เมนู

ตโต ปฏฺฐาย คนฺธกุฏิ ภิยฺโยโสมตฺตาย โสภิฯ เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานเมวฯ เนยฺยปุคฺคลสฺส ปน วเสน อยํ เทสนา นิฏฺฐิตาติฯ

ปปญฺจสูทนิยา มชฺฌิมนิกายฏฺฐกถาย

พาหิติกสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

9. ธมฺมเจติยสุตฺตวณฺณนา

[364] เอวํ เม สุตนฺติ ธมฺมเจติยสุตฺตํฯ ตตฺถ เมทาฬุปนฺติ นาเมตํ ตสฺส, ตสฺส หิ นิคมสฺส เมทวณฺณา ปาสาณา กิเรตฺถ อุสฺสนฺนา อเหสุํ, ตสฺมา เมทาฬุปนฺติ สงฺขํ คตํฯ เสนาสนํ ปเนตฺถ อนิยตํ, ตสฺมา น ตํ วุตฺตํฯ นครกนฺติ เอวํนามกํ สกฺยานํ นิคมํฯ เกนจิเทว กรณีเยนาติ น อญฺเญน กรณีเยน, อยํ ปน พนฺธุลเสนาปติํ สทฺธิํ ทฺวตฺติํสาย ปุตฺเตหิ เอกทิวเสเนว คณฺหถาติ อาณาเปสิ, ตํทิวสญฺจสฺส ภริยาย มลฺลิกาย ปญฺจหิ ภิกฺขุสเตหิ สทฺธิํ ภควา นิมนฺติโต, พุทฺธปฺปมุเข ภิกฺขุสงฺเฆ ฆรํ อาคนฺตฺวา นิสินฺนมตฺเต ‘‘เสนาปติ กาลงฺกโต’’ติ สาสนํ อาหริตฺวา มลฺลิกาย อทํสุฯ สา ปณฺณํ คเหตฺวา มุขสาสนํ ปุจฺฉิฯ ‘‘รญฺญา อยฺเย เสนาปติ สทฺธิํ ทฺวตฺติํสาย ปุตฺเตหิ เอกปฺปหาเรเนว คหาปิโต’’ติ อาโรเจสุํฯ มหาชนคตํ มา กริตฺถาติ โอวฏฺฏิกาย ปณฺณํ กตฺวา ภิกฺขุสงฺฆํ ปริวิสิฯ ตสฺมิํ สมเย เอกา สปฺปิจาฏิ นีหริตา, สา อุมฺมาเร อาหจฺจ ภินฺนา, ตํ อปเนตฺวา อญฺญํ อาหราเปตฺวา ภิกฺขุสงฺฆํ ปริวิสิฯ

สตฺถา กตภตฺตกิจฺโจ กถาสมุฏฺฐาปนตฺถํ – ‘‘สปฺปิจาฏิยา ภินฺนปจฺจยา น จินฺเตตพฺพ’’นฺติ อาหฯ ตสฺมิํ สมเย มลฺลิกา ปณฺณํ นีหริตฺวา ภควโต ปุรโต ฐเปตฺวา – ‘‘ภควา อิมํ ทฺวตฺติํสาย ปุตฺเตหิ สทฺธิํ เสนาปติโน มตสาสนํ, อหํ เอตมฺปิ น จินฺตยามิ, สปฺปิจาฏิปจฺจยา กิํ จินฺเตยฺยามี’’ติ อาหฯ ภควา – ‘‘มลฺลิเก, มา จินฺตยิ, อนมตคฺเค สํสาเร นาม วตฺตมานานํ โหติ เอต’’นฺติ อนิจฺจตาทิปฏิสํยุตฺตํ ธมฺมกถํ กตฺวา อคมาสิฯ มลฺลิกา ทฺวตฺติํสสุณิสาโย ปกฺโกสาเปตฺวา โอวาทํ อทาสิฯ

ราชา มลฺลิกํ ปกฺโกสาเปตฺวา ‘‘เสนาปติโน อมฺหากํ อนฺตเร ภินฺนโทโส อตฺถิ นตฺถี’’ติ ปุจฺฉิฯ นตฺถิ สามีติฯ โส ตสฺสา วจเนน ตสฺส นิทฺโทสภาวํ ญตฺวา วิปฺปฏิสารี พลวโทมนสฺสํ อุปฺปาเทสิฯ โส – ‘‘เอวรูปํ นาม อโทสการกํ มํ สมฺภาวยิตฺวา อาคตํ สหายกํ วินาเสสิ’’นฺติ ตโต ปฏฺฐาย ปาสาเท วา นาฏเกสุ วา รชฺชสุเขสุ วา จิตฺตสฺสาทํ อลภมาโน ตตฺถ ตตฺถ วิจริตุํ อารทฺโธฯ เอตเทว กิจฺจํ อโหสิฯ อิทํ สนฺธาย วุตฺตํ ‘‘เกนจิเทว กรณีเยนา’’ติฯ

ทีฆํ การายนนฺติ ทีฆการายโน นาม พนฺธุลเสนาปติสฺส ภาคิเนยฺโย ‘‘เอตสฺส เม มาตุโล อโทสการโก นิกฺการเณน ฆาติโต’’ติ รญฺญา เสนาปติฏฺฐาเน ฐปิโตฯ ตํ สนฺธาเยตํ วุตฺตํฯ มหจฺจา ราชานุภาเวนาติ มหตา ราชานุภาเวน , ธรณิตลํ ภินฺทนฺโต วิย สาครํ ปริวตฺเตนฺโต วิย วิจิตฺตเวสโสเภน มหตา พลกาเยนาติ อตฺโถฯ ปาสาทิกานีติ ทสฺสเนเนว สห รญฺชนกานิฯ ปสาทนียานีติ ตสฺเสว เววจนํฯ อถ วา ปาสาทิกานีติ ปสาทชนกานิฯ อปฺปสทฺทานีติ นิสฺสทฺทานิฯ อปฺปนิคฺโฆสานีติ อวิภาวิตตฺเถน นิคฺโฆเสน รหิตานิฯ วิชนวาตานีติ วิคตชนวาตานิฯ มนุสฺสราหสฺเสยฺยกานีติ มนุสฺสานํ รหสฺสกมฺมานุจฺฉวิกานิ, รหสฺสมนฺตํ มนฺเตนฺตานํ อนุรูปานีติ อตฺโถฯ ปฏิสลฺลานสารุปฺปานีติ นิลียนภาวสฺส เอกีภาวสฺส อนุจฺฉวิกานิฯ ยตฺถ สุทํ มยนฺติ น เตน ตตฺถ ภควา ปยิรุปาสิตปุพฺโพ, ตาทิเสสุ ปน ปยิรุปาสิตปุพฺโพ, ตสฺมา ยาทิเสสุ สุทํ มยนฺติ อยเมตฺถ อตฺโถฯ

อตฺถิ, มหาราชาติ ปณฺฑิโต เสนาปติ ‘‘ราชา ภควนฺตํ มมายตี’’ติ ชานาติ, โส สเจ มํ ราชา ‘‘กหํ ภควา’’ติ วเทยฺย, อทนฺธายนฺเตน อาจิกฺขิตุํ ยุตฺตนฺติ จรปุริเส ปโยเชตฺวา ภควโต นิวาสนฏฺฐานํ ญตฺวาว วิหรติฯ ตสฺมา เอวมาหฯ อารามํ ปาวิสีติ พหินิคเม ขนฺธาวารํ พนฺธาเปตฺวา การายเนน สทฺธิํ ปาวิสิฯ

[366] วิหาโรติ คนฺธกุฏิํ สนฺธายาหํสุฯ อาฬินฺทนฺติ ปมุขํฯ อุกฺกาสิตฺวาติ อุกฺกาสิตสทฺทํ กตฺวาฯ อคฺคฬนฺติ กวาฏํฯ อาโกเฏหีติ อคฺคนเขน อีสกํ กุญฺจิกจฺฉิทฺทสมีเป โกเฏหีติ วุตฺตํ โหติฯ ทฺวารํ กิร อติอุปริ อมนุสฺสา, อติเหฏฺฐา ทีฆชาติกา โกเฏนฺติฯ

ตถา อโกเฏตฺวา มชฺเฌ ฉิทฺทสมีเป โกเฏตพฺพํ, อิทํ ทฺวารโกฏฺฏกวตฺตนฺติ ทีเปนฺตา วทนฺติฯ ตตฺเถวาติ ภิกฺขูหิ วุตฺตฏฺฐาเนเยวฯ ขคฺคญฺจ อุณฺหีสญฺจาติ เทสนามตฺตเมตํ,

วาลพีชนิมุณฺหีสํ, ขคฺคํ ฉตฺตญฺจุปาหนํ;

โอรุยฺห ราชา ยานมฺหา, ฐปยิตฺวา ปฏิจฺฉทนฺติฯ –

อาคตานิ ปน ปญฺจปิ ราชกกุธภณฺฑานิ อทาสิฯ กสฺมา ปน อทาสีติฯ อติครุโน สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส สนฺติกํ อุทฺธตเวเสน คนฺตุํ น ยุตฺตนฺติ จ, เอกโกว อุปสงฺกมิตฺวา อตฺตโน รุจิวเสน สมฺโมทิสฺสามิ จาติฯ ปญฺจสุ หิ ราชกกุธภณฺเฑสุ นิวตฺติเตสุ ตฺวํ นิวตฺตาติ วตฺตพฺพํ น โหติ, สพฺเพ สยเมว นิวตฺตนฺติฯ อิติ อิเมหิ ทฺวีหิ การเณหิ อทาสิฯ รหายตีติ รหสฺสํ กโรติ นิคูหติฯ อยํ กิรสฺส อธิปฺปาโย ‘‘ปุพฺเพปิ อยํ ราชา สมเณน โคตเมน สทฺธิํ จตุกฺกณฺณมนฺตํ มนฺเตตฺวา มยฺหํ มาตุลํ สทฺธิํ ทฺวตฺติํสาย ปุตฺเตหิ คณฺหาเปสิ, อิทานิปิ จตุกฺกณฺณมนฺตํ มนฺเตตุกาโม, กจฺจิ นุ โข มํ คณฺหาเปสฺสตี’’ติฯ เอวํ โกปวเสนสฺส เอตทโหสิฯ

วิวริ ภควา ทฺวารนฺติ น ภควา อุฏฺฐาย ทฺวารํ วิวริ, วิวรตูติ ปน หตฺถํ ปสาเรสิฯ ตโต – ‘‘ภควา ตุมฺเหหิ อเนเกสุ กปฺปโกฏีสุ ทานํ ททมาเนหิ น สหตฺถา ทฺวารวิวรณกมฺมํ กต’’นฺติ สยเมว ทฺวารํ วิวฏํฯ ตํ ปน ยสฺมา ภควโต มเนน วิวฏํ, ตสฺมา ‘‘วิวริ ภควา ทฺวาร’’นฺติ วตฺตุํ วฏฺฏติฯ วิหารํ ปวิสิตฺวาติ คนฺธกุฏิํ ปวิสิตฺวาฯ ตสฺมิํ ปน ปวิฏฺฐมตฺเตเยว การายโน ปญฺจ ราชกกุธภณฺฑานิ คเหตฺวา ขนฺธาวารํ คนฺตฺวา วิฏฏูภํ อามนฺเตสิ ‘‘ฉตฺตํ สมฺม อุสฺสาเปหี’’ติฯ มยฺหํ ปิตา กิํ คโตติ? ปิตรํ มา ปุจฺฉ, สเจ ตฺวํ น อุสฺสาเปสิ, ตํ คณฺหิตฺวา อหํ อุสฺสาเปมีติฯ ‘‘อุสฺสาเปมิ สมฺมา’’ติ สมฺปฏิจฺฉิฯ การายโน รญฺโญ เอกํ อสฺสญฺจ อสิญฺจ เอกเมว จ ปริจาริกํ อิตฺถิํ ฐเปตฺวา – ‘‘สเจ ราชา ชีวิเตน อตฺถิโก, มา อาคจฺฉตู’’ติ วิฏฏูภสฺส ฉตฺตํ อุสฺสาเปตฺวา ตํ คเหตฺวา สาวตฺถิเมว คโตฯ

[367] ธมฺมนฺวโยติ ปจฺจกฺขญาณสงฺขาตสฺส ธมฺมสฺส อนุนโย อนุมานํ, อนุพุทฺธีติ อตฺโถฯ อิทานิ เยนสฺส ธมฺมนฺวเยน ‘‘สมฺมาสมฺพุทฺโธ ภควา’’ติอาทิ โหติ, ตํ ทสฺเสตุํ อิธ ปนาหํ, ภนฺเตติอาทิมาหฯ ตตฺถ อาปาณโกฏิกนฺติ ปาโณติ ชีวิตํ, ตํ มริยาทํ อนฺโต กริตฺวา, มรณสมเยปิ จรนฺติเยว, ตํ น วีติกฺกมนฺตีติ วุตฺตํ โหติฯ ‘‘อปาณโกฏิก’’นฺติปิ ปาโฐ, อาชีวิตปริยนฺตนฺติ อตฺโถฯ ยถา เอกจฺเจ ชีวิตเหตุ อติกฺกมนฺตา ปาณโกฏิกํ กตฺวา จรนฺติ, น เอวนฺติ อตฺโถฯ อยมฺปิ โข เม, ภนฺเตติ พุทฺธสุพุทฺธตาย ธมฺมสฺวากฺขาตตาย สงฺฆสุปฺปฏิปนฺนตาย จ เอตํ เอวํ โหติ, เอวญฺหิ เม, ภนฺเต, อยํ ภควติ ธมฺมนฺวโย โหตีติ ทีเปติฯ เอเสว นโย สพฺพตฺถฯ

[369] วิย มญฺเญ จกฺขุํ พนฺธนฺเตติ จกฺขุํ อพนฺธนฺเต วิยฯ อปาสาทิกญฺหิ ทิสฺวา ปุน โอโลกนกิจฺจํ น โหติ, ตสฺมา โส จกฺขุํ น พนฺธติ นามฯ ปาสาทิกํ ทิสฺวา ปุนปฺปุนํ โอโลกนกิจฺจํ โหติ, ตสฺมา โส จกฺขุํ พนฺธติ นามฯ อิเม จ อปาสาทิกา, ตสฺมา เอวมาหฯ พนฺธุกโรโค โนติ กุลโรโคฯ อมฺหากํ กุเล ชาตา เอวรูปา โหนฺตีติ วทนฺติฯ อุฬารนฺติ มเหสกฺขํฯ ปุพฺเพนาปรนฺติ ปุพฺพโต อปรํ วิเสสํฯ ตตฺถ กสิณปริกมฺมํ กตฺวา สมาปตฺติํ นิพฺพตฺเตนฺโต อุฬารํ ปุพฺเพ วิเสสํ สญฺชานาติ นาม, สมาปตฺติํ ปทฏฺฐานํ กตฺวา วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา อรหตฺตํ คณฺหนฺโต อุฬารํ ปุพฺพโต อปรํ วิเสสํ สญฺชานาติ นามฯ

[370] ฆาเตตายํ วา ฆาเตตุนฺติ ฆาเตตพฺพยุตฺตกํ ฆาเตตุํฯ ชาเปตายํ วา ชาเปตุนฺติ ธเนน วา ชาเปตพฺพยุตฺตกํ ชาเปตุํ ชานิตุํ อธนํ กาตุํฯ ปพฺพาเชตายํ วา ปพฺพาเชตุนฺติ รฏฺฐโต วา ปพฺพาเชตพฺพยุตฺตกํ ปพฺพาเชตุํฯ

[373] อิสิทตฺตปุราณาติ อิสิทตฺโต จ ปุราโณ จฯ เตสุ เอโก พฺรหฺมจารี, เอโก สทารสนฺตุฏฺโฐฯ

มมภตฺตาติ มม สนฺตกํ ภตฺตํ เอเตสนฺติ มมภตฺตาฯ มมยานาติ มม สนฺตกํ ยานํ เอเตสนฺติ มมยานาฯ ชีวิกาย ทาตาติ ชีวิตวุตฺติํ ทาตาฯ วีมํสมาโนติ อุปปริกฺขมาโนฯ ตทา กิร ราชา นิทฺทํ อโนกฺกนฺโตว โอกฺกนฺโต วิย หุตฺวา นิปชฺชิฯ อถ เต ถปตโย ‘‘กตรสฺมิํ ทิสาภาเค ภควา’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘อสุกสฺมิํ นามา’’ติ สุตฺวา มนฺตยิํสุ – ‘‘เยน สมฺมาสมฺพุทฺโธ, เตน สีเส กเต ราชา ปาทโต โหติฯ เยน ราชา, เตน สีเส กเต สตฺถา ปาทโต โหติ, กิํ กริสฺสามา’’ติ? ตโต เนสํ เอตทโหสิ – ‘‘ราชา กุปฺปมาโน ยํ อมฺหากํ เทติ, ตํ อจฺฉินฺเทยฺยฯ น โข ปน มยํ สกฺโกม ชานมานา สตฺถารํ ปาทโต กาตุ’’นฺติ ราชานํ ปาทโต กตฺวา นิปชฺชิํสุฯ ตํ สนฺธาย อยํ ราชา เอวมาหฯ

[374] ปกฺกามีติ คนฺธกุฏิโต นิกฺขมิตฺวา การายนสฺส ฐิตฏฺฐานํ คโต, ตํ ตตฺถ อทิสฺวา ขนฺธาวารฏฺฐานํ คโต, ตตฺถาปิ อญฺญํ อทิสฺวา ตํ อิตฺถิํ ปุจฺฉิฯ สา สพฺพํ ปวตฺติํ อาจิกฺขิฯ ราชา – ‘‘น อิทานิ มยา เอกเกน ตตฺถ คนฺตพฺพํ, ราชคหํ คนฺตฺวา ภาคิเนยฺเยน สทฺธิํ อาคนฺตฺวา มยฺหํ รชฺชํ คณฺหิสฺสามี’’ติ ราชคหํ คจฺฉนฺโต อนฺตรามคฺเค กณาชกภตฺตญฺเจว ภุญฺชิ, พหลอุทกญฺจ ปิวิฯ ตสฺส สุขุมาลปกติกสฺส อาหาโร น สมฺมา ปริณามิฯ โส ราชคหํ ปาปุณนฺโตปิ วิกาเล ทฺวาเรสุ ปิหิเตสุ ปาปุณิฯ ‘‘อชฺช สาลายํ สยิตฺวา สฺเว มยฺหํ ภาคิเนยฺยํ ปสฺสิสฺสามี’’ติ พหินคเร สาลาย นิปชฺชิฯ ตสฺส รตฺติภาเค อุฏฺฐานานิ ปวตฺติํสุ, กติปยวาเร พหิ นิกฺขมิฯ ตโต ปฏฺฐาย ปทสา คนฺตุํ อสกฺโกนฺโต ตสฺสา อิตฺถิยา องฺเก นิปชฺชิตฺวา พลวปจฺจูเส กาลมกาสิฯ สา ตสฺส มตภาวํ ญตฺวา – ‘‘ทฺวีสุ รชฺเชสุ รชฺชํ กาเรตฺวา อิทานิ ปรสฺส พหินคเร อนาถสาลาย อนาถกาลกิริยํ กตฺวา นิปนฺโน มยฺหํ สามิ โกสลราชา’’ติอาทีนิ วทมานา อุจฺจาสทฺเทน ปริเทวิตุํ อารภิฯ มนุสฺสา สุตฺวา รญฺโญ อาโรเจสุํฯ ราชา อาคนฺตฺวา ทิสฺวา สญฺชานิตฺวา อาคตการณํ ญตฺวา มหาปริหาเรน สรีรกิจฺจํ กริตฺวา ‘‘วิฏฏูภํ คณฺหิสฺสามี’’ติ เภริํ จราเปตฺวา พลกายํ สนฺนิปาเตสิฯ

อมจฺจา ปาเทสุ ปติตฺวา – ‘‘สเจ, เทว, ตุมฺหากํ มาตุโล อโรโค อสฺส, ตุมฺหากํ คนฺตุํ ยุตฺตํ ภเวยฺย, อิทานิ ปน วิฏฏูโภปิ ตุมฺเห นิสฺสาย ฉตฺตํ อุสฺสาเปตุํ อรหติเยวา’’ติ สญฺญาเปตฺวา นิวาเรสุํฯ

ธมฺมเจติยานีติ ธมฺมสฺส จิตฺตีการวจนานิฯ ตีสุ หิ รตเนสุ ยตฺถ กตฺถจิ จิตฺตีกาเร กเต สพฺพตฺถ กโตเยว โหติ, ตสฺมา ภควติ จิตฺตีกาเร กเต ธมฺโมปิ กโตว โหตีติ ภควา ‘‘ธมฺมเจติยานี’’ติ อาหฯ อาทิพฺรหฺมจริยกานีติ มคฺคพฺรหฺมจริยสฺส อาทิภูตานิ, ปุพฺพภาคปฏิปตฺติภูตานีติ อตฺโถฯ เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานเมวาติฯ

ปปญฺจสูทนิยา มชฺฌิมนิกายฏฺฐกถาย

ธมฺมเจติยสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

10. กณฺณกตฺถลสุตฺตวณฺณนา

[375] เอวํ เม สุตนฺติ กณฺณกตฺถลสุตฺตํฯ ตตฺถ อุรุญฺญายนฺติ อุรุญฺญาติ ตสฺส รฏฺฐสฺสปิ นครสฺสปิ เอตเทว นามํ, ภควา อุรุญฺญานครํ อุปนิสฺสาย วิหรติฯ กณฺณกตฺถเล มิคทาเยติ ตสฺส นครสฺส อวิทูเร กณฺณกตฺถลํ นาม เอโก รมณีโย ภูมิภาโค อตฺถิ, โส มิคานํ อภยตฺถาย ทินฺนตฺตา มิคทาโยติ วุจฺจติ, ตสฺมิํ กณฺณกตฺถเล มิคทาเยฯ เกนจิเทว กรณีเยนาติ น อญฺเญน, อนนฺตรสุตฺเต วุตฺตกรณีเยเนวฯ โสมา จ ภคินี สกุลา จ ภคินีติ อิมา ทฺเว ภคินิโย รญฺโญ ปชาปติโยฯ ภตฺตาภิหาเรติ ภตฺตํ อภิหรณฏฺฐาเนฯ รญฺโญ ภุญฺชนฏฺฐานญฺหิ สพฺพาปิ โอโรธา กฏจฺฉุอาทีนิ คเหตฺวา ราชานํ อุปฏฺฐาตุํ คจฺฉนฺติ, ตาปิ ตเถว อคมํสุฯ

[376] กิํ ปน, มหาราชาติ กสฺมา เอวมาห? รญฺโญ ครหปริโมจนตฺถํฯ เอวญฺหิ ปริสา จินฺเตยฺย – ‘‘อยํ ราชา อาคจฺฉมาโนว มาตุคามานํ สาสนํ อาโรเจติ, มยํ อตฺตโน ธมฺมตาย ภควนฺตํ ทฏฺฐุํ อาคโตติ มญฺญาม, อยํ ปน มาตุคามานํ สาสนํ คเหตฺวา อาคโต, มาตุคามทาโส มญฺเญ, เอส ปุพฺเพปิ อิมินาว การเณน อาคจฺฉตี’’ติฯ ปุจฺฉิโต ปน โส อตฺตโน อาคมนการณํ กเถสฺสติ, เอวมสฺส อยํ ครหา น อุปฺปชฺชิสฺสตีติ ครหโมจนตฺถํ เอวมาหฯ