนฺติฯ เยหิ องฺเคหิ รสฺเสหิ โสภติ, ตานิ องฺคานิ รสฺสานิ สณฺฐหนฺติฯ เยหิ องฺเคหิ ถูเลหิ โสภติ, ตานิ องฺคานิ ถูลานิ สณฺฐหนฺติฯ เยหิ องฺเคหิ กิเสหิ โสภติ, ตานิ องฺคานิ กิสานิ สณฺฐหนฺติฯ เยหิ องฺเคหิ วฏฺเฏหิ โสภติ, ตานิ องฺคานิ วฏฺฏานิ สณฺฐหนฺตี’’ติฯ

อิติ นานาจิตฺเตน ปุญฺญจิตฺเตน จิตฺติโต ทสหิ ปารมีหิ สชฺชิโต ตถาคตสฺส อตฺตภาโว, ตสฺส โลเก สพฺพสิปฺปิโน วา อิทฺธิมนฺโต วา ปฏิรูปกมฺปิ กาตุํ น สกฺโกนฺติฯ

จิตนฺตรํโสติ อนฺตรํสํ วุจฺจติ ทฺวินฺนํ โกฏฺฏานมนฺตรํ, ตํ จิตํ ปริปุณฺณมสฺสาติ จิตนฺตรํโสฯ อญฺเญสญฺหิ ตํ ฐานํ นินฺนํ โหติ, ทฺเว ปิฏฺฐิโกฏฺฏา ปาฏิเยกฺกํ ปญฺญายนฺติฯ ตถาคตสฺส ปน กฏิโต ปฏฺฐาย มํสปฏลํ ยาว ขนฺธา อุคฺคมฺม สมุสฺสิตสุวณฺณผลกํ วิย ปิฏฺฐิํ ฉาเทตฺวา ปติฏฺฐิตํฯ

นิคฺโรธปริมณฺฑโลติ นิคฺโรโธ วิย ปริมณฺฑโลฯ ยถา ปณฺณาสหตฺถตาย วา สตหตฺถตาย วา สมกฺขนฺธสาโข นิคฺโรโธ ทีฆโตปิ วิตฺถารโตปิ เอกปฺปมาโณว โหติ, เอวํ กายโตปิ พฺยามโตปิ เอกปฺปมาโณฯ ยถา อญฺเญสํ กาโย วา ทีโฆ โหติ พฺยาโม วา, น เอวํ วิสมปฺปมาโณติ อตฺโถฯ เตเนว ‘‘ยาวตกฺวสฺส กาโย’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ ยาวตโก อสฺสาติ ยาวตกฺวสฺสฯ

สมวฏฺฏกฺขนฺโธติ สมวฏฺฏิตกฺขนฺโธฯ ยถา เอเก โกญฺจา วิย พกา วิย วราหา วิย จ ทีฆคลา วงฺกคลา ปุถุลคลา จ โหนฺติ, กถนกาเล สิราชาลํ ปญฺญายติ, มนฺโท สโร นิกฺขมติ, น เอวํ ตสฺสฯ ตถาคตสฺส ปน สุวฏฺฏิตสุวณฺณาลิงฺคสทิโส ขนฺโธ โหติ, กถนกาเล สิราชาลํ น ปญฺญายติ, เมฆสฺส วิย คชฺชโต สโร มหา โหติฯ

รสคฺคสคฺคีติ เอตฺถ รสํ คสนฺตีติ รสคฺคสา , รสหรณีนเมตํ อธิวจนํ, ตา อคฺคา อสฺสาติ รสคฺคสคฺคีฯ ตถาคตสฺส หิ สตฺต รสหรณิสหสฺสานิ อุทฺธคฺคานิ หุตฺวา คีวายเมว ปฏิมุกฺกานิฯ ติลผลมตฺโตปิ อาหาโร ชิวฺหคฺเค ฐปิโต สพฺพํ กายํ อนุผรติ, เตเนว มหาปธานํ ปทหนฺตสฺส เอกตณฺฑุลาทีหิปิ กาฬายยูสปสเตนาปิ กายสฺส ยาปนํ อโหสิฯ อญฺเญสํ ปน ตถา อภาวา น สกลกายํ โอชา ผรติ, เตน เต พหฺวาพาธา โหนฺติฯ อิทํ ลกฺขณํ อปฺปาพาธตาสงฺขาตสฺส นิสฺสนฺทผลสฺส วเสน ปากฏํ โหติฯ

สีหสฺเสว หนุ อสฺสาติ สีหหนุฯ ตตฺถ สีหสฺส เหฏฺฐิมหนุเมว ปริปุณฺณํ โหติ, น อุปริมํฯ ตถาคตสฺส ปน สีหสฺส เหฏฺฐิมํ วิย ทฺเวปิ ปริปุณฺณานิ ทฺวาทสิยํ ปกฺขสฺส จนฺทสทิสานิ โหนฺติฯ

จตฺตาลีสทนฺโตติอาทีสุ อุปริมหนุเก ปติฏฺฐิตา วีสติ, เหฏฺฐิเม วีสตีติ จตฺตาลีส ทนฺตา อสฺสาติ จตฺตาลีสทนฺโตฯ อญฺเญสญฺหิ ปริปุณฺณทนฺตานมฺปิ ทฺวตฺติํส ทนฺตา โหนฺติ, ตถาคตสฺส จตฺตาลีสํฯ

อญฺเญสญฺจ เกจิ ทนฺตา อุจฺจา เกจิ นีจาติ วิสมา โหนฺติ, ตถาคตสฺส ปน อยปฏฺฏฉินฺนสงฺขปฏลํ วิย สมาฯ

อญฺเญสํ กุมฺภีลานํ วิย ทนฺตา วิรฬา โหนฺติ, มจฺฉมํสาทีนิ ขาทนฺตานํ ทนฺตนฺตรํ ปูรติฯ ตถาคตสฺส ปน กนกลตาย สมุสฺสาปิตวชิรปนฺติ วิย อวิรฬา ตุลิกาย ทสฺสิตปริจฺเฉทา วิย ทนฺตา โหนฺติฯ

สุสุกฺกทาโฐติ อญฺเญสญฺจ ปูติทนฺตา อุฏฺฐหนฺติ, เตน กาจิ ทาฐา กาฬาปิ วิวณฺณาปิ โหนฺติฯ ตถาคโต สุสุกฺกทาโฐ โอสธิตารกมฺปิ อติกฺกมฺม วิโรจมานาย ปภาย สมนฺนาคตทาโฐ, เตน วุตฺตํ ‘‘สุสุกฺกทาโฐ’’ติฯ

ปหูตชิวฺโหติ อญฺเญสํ ชิวฺหา ถูลาปิ โหติ กิสาปิ รสฺสาปิ ถทฺธาปิ วิสมาปิ, ตถาคตสฺส ปน มุทุ ทีฆา ปุถุลา วณฺณสมฺปนฺนา โหติฯ โส ตํ ลกฺขณํ ปริเยสิตุํ อาคตานํ กงฺขาวิโนทนตฺถํ มุทุกตฺตา ตํ ชิวฺหํ กถินสูจิํ วิย วฏฺเฏตฺวา อุโภ นาสิกโสตานิ ปรามสติ, ทีฆตฺตา อุโภ กณฺณโสตานิ ปรามสติ, ปุถุลตฺตา เกสนฺตปริโยสานํ เกวลมฺปิ นลาฏํ ปฏิจฺฉาเทติฯ เอวํ ตสฺสา มุทุทีฆปุถุลภาวํ ปกาเสนฺโต กงฺขํ วิโนเทติฯ เอวํ ติลกฺขณสมฺปนฺนํ ชิวฺหํ สนฺธาย ‘‘ปหูตชิวฺโห’’ติ วุตฺตํฯ

พฺรหฺมสฺสโรติ อญฺเญ ฉินฺนสฺสราปิ ภินฺนสฺสราปิ กากสฺสราปิ โหนฺติ, ตถาคโต ปน มหาพฺรหฺมุโน สรสทิเสน สเรน สมนฺนาคโตฯ มหาพฺรหฺมุโน หิ ปิตฺตเสมฺเหหิ อปลิพุทฺธตฺตา สโร วิสุทฺโธ โหติฯ ตถาคเตนาปิ กตกมฺมํ วตฺถุํ โสเธติ, วตฺถุสฺส สุทฺธตฺตา นาภิโต ปฏฺฐาย สมุฏฺฐหนฺโต สโร วิสุทฺโธ อฏฺฐงฺคสมนฺนาคโตว สมุฏฺฐาติฯ กรวิโก วิย ภณตีติ กรวิกภาณี, มตฺตกรวิกรุตมญฺชุโฆโสติ อตฺโถฯ

ตตฺริทํ กรวิกรุตสฺส มญฺชุตาย – กรวิกสกุเณ กิร มธุรรสํ อมฺพปกฺกํ มุขตุณฺฑเกน ปหริตฺวา ปคฺฆริตํ รสํ สายิตฺวา ปกฺเขน ตาลํ ทตฺวา วิกูชมาเน จตุปฺปทาทีนิ มตฺตานิ วิย ลฬิตุํ อารภนฺติฯ โคจรปฺปสุตาปิ จตุปฺปทา มุขคตานิปิ ติณานิ ฉฑฺเฑตฺวา ตํ สทฺทํ สุณนฺติ, วาฬมิคา ขุทฺทกมิเค อนุพนฺธมานา อุกฺขิตฺตปาทํ อนุกฺขิปิตฺวาว ติฏฺฐนฺติ, อนุพทฺธมิคาปิ มรณภยํ หิตฺวาปิ ติฏฺฐนฺติ, อากาเส ปกฺขนฺทปกฺขิโนปิ ปกฺเข ปสาเรตฺวา ติฏฺฐนฺติ, อุทเก มจฺฉาปิ กณฺณปฏลํ อปฺโผเฏนฺตา ตํ สทฺทํ สุณมานาว ติฏฺฐนฺติฯ เอวํ มญฺชุรุตา กรวิกาฯ

อสนฺธิมิตฺตาปิ ธมฺมาโสกสฺส เทวี – ‘‘อตฺถิ นุ โข, ภนฺเต, พุทฺธสทฺเทน สทิโส กสฺสจิ สทฺโท’’ติ สงฺฆํ ปุจฺฉิฯ อตฺถิ กรวิกสกุณสฺสาติฯ กุหิํ, ภนฺเต, สกุณาติ? หิมวนฺเตติฯ สา ราชานํ อาห, – ‘‘เทว, กรวิกสกุณํ ทฏฺฐุกามา’’ติฯ ราชา ‘‘อิมสฺมิํ ปญฺชเร นิสีทิตฺวา กรวิโก อาคจฺฉตู’’ติ สุวณฺณปญฺชรํ วิสฺสชฺเชสิฯ ปญฺชโร คนฺตฺวา เอกสฺส กรวิกสฺส ปุรโต อฏฺฐาสิฯ โส ‘‘ราชาณาย อาคโต ปญฺชโร, น สกฺกา อคนฺตุ’’นฺติ ตตฺถ นิสีทิฯ ปญฺชโร อาคนฺตฺวา รญฺโญ ปุรโตว อฏฺฐาสิฯ กรวิกํ สทฺทํ การาเปตุํ น สกฺโกนฺติฯ อถ ราชา ‘‘กถํ ภเณ อิเม สทฺทํ กโรนฺตี’’ติ อาห? ญาตเก ทิสฺวา เทวาติฯ อถ นํ ราชา อาทาเสหิ ปริกฺขิปาเปสิฯ โส อตฺตโนว ฉายํ ทิสฺวา ‘‘ญาตกา เม อาคตา’’ติ มญฺญมาโน ปกฺเขน ตาฬํ ทตฺวา มญฺชุสฺสเรน มณิวํสํ ธมมาโน วิย วิรวิฯ สกลนคเร มนุสฺสา มตฺตา วิย ลฬิํสุฯ อสนฺธิมิตฺตา จินฺเตสิ – ‘‘อิมสฺส ตาว ติรจฺฉานสฺส เอวํ มธุโร สทฺโท, กีทิโส นุ โข สพฺพญฺญุตญฺญาณสิริปฺปตฺตสฺส ภควโต อโหสี’’ติ ปีติํ อุปฺปาเทตฺวา ตํ ปีติํ อวิชหิตฺวา สตฺตหิ ชงฺฆสเตหิ สทฺธิํ โสตาปตฺติผเล ปติฏฺฐาสิฯ เอวํ มธุโร กรวิกสทฺโทฯ ตโต สตภาเคน สหสฺสภาเคน จ มธุรตโร ตถาคตสฺส สทฺโท, โลเก ปน กรวิกโต อญฺญสฺส มธุรรสฺส อภาวโต ‘‘กรวิกภาณี’’ติ วุตฺตํฯ

อภินีลเนตฺโตติ น สกลนีลเนตฺโตว, นีลยุตฺตฏฺฐาเน ปนสฺส อุมาปุปฺผสทิเสน อติวิสุทฺเธน นีลวณฺเณน สมนฺนาคตานิ อกฺขีนิ โหนฺติฯ

ปีตยุตฺตฏฺฐาเน กณิการปุปฺผสทิเสน ปีตวณฺเณน, โลหิตยุตฺตฏฺฐาเน พนฺธุชีวกปุปฺผสทิเสน โลหิตวณฺเณน, เสตยุตฺตฏฺฐาเน โอสธิตารกสทิเสน เสตวณฺเณน, กาฬยุตฺตฏฺฐาเน อทฺทาริฏฺฐกสทิเสน กาฬวณฺเณน สมนฺนาคตานิ สุวณฺณวิมาเน อุคฺฆาฏิตมณิสีหปญฺชรสทิสานิ ขายนฺติฯ

โคปขุโมติ เอตฺถ ปขุมนฺติ สกลํ จกฺขุภณฺฑํ อธิปฺเปตํฯ ตํ กาฬวจฺฉกสฺส พหลธาตุกํ โหติ, รตฺตวจฺฉกสฺส วิปฺปสนฺนํ, ตํมุหุตฺตชาตรตฺตวจฺฉสทิสจกฺขุภณฺโฑติ อตฺโถฯ อญฺเญสญฺหิ อกฺขิภณฺฑา อปริปุณฺณา โหนฺติ, หตฺถิมูสิกกากาทีนํ อกฺขิสทิเสหิ วินิคฺคเตหิ คมฺภีเรหิปิ อกฺขีหิ สมนฺนาคตา โหนฺติฯ ตถาคตสฺส ปน โธวิตฺวา มชฺชิตฺวา ฐปิตมณิคุฬิกา วิย มุทุสินิทฺธนีลสุขุมปขุมาจิตานิ อกฺขีนิฯ

อุณฺณาติ อุณฺณโลมํฯ ภมุกนฺตเรติ ทฺวินฺนํ ภมุกานํ เวมชฺเฌ นาสิกมตฺถเกเยว ชาตาฯ อุคฺคนฺตฺวา ปน นลาฏมชฺฌชาตาฯ โอทาตาติ ปริสุทฺธา โอสธิตารกวณฺณาฯ มุทูติ สปฺปิมณฺเฑ โอสาเทตฺวา ฐปิตสตวารวิหตกปฺปาสปฏลสทิสาฯ ตูลสนฺนิภาติ สิมฺพลิตูลลตาตูลสมานา, อยมสฺสา โอทาตตาย อุปมาฯ สา ปเนสา โกฏิยํ คเหตฺวา อากฑฺฒิยมานา อุปฑฺฒพาหุปฺปมาณา โหติ, วิสฺสฏฺฐา ทกฺขิณาวฏฺฏวเสน อาวฏฺฏิตฺวา อุทฺธคฺคา หุตฺวา สนฺติฏฺฐติ, สุวณฺณผลกมชฺเฌ ฐปิตรชตปุปฺผุฬกา วิย สุวณฺณฆฏโต นิกฺขมมานา ขีรธารา วิย อรุณปฺปภารญฺชิเต คมนตเล โอสธิตารกา วิย จ อติมโนหราย สิริยา วิโรจติฯ

อุณฺหีสสีโสติ อิทํ ปริปุณฺณนลาฏตญฺเจว ปริปุณฺณสีสตญฺจาติ ทฺเว อตฺถวเส ปฏิจฺจ วุตฺตํฯ ตถาคตสฺส หิ ทกฺขิณกณฺณจูฬิกโต ปฏฺฐาย มํสปฏลํ อุฏฺฐหิตฺวา สกลํ นลาฏํ ฉาทยมานํ ปูรยมานํ คนฺตฺวา วามกณฺณจูฬิกาย ปติฏฺฐิตํ, รญฺโญ พทฺธอุณฺหีสปฏฺโฏ วิย วิโรจติฯ ปจฺฉิมภวิกโพธิสตฺตานํ กิร อิมํ ลกฺขณํ วิทิตฺวา ราชูนํ อุณฺหีสปฏฺฏํ อกํสุ, อยํ ตาว เอโก อตฺโถฯ อญฺเญ ปน ชนา อปริปุณฺณสีสา โหนฺติ, เกจิ กปฺปสีสา, เกจิ ผลสีสา, เกจิ อฏฺฐิสีสา, เกจิ ตุมฺพสีสา, เกจิ ปพฺภารสีสาฯ ตถาคตสฺส ปน อารคฺเคน วฏฺเฏตฺวา ฐปิตํ วิย สุปริปุณฺณํ อุทกปุปฺผุฬสทิสํ สีสํ โหติฯ

ตตฺถ ปุริมนเยน อุณฺหีสเวฐิตสีโส วิยาติ อุณฺหีสสีโสฯ ทุติยนเยน อุณฺหีสํ วิย สพฺพตฺถ ปริมณฺฑลสีโสติ อุณฺหีสสีโสฯ

อิมานิ ปน มหาปุริสลกฺขณานิ กมฺมํ กมฺมสริกฺขกํ ลกฺขณํ ลกฺขณานิสํสนฺติ อิเม จตฺตาโร โกฏฺฐาเส เอเกกสฺมิํ ลกฺขเณ ทสฺเสตฺวา กถิตานิ สุกถิตานิ โหนฺติฯ ตสฺมา ภควตา ลกฺขณสุตฺเต (ที. นิ. 3.200-202) วุตฺตานิ อิมานิ กมฺมาทีนิ ทสฺเสตฺวา กเถตพฺพานิ ฯ สุตฺตวเสน วินิจฺฉิตุํ อสกฺโกนฺเตน สุมงฺคลวิลาสินิยา ทีฆนิกายฏฺฐกถาย ตสฺเสว สุตฺตสฺส วณฺณนาย วุตฺตนเยน คเหตพฺพานิฯ

อิเมหิ โข, โภ, โส ภวํ โคตโมติ, โภ อาจริย, อิเมหิ ทฺวตฺติํสมหาปุริสลกฺขเณหิ โส ภวํ โคตโม สมนฺนาคโต เทวนคเร สมุสฺสิตรตนวิจิตฺตํ สุวณฺณโตรณํ วิย โยชนสตุพฺเพโธ สพฺพปาลิผุลฺโล ปาริจฺฉตฺตโก วิย เสลนฺตรมฺหิ สุปุปฺผิตสาลรุกฺโข วิย ตาราคณปฏิมณฺฑิตคคนตลมิว จ อตฺตโน สิริวิภเวน โลกํ อาโลกํ กุรุมาโน วิย จรตีติ อิมตฺถมฺปิ ทีเปตฺวา กิริยาจารํ อาจิกฺขิตุํ คจฺฉนฺโต โข ปนาติอาทิมาหฯ

[387] ทกฺขิเณนาติ พุทฺธานญฺหิ ฐตฺวา วา นิสีทิตฺวา วา นิปชฺชิตฺวา วา คมนํ อภินีหรนฺตานํ ทกฺขิณปาโทว ปุรโต โหติฯ สตตปาฏิหาริยํ กิเรตํฯ นาติทูเร ปาทํ อุทฺธรตีติ ตํ ทกฺขิณปาทํ น อติทูเร ฐเปสฺสามีติ อุทฺธรติฯ อติทูรญฺหิ อภิหริยมาเน ทกฺขิณปาเทน วามปาโท อากฑฺฒิยมาโน คจฺเฉยฺย, ทกฺขิณปาโทปิ ทูรํ คนฺตุํ น สกฺกุเณยฺย, อาสนฺเนเยว ปติฏฺฐเหยฺย, เอวํ สติ ปทวิจฺเฉโท นาม โหติฯ ทกฺขิณปาเท ปน ปมาเณเนว อุทฺธเต วามปาโทปิ ปมาเณเนว อุทฺธริยติ, ปมาเณน อุทฺธโต ปติฏฺฐหนฺโตปิ ปมาเณเยว ปติฏฺฐาติฯ เอวมเนน ตถาคตสฺส ทกฺขิณปาทกิจฺจํ วามปาเทน นิยมิตํ, วามปาทกิจฺจํ ทกฺขิณปาเทน นิยมิตนฺติ เวทิตพฺพํฯ

นาติสีฆนฺติ ทิวา วิหารภตฺตตฺถาย คจฺฉนฺโต ภิกฺขุ วิย น อติสีฆํ คจฺฉติฯ นาติสณิกนฺติ ยถา ปจฺฉโต อาคจฺฉนฺโต โอกาสํ น ลภติ, เอวํ น อติสณิกํ คจฺฉติฯ

อทฺทุเวน อทฺทุวนฺติ ชณฺณุเกน ชณฺณุกํ, น สตฺถิํ อุนฺนาเมตีติ คมฺภีเร อุทเก คจฺฉนฺโต วิย น อูรุํ อุนฺนาเมติฯ น โอนาเมตีติ รุกฺขสาขาเฉทนทณฺฑงฺกุสปาโท วิย น ปจฺฉโต โอสกฺกาเปติฯ น สนฺนาเมตีติ โอพทฺธานาพทฺธฏฺฐาเนหิ ปาทํ โกฏฺเฏนฺโต วิย น ถทฺธํ กโรติฯ น วินาเมตีติ ยนฺตรูปกํ กีฬาเปนฺโต วิย น อิโต จิโต จ จาเลติฯ อธรกาโยวาติ เหฏฺฐิมกาโยว อิญฺชติ, อุปริมกาโย นาวาย ฐปิตสุวณฺณปฏิมา วิย นิจฺจโล โหติฯ ทูเร ฐตฺวา โอโลเกนฺโต หิ พุทฺธานํ ฐิตภาวํ วา คมนภาวํ วา น ชานาติ ฯ กายพเลนาติ พาหา ขิปนฺโต สรีรโต เสเทหิ มุจฺจนฺเตหิ น กายพเลน คจฺฉติฯ สพฺพกาเยเนวาติ คีวํ อปริวตฺเตตฺวา ราหุโลวาเท วุตฺตนาคาปโลกิตวเสเนว อปโลเกติฯ

น อุทฺธนฺติอาทีสุ นกฺขตฺตานิ คเณนฺโต วิย น อุทฺธํ อุลฺโลเกติ, นฏฺฐํ กากณิกํ วา มาสกํ วา ปริเยสนฺโต วิย น อโธ โอโลเกติ, น หตฺถิอสฺสาทโย ปสฺสนฺโต วิย อิโต จิโต จ วิเปกฺขมาโน คจฺฉติฯ ยุคมตฺตนฺติ นววิทตฺถิมตฺเต จกฺขูนิ ฐเปตฺวา คจฺฉนฺโต ยุคมตฺตํ เปกฺขติ นาม, ภควาปิ ยุเค ยุตฺโต สุทนฺตอาชานีโย วิย เอตฺตกํ ปสฺสนฺโต คจฺฉติฯ ตโต จสฺส อุตฺตรีติ ยุคมตฺตโต ปรํ น ปสฺสตีติ น วตฺตพฺโพฯ น หิ กุฏฺฏํ วา กวาฏํ วา คจฺโฉ วา ลตา วา อาวริตุํ สกฺโกติ, อถ ขฺวสฺส อนาวรณญาณสฺส อเนกานิ จกฺกวาฬสหสฺสานิ เอกงฺคณาเนว โหนฺติฯ อนฺตรฆรนฺติ เหฏฺฐา มหาสกุลุทายิสุตฺเต อินฺทขีลโต ปฏฺฐาย อนฺตรฆรํ, อิธ ฆรอุมฺมารโต ปฏฺฐาย เวทิตพฺพํฯ น กายนฺติอาทิ ปกติอิริยปเถเนว ปวิสตีติ ทสฺสนตฺถํ วุตฺตํฯ ทลิทฺทมนุสฺสานํ นีจฆรกํ ปวิสนฺเตปิ หิ ตถาคเต ฉทนํ วา อุคฺคจฺฉติ, ปถวี วา โอคจฺฉติ, ภควา ปน ปกติคมเนเนว คจฺฉติฯ นาติทูเรติ อติทูเร ปริวตฺตนฺเตน หิ เอกํ ทฺเว ปทวาเร ปิฏฺฐิภาเคน คนฺตฺวา นิสีทิตพฺพํ โหติฯ นาจฺจาสนฺเนติ อจฺจาสนฺเน ปริวตฺตนฺเตน เอกํ ทฺเว ปทวาเร ปุรโต คนฺตฺวา นิสีทิตพฺพํ โหติฯ ตสฺมา ยสฺมิํ ปทวาเร ฐิเตน ปุรโต วา ปจฺฉโต วา อคนฺตฺวา นิสีทิตพฺพํ โหติ, ตตฺถ ปริวตฺตติฯ

ปาณินาติ กฏิวาตาพาธิโก วิย น อาสนํ หตฺเถหิ คเหตฺวา นิสีทติฯ

ปกฺขิปตีติ โย กิญฺจิ กมฺมํ กตฺวา กีฬนฺโต ฐิตโกว ปตติ, โยปิ โอริมํ องฺคํ นิสฺสาย นิสินฺโน ฆํสนฺโต ยาว ปาริมงฺคา คจฺฉติ, ปาริมงฺคํ วา นิสฺสาย นิสินฺโน ตเถว ยาว โอริมงฺคา อาคจฺฉติ, สพฺโพ โส อาสเน กายํ ปกฺขิปติ นามฯ ภควา ปน เอวํ อกตฺวา อาสนสฺส มชฺเฌ โอลมฺพกํ ธาเรนฺโต วิย ตูลปิจุํ ฐเปนฺโต วิย สณิกํ นิสีทติฯ หตฺถกุกฺกุจฺจนฺติ ปตฺตมุขวฏฺฏิยํ อุทกพินฺทุฐปนํ มกฺขิกพีชนิยา ปณฺณจฺเฉทนผาลนาทิ หตฺเถน อสํยตกรณํฯ ปาทกุกฺกุจฺจนฺติ ปาเทน ภูมิฆํสนาทิ อสํยตกรณํฯ

น ฉมฺภตีติ น ภายติฯ น กมฺปตีติ น โอสีทติฯ น เวธตีติ น จลติฯ น ปริตสฺสตีติ ภยปริตสฺสนายปิ ตณฺหาปริตสฺสนายปิ น ปริตสฺสติฯ เอกจฺโจ หิ ธมฺมกถาทีนํ อตฺถาย อาคนฺตฺวา มนุสฺเสสุ วนฺทิตฺวา ฐิเตสุ ‘‘สกฺขิสฺสามิ นุ โข เตสํ จิตฺตํ คณฺหนฺโต ธมฺมํ วา กเถตุํ, ปญฺหํ วา ปุจฺฉิโต วิสฺสชฺเชตุํ, ภตฺตานุโมทนํ วา กาตุ’’นฺติ ภยปริตสฺสนาย ปริตสฺสติฯ เอกจฺโจ ‘‘มนาปา นุ โข เม ยาคุ อาคจฺฉิสฺสติ, มนาปํ อนฺตรขชฺชก’’นฺติ วา ตณฺหาปริตสฺสนาย ปริตสฺสติฯ ตทุภยมฺปิ ตสฺส นตฺถีติ น ปริตสฺสติฯ วิเวกาวฏฺโฏติ วิเวเก นิพฺพาเน อาวฏฺฏมานโส หุตฺวาฯ วิเวกวตฺโตติปิ ปาโฐ, วิเวกวตฺตยุตฺโต หุตฺวาติ อตฺโถฯ วิเวกวตฺตํ นาม กตภตฺตกิจฺจสฺส ภิกฺขุโน ทิวาวิหาเร สมถวิปสฺสนาวเสน มูลกมฺมฏฺฐานํ คเหตฺวา ปลฺลงฺกํ อาภุชิตฺวา นิสีทนํฯ เอวํ นิสินฺนสฺส หิ อิริยาปโถ อุปสนฺโต โหติฯ

น ปตฺตํ อุนฺนาเมตีติอาทีสุ เอกจฺโจ ปตฺตมุขวฏฺฏิยา อุทกทานํ อาหรนฺโต วิย ปตฺตํ อุนฺนาเมติ, เอโก ปาทปิฏฺฐิยํ ฐเปนฺโต วิย โอนาเมติ, เอโก พทฺธํ กตฺวา คณฺหาติ, เอโก อิโต จิโต จ ผนฺทาเปติ, เอวํ อกตฺวา อุโภหิ หตฺเถหิ คเหตฺวา อีสกํ นาเมตฺวา อุทกํ ปฏิคฺคณฺหาตีติ อตฺโถฯ น สมฺปริวตฺตกนฺติ ปริวตฺเตตฺวา ปฐมเมว ปตฺตปิฏฺฐิํ น โธวติฯ นาติทูเรติ ยถา นิสินฺนาสนโต ทูเร ปตติ, น เอวํ ฉฑฺเฑติฯ นาจฺจาสนฺเนติ ปาทมูเลเยว น ฉฑฺเฑติฯ วิจฺฉฑฺฑยมาโนติ วิกิรนฺโต, ยถา ปฏิคฺคาหโก เตมติ, น เอวํ ฉฑฺเฑติฯ

นาติโถกนฺติ ยถา เอกจฺโจ ปาปิจฺโฉ อปฺปิจฺฉตํ ทสฺเสนฺโต มุฏฺฐิมตฺตเมว คณฺหาติ, น เอวํฯ อติพหุนฺติ ยาปนมตฺตโต อติเรกํฯ พฺยญฺชนมตฺตายาติ พฺยญฺชนสฺส มตฺตา นาม โอทนโต จตุตฺโถ ภาโคฯ เอกจฺโจ หิ ภตฺเต มนาเป ภตฺตํ พหุํ คณฺหาติ, พฺยญฺชเน มนาเป พฺยญฺชนํ พหุํฯ สตฺถา ปน ตถา น คณฺหาติฯ น จ พฺยญฺชเนนาติ อมนาปญฺหิ พฺยญฺชนํ ฐเปตฺวา ภตฺตเมว ภุญฺชนฺโต, ภตฺตํ วา ฐเปตฺวา พฺยญฺชนเมว ขาทนฺโต พฺยญฺชเนน อาโลปํ อตินาเมติ นามฯ สตฺถา เอกนฺตริกํ พฺยญฺชนํ คณฺหาติ, ภตฺตมฺปิ พฺยญฺชนมฺปิ เอกโตว นิฏฺฐนฺติฯ ทฺวตฺติกฺขตฺตุนฺติ ตถาคตสฺส หิ ปุถุชิวฺหาย ทนฺตานํ อุปนีตโภชนํ ทฺวตฺติกฺขตฺตุํ ทนฺเตหิ ผุฏฺฐมตฺตเมว สณฺหกรณียปิฏฺฐวิเลปนํ วิย โหติ, ตสฺมา เอวมาหฯ น มุเข อวสิฏฺฐาติ โปกฺขรปตฺเต ปติตอุทกพินฺทุ วิย วินิวตฺติตฺวา ปรคลเมว ยาติ, ตสฺมา อวสิฏฺฐา น โหติฯ รสปฏิสํเวทีติ มธุรติตฺตกทุกาทิรสํ ชานาติฯ พุทฺธานญฺหิ อนฺตมโส ปานีเยปิ ทิพฺโพชา ปกฺขิตฺตาว โหติ, เตน เนสํ สพฺพตฺเถว รโส ปากโฏ โหติ, รสเคโธ ปน นตฺถิฯ

อฏฺฐงฺคสมนฺนาคตนฺติ ‘‘เนว ทวายา’’ติ วุตฺเตหิ อฏฺฐหิ องฺเคหิ สมนฺนาคตํฯ วิสุทฺธิมคฺเค ปนสฺส วินิจฺฉโย อาคโตติ สพฺพาสวสุตฺเต วุตฺตเมตํฯ หตฺเถสุ โธเตสูติ สตฺถา กิํ กโรติ? ปฐมํ ปตฺตสฺส คหณฏฺฐานํ โธวติฯ ตตฺถ ปตฺตํ คเหตฺวา สุขุมชาลหตฺถํ เปเสตฺวา ทฺเว วาเร สญฺจาเรติฯ เอตฺตาวตา โปกฺขรปตฺเต ปติตอุทกํ วิย วินิวตฺติตฺวา คจฺฉติฯ น จ อนตฺถิโกติ ยถา เอกจฺโจ ปตฺตํ อาธารเก ฐเปตฺวา ปตฺเต อุทกํ น ปุญฺฉติ, รเช ปตนฺเต อชฺฌุเปกฺขติ, น เอวํ กโรติฯ น จ อติเวลานุรกฺขีติ ยถา เอกจฺโจ ปมาณาติกฺกนฺตํ อารกฺขํ ฐเปติ, ภุญฺชิตฺวา วา ปตฺเต อุทกํ ปุญฺฉิตฺวา จีวรโภคนฺตรํ ปเวเสตฺวา ปตฺตํ อุทเรน อกฺกมิตฺวา คณฺหาติ, น เอวํ กโรติฯ

น จ อนุโมทนสฺสาติ โย หิ ภุตฺตมตฺโตว ทารเกสุ ภตฺตตฺถาย โรทนฺเตสุ ฉาตชฺฌตฺเตสุ มนุสฺเสสุ ภุญฺชิตฺวา อนาคเตสฺเวว อนุโมทนํ อารภติ, ตโต สพฺพกมฺมานิ ฉฑฺเฑตฺวา เอกจฺเจ อาคจฺฉนฺติ, เอกจฺเจ อนาคตาว โหนฺติ, อยํ กาลํ อตินาเมติฯ

โยปิ มนุสฺเสสุ อาคนฺตฺวา อนุโมทนตฺถาย วนฺทิตฺวา นิสินฺเนสุ อนุโมทนํ อกตฺวาว ‘‘กถํ ติสฺส, กถํ ผุสฺส, กถํ สุมน, กถํ ติสฺเส, กถํ ผุสฺเส, กถํ สุมเน, กจฺจิตฺถ อโรคา, สสฺสํ สมฺปนฺน’’นฺติอาทิํ ปาฏิเยกฺกํ กถํ สมุฏฺฐาเปติ, อยํ อนุโมทนสฺส กาลํ อตินาเมติ, มนุสฺสานํ ปน โอกาสํ ญตฺวา อายาจิตกาเล กโรนฺโต นาตินาเมติ นาม, สตฺถา ตถา กโรติฯ

น ตํ ภตฺตนฺติ กิํ ภตฺตํ นาเมตํ อุตฺตณฺฑุลํ อติกิลินฺนนฺติอาทีนิ วตฺวา น ครหติฯ น อญฺญํ ภตฺตนฺติ สฺวาตนาย วา ปุนทิวสาย วา ภตฺตํ อุปฺปาเทสฺสามีติ หิ อนุโมทนํ กโรนฺโต อญฺญํ ภตฺตํ ปฏิกงฺขติฯ โย วา – ‘‘ยาว มาตุคามานํ ภตฺตํ ปจฺจติ, ตาว อนุโมทนํ กริสฺสามิ, อถ เม อนุโมทนาวสาเน อตฺตโน ปกฺกภตฺตโตปิ โถกํ ทสฺสนฺตี’’ติ อนุโมทนํ วฑฺเฒติ, อยมฺปิ ปฏิกงฺขติ นามฯ สตฺถา น เอวํ กโรติฯ น จ มุจฺจิตุกาโมติ เอกจฺโจ หิ ปฏิสํมุญฺจิตฺวา คจฺฉติ, เวเคน อนุพนฺธิตพฺโพ โหติฯ สตฺถา ปน น เอวํ คจฺฉติ, ปริสาย มชฺเฌ ฐิโตว คจฺฉติฯ อจฺจุกฺกฏฺฐนฺติ โย หิ ยาว หนุกฏฺฐิโต อุกฺขิปิตฺวา ปารุปติ, ตสฺส อจฺจุกฺกฏฺฐํ นาม โหติฯ โย ยาว โคปฺผกา โอตาเรตฺวาว ปารุปติ, ตสฺส อจฺจุกฺกฏฺฐํ โหติฯ โยปิ อุภโต อุกฺขิปิตฺวา อุทรํ วิวริตฺวา ยาติ, ตสฺสปิ อจฺจุกฺกฏฺฐํ โหติฯ โย เอกํสํ กตฺวา ถนํ วิวริตฺวา ยาติ, ตสฺสปิ อจฺจุกฺกฏฺฐํฯ สตฺถา ตํ สพฺพํ น กโรติฯ

อลฺลีนนฺติ ยถา อญฺเญสํ เสเทน ตินฺตํ อลฺลียติ, น เอวํ สตฺถุฯ อปกฏฺฐนฺติ ขลิสาฏโก วิย กายโต มุจฺจิตฺวาปิ น ติฏฺฐติฯ วาโตติ เวรมฺภวาโตปิ อุฏฺฐหิตฺวา จาเลตุํ น สกฺโกติฯ ปาทมณฺฑนานุโยคนฺติ อิฏฺฐกาย ฆํสนาทีหิ ปาทโสภานุโยคํฯ ปกฺขาเลตฺวาติ ปาเทเนว ปาทํ โธวิตฺวาฯ โส เนว อตฺตพฺยาพาธายาติอาทีนิ น ปุพฺเพนิวาสเจโตปริยญาณานํ อตฺถิตาย วทติ, อิริยาปถสนฺตตํ ปน ทิสฺวา อนุมาเนน วทติฯ ธมฺมนฺติ ปริยตฺติธมฺมํฯ น อุสฺสาเทตีติ กิํ มหารฏฺฐิก, กิํ มหากุฏุมฺพิกาติอาทีนิ วตฺวา เคหสฺสิตวเสน น อุสฺสาเทติฯ

น อปสาเทตีติ ‘‘กิํ, อุปาสก, กถํ เต วิหารมคฺโค ญาโต? กิํ ภเยน นาคจฺฉสิ? น หิ ภิกฺขู กิญฺจิ อจฺฉินฺทิตฺวา คณฺหนฺติ, มา ภายี’’ติ วา ‘‘กิํ ตุยฺหํ เอวํ มจฺฉริยชีวิตํ นามา’’ติ วา อาทีนิ วตฺวา เคหสฺสิตเปเมน น อปสาเทติฯ

วิสฺสฏฺโฐติ สินิทฺโธ อปลิพุทฺโธฯ วิญฺเญยฺโยติ วิญฺญาปนีโย ปากโฏ, วิสฺสฏฺฐตฺตาเยว เจส วิญฺเญยฺโย โหติฯ มญฺชูติ มธุโรฯ สวนีโยติ โสตสุโข, มธุรตฺตาเยว เจส สวนีโย โหติฯ พินฺทูติ สมฺปิณฺฑิโตฯ อวิสารีติ อวิสโฏ, พินฺทุตฺตาเยว เจส อวิสารี โหติฯ คมฺภีโรติ คมฺภีรสมุฏฺฐิโตฯ นินฺนาทีติ นินฺนาทวา, คมฺภีรตฺตาเยว เจส นินฺนาที โหติฯ ยถาปริสนฺติ จกฺกวาฬปริยนฺตมฺปิ เอกาพทฺธปริสํ วิญฺญาเปติฯ พหิทฺธาติ องฺคุลิมตฺตมฺปิ ปริสโต พหิทฺธา น คจฺฉติฯ ตสฺมา? โส เอวรูโป มธุรสฺสโร อการณา มา นสฺสีติฯ อิติ ภควโต โฆโส ปริสาย มตฺถเกเนว จรติฯ

อวโลกยมานาติ สิรสฺมิํ อญฺชลิํ ฐเปตฺวา ภควนฺตํ โอโลเกนฺตาว ปจฺโจสกฺกิตฺวา ทสฺสนวิชหนฏฺฐาเน วนฺทิตฺวา คจฺฉนฺติฯ อวิชหิตตฺตาติ โย หิ กถํ สุตฺวา วุฏฺฐิโต อญฺญํ ทิฏฺฐสุตาทิกํ กถํ กเถนฺโต คจฺฉติ, เอส สภาเวน วิชหติ นามฯ โย ปน สุตธมฺมกถาย วณฺณํ กเถนฺโตว คจฺฉติ, อยํ น วิชหติ นาม, เอวํ อวิชหนฺตภาเวน ปกฺกมนฺติฯ คจฺฉนฺตนฺติ รชฺชุยนฺตวเสน รตนสตฺตุพฺเพธํ สุวณฺณคฺฆิกํ วิย คจฺฉนฺตํฯ อทฺทสาม ฐิตนฺติ สมุสฺสิตกญฺจนปพฺพตํ วิย ฐิตํ อทฺทสามฯ ตโต จ ภิยฺโยติ วิตฺถาเรตฺวา คุเณ กเถตุํ อสกฺโกนฺโต อวเสเส คุเณ สํขิปิตฺวา กลาปํ วิย สุตฺตกพทฺธํ วิย จ กตฺวา วิสฺสชฺเชนฺโต เอวมาหฯ อยเมตฺถ อธิปฺปาโย – มยา กถิตคุเณหิ อกถิตาว พหุตราฯ มหาปถวิมหาสมุทฺทาทโย วิย หิ ตสฺส โภโต อนนฺตา อปฺปเมยฺยา คุณา อากาสมิว วิตฺถาริตาติฯ

[390] อปฺปฏิสํวิทิโตติ อวิญฺญาตอาคมโนฯ ปพฺพชิเต อุปสงฺกมนฺเตน หิ จีวรปริกมฺมาทิสมเย วา เอกํ นิวาเสตฺวา สรีรภญฺชนสมเย วา อุปสงฺกมิตฺวา ตโตว ปฏินิวตฺติตพฺพํ โหติ, ปฏิสนฺถารมตฺตมฺปิ น ชายติฯ

ปุเรตรํ ปน โอกาเส การิเต ทิวาฏฺฐานํ สมฺมชฺชิตฺวา จีวรํ ปารุปิตฺวา ภิกฺขุ วิวิตฺเต ฐาเน นิสีทติ, ตํ อาคนฺตฺวา ปสฺสนฺตา ทสฺสเนนปิ ปสีทนฺติ, ปฏิสนฺถาโร ชายติ, ปญฺหพฺยากรณํ วา ธมฺมกถา วา ลพฺภติฯ ตสฺมา ปณฺฑิตา โอกาสํ กาเรนฺติฯ โส จ เนสํ อญฺญตโร, เตนสฺส เอตทโหสิฯ ชิณฺโณ วุฑฺโฒติ อตฺตโน อุคฺคตภาวํ อกเถตฺวา กสฺมา เอวมาห? พุทฺธา นาม อนุทฺทยสมฺปนฺนา โหนฺติ, มหลฺลกภาวํ ญตฺวา สีฆํ โอกาสํ กริสฺสตีติ เอวมาหฯ

[391] โอรมิย โอกาสมกาสีติ เวเคน อุฏฺฐาย ทฺวิธา ภิชฺชิตฺวา โอกาสมกาสิฯ

เย เมติ เย มยาฯ นารีสมานสวฺหยาติ นารีสมานนามํ อิตฺถิลิงฺคํ, เตน อวฺหาตพฺพาติ นารีสมานสวฺหยา, อิตฺถิลิงฺเคน วตฺตพฺพาติ โวหารกุสลตาย เอวํ วทติฯ ปหูตชิวฺโหติ ปุถุลชิวฺโหฯ นินฺนามเยตนฺติ นีหร เอตํฯ

[393] เกวลีติ สกลคุณสมฺปนฺโนฯ

[394] ปจฺจภาสีติ เอกปฺปหาเรน ปุจฺฉิเต อฏฺฐ ปญฺเห พฺยากโรนฺโต ปติอภาสิฯ โย เวทีติ โย วิทติ ชานาติ, ยสฺส ปุพฺเพนิวาโส ปากโฏฯ สคฺคาปายญฺจ ปสฺสตีติ ทิพฺพจกฺขุญาณํ กถิตํฯ ชาติกฺขยํ ปตฺโตติ อรหตฺตํ ปตฺโตฯ อภิญฺญา โวสิโตติ ตํ อรหตฺตํ อภิชานิตฺวา โวสิโต โวสานปฺปตฺโตฯ มุนีติ อรหตฺตญาณโมเนยฺเยน สมนฺนาคโตฯ

วิสุทฺธนฺติ ปณฺฑรํฯ มุตฺตํ ราเคหีติ กิเลสราเคหิ มุตฺตํฯ ปหีนชาติมรโณติ ชาติกฺขยปฺปตฺตตฺตา ปหีนชาติโก, ชาติปหาเนเนว ปหีนมรโณฯ พฺรหฺมจริยสฺส เกวลีติ ยํ พฺรหฺมจริยสฺส เกวลี สกลภาโว, เตน สมนฺนาคโต, สกลจตุมคฺคพฺรหฺมจริยวาโสติ อตฺโถฯ ปารคู สพฺพธมฺมานนฺติ สพฺเพสํ โลกิยโลกุตฺตรธมฺมานํ อภิญฺญาย ปารํ คโต, สพฺพธมฺเม อภิชานิตฺวา ฐิโตติ อตฺโถฯ ปารคูติ วา เอตฺตาวตา ปริญฺญาปารคู ปญฺจนฺนํ ขนฺธานํ, ปหานปารคู สพฺพกิเลสานํ , ภาวนาปารคู จตุนฺนํ มคฺคานํ, สจฺฉิกิริยาปารคู นิโรธสฺส, สมาปตฺติปารคู สพฺพสมาปตฺตีนนฺติ อยมตฺโถ วุตฺโตฯ ปุน สพฺพธมฺมานนฺติ อิมินา อภิญฺญาปารคู วุตฺโตติฯ

พุทฺโธ ตาที ปวุจฺจตีติ ตาทิโส ฉหิ อากาเรหิ ปารํ คโต สพฺพากาเรน จตุนฺนํ สจฺจานํ พุทฺธตฺตา พุทฺโธติ ปวุจฺจตีติฯ

กิํ ปน เอตฺตาวตา สพฺเพ ปญฺหา วิสฺสชฺชิตา โหนฺตีติ? อาม วิสฺสชฺชิตา, จิตฺตํ วิสุทฺธํ ชานาติ, มุตฺตํ ราเคหีติ อิมินา ตาว พาหิตปาปตฺตา พฺราหฺมโณติ ปฐมปญฺโห วิสฺสชฺชิโต โหติฯ ปารคูติ อิมินา เวเทหิ คตตฺตา เวทคูติ ทุติยปญฺโห วิสฺสชฺชิโต โหติฯ ปุพฺเพนิวาสนฺติอาทีหิ อิมาสํ ติสฺสนฺนํ วิชฺชานํ อตฺถิตาย เตวิชฺโชติ ตติยปญฺโห วิสฺสชฺชิโต โหติฯ มุตฺตํ ราเคหิ สพฺพโสติ อิมินาว นิสฺสฏตฺตา ปาปธมฺมานํ โสตฺติโยติ จตุตฺถปญฺโห วิสฺสชฺชิโต โหติฯ ชาติกฺขยํ ปตฺโตติ อิมินา ปน อรหตฺตสฺเสว วุตฺตตฺตา ปญฺจมปญฺโห วิสฺสชฺชิโต โหติฯ โวสิโตติ จ พฺรหฺมจริยสฺส เกวลีติ จ อิเมหิ ฉฏฺฐปญฺโห วิสฺสชฺชิโต โหติฯ อภิญฺญา โวสิโต มุนีติ อิมินา สตฺตมปญฺโห วิสฺสชฺชิโต โหติฯ ปารคู สพฺพธมฺมานํ, พุทฺโธ ตาที ปวุจฺจตีติ อิมินา อฏฺฐมปญฺโห วิสฺสชฺชิโต โหติฯ

[395] ทานกถนฺติอาทีนิ เหฏฺฐา สุตฺเต วิตฺถาริตาเนวฯ ปจฺจปาทีติ ปฏิปชฺชิฯ ธมฺมสฺสานุธมฺมนฺติ อิมสฺมิํ สุตฺเต ธมฺโม นาม อรหตฺตมคฺโค, อนุธมฺโม นาม เหฏฺฐิมา ตโย มคฺคา ตีณิ จ สามญฺญผลานิ, ตานิ ปฏิปาฏิยา ปฏิลภีติ อตฺโถฯ น จ มํ ธมฺมาธิกรณํ วิเหเสสีติ มญฺจ ธมฺมการณา น กิลเมสิ, น ปุนปฺปุนํ กถาเปสีติ วุตฺตํ โหติฯ เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานเมวฯ ตตฺถ ปรินิพฺพายีติ ปน ปเทน เทสนาย อรหตฺเตเนว กูฏํ คหิตนฺติฯ

ปปญฺจสูทนิยา มชฺฌิมนิกายฏฺฐกถาย

พฺรหฺมายุสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

2. เสลสุตฺตวณฺณนา

[396] เอวํ เม สุตนฺติ เสลสุตฺตํฯ ตตฺถ องฺคุตฺตราเปสูติอาทิ โปตลิยสุตฺเต วิตฺถาริตเมวฯ อฑฺฒเตฬเสหีติ อฑฺเฒน เตฬเสหิ, ทฺวาทสหิ สเตหิ ปญฺญาสาย จ ภิกฺขูหิ สทฺธินฺติ วุตฺตํ โหติฯ เต ปน สาวกสนฺนิปาเต สนฺนิปติตา ภิกฺขูเยว สพฺเพ เอหิภิกฺขุปพฺพชฺชาย ปพฺพชิตา ขีณาสวาฯ เกณิโยติ ตสฺส นามํ, ชฏิโลติ ตาปโสฯ โส กิร พฺราหฺมณมหาสาโล, ธนรกฺขณตฺถาย ปน ตาปสปพฺพชฺชํ สมาทาย รญฺโญ ปณฺณาการํ ทตฺวา ภูมิภาคํ คเหตฺวา ตตฺถ อสฺสมํ กาเรตฺวา วสติ ปญฺจหิ สกฏสเตหิ วณิชฺชํ ปโยเชตฺวา กุลสหสฺสสฺส นิสฺสโย หุตฺวา, อสฺสเมปิ จสฺส เอโก ตาลรุกฺโข ทิวเส ทิวเส เอกํ โสวณฺณมยํ ตาลผลํ มุญฺจตีติ วทนฺติฯ โส ทิวา กาสายานิ ธาเรติ, ชฏา จ พนฺธติ, รตฺติํ กามสมฺปตฺติํ อนุภวติฯ ธมฺมิยา กถายาติ ปานกานิสํสปฏิสํยุตฺตาย ธมฺมิยา กถายฯ อยญฺหิ เกณิโย ตุจฺฉหตฺโถ ภควโต ทสฺสนาย คนฺตุํ ลชฺชายมาโน – ‘‘วิกาลโภชนา วิรตานมฺปิ ปานกํ กปฺปตี’’ติ จินฺเตตฺวา สุสงฺขตพทรปานํ ปญฺจหิ กาชสเตหิ คาหาเปตฺวา อคมาสิฯ เอวํ คตภาโว จสฺส – ‘‘อถ โข เกณิยสฺส ชฏิลสฺส เอตทโหสิ กิํ นุ โข อหํ สมณสฺส โคตมสฺส หราเปยฺย’’นฺติ เภสชฺชกฺขนฺธเก (มหาว. 300) ปาฬิอารุฬฺโหเยวฯ

ทุติยมฺปิ โข ภควาติ กสฺมา ปุนปฺปุนํ ปฏิกฺขิปิ? ติตฺถิยานํ ปฏิกฺเขปปสนฺนตาย, อการณเมตํ, นตฺถิ พุทฺธานํ ปจฺจยเหตุ เอวรูปํ โกหญฺญํฯ อยํ ปน อฑฺฒเตฬสานิ ภิกฺขุสตานิ ทิสฺวา เอตฺตกานํเยว ภิกฺขํ ปฏิยาเทสฺสติ, สฺเวว เสโล ตีหิ ปุริสสเตหิ สทฺธิํ ปพฺพชิสฺสติฯ อยุตฺตํ โข ปน นวเก อญฺญโต เปเสตฺวา อิเมเหว สทฺธิํ คนฺตุํ, อิเม วา อญฺญโต เปเสตฺวา นวเกหิ สทฺธิํ คนฺตุํฯ อถาปิ สพฺเพ คเหตฺวา คมิสฺสามิ, ภิกฺขาหาโร นปฺปโหสฺสติฯ ตโต ภิกฺขูสุ ปิณฺฑาย จรนฺเตสุ มนุสฺสา อุชฺฌายิสฺสนฺติ – ‘‘จิรสฺสาปิ เกณิโย สมณํ โคตมํ นิมนฺเตตฺวา ยาปนมตฺตํ ทาตุํ นาสกฺขี’’ติ, สยมฺปิ วิปฺปฏิสารี ภวิสฺสติฯ