เอวํ สนฺเตติ เอวํ จตุนฺนมฺปิ วณฺณานํ ปพฺพชิตานํ ปพฺพชิตสกฺกาเรน สเม สมาเนฯ เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานเมวาติฯ

ปปญฺจสูทนิยา มชฺฌิมนิกายฏฺฐกถาย

มธุรสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

5. โพธิราชกุมารสุตฺตวณฺณนา

[324] เอวํ เม สุตนฺติ โพธิราชกุมารสุตฺตํฯ ตตฺถ โกกนโทติ โกกนทํ วุจฺจติ ปทุมํฯ โส จ มงฺคลปาสาโท โอโลกนกปทุมํ ทสฺเสตฺวา กโต, ตสฺมา โกกนโทติ สงฺขํ ลภิฯ

[325] ยาว ปจฺฉิมโสปานกเฬวราติ เอตฺถ ปจฺฉิมโสปานกเฬวรนฺติ ปฐมํ โสปานผลกํ วุตฺตํฯ อทฺทสา โขติ โอโลกนตฺถํเยว ทฺวารโกฏฺฐเก ฐิโต อทฺทสฯ ภควา ตุณฺหี อโหสีติ ‘‘กิสฺส นุ โข อตฺถาย ราชกุมาเรน อยํ มหาสกฺกาโร กโต’’ติ อาวชฺชนฺโต ปุตฺตปตฺถนาย กตภาวํ อญฺญาสิฯ โส หิ ราชกุมาโร อปุตฺตโก, สุตญฺจาเนน อโหสิ – ‘‘พุทฺธานํ กิร อธิการํ กตฺวา มนสา อิจฺฉิตํ ลภนฺตี’’ติฯ โส – ‘‘สจาหํ ปุตฺตํ ลภิสฺสามิ, สมฺมาสมฺพุทฺโธ มม เจลปฺปฏิกํ อกฺกมิสฺสติฯ โน เจ ลภิสฺสามิ, น อกฺกมิสฺสตี’’ติ ปตฺถนํ กตฺวา สนฺถราเปสิฯ อถ ภควา ‘‘นิพฺพตฺติสฺสติ นุ โข เอตสฺส ปุตฺโต’’ติ อาวชฺเชตฺวา ‘‘น นิพฺพตฺติสฺสตี’’ติ อทฺทสฯ

ปุพฺเพ กิร โส เอกสฺมิํ ทีเป วสมาโน สมจฺฉนฺเทน สกุณโปตเก ขาทิฯ สจสฺส มาตุคาโม อญฺโญว ภเวยฺย, ปุตฺตํ ลเภยฺยฯ อุโภหิ ปน สมานจฺฉนฺเทหิ หุตฺวา ปาปกมฺมํ กตํ, เตนสฺส ปุตฺโต น นิพฺพตฺติสฺสตีติ อญฺญาสิฯ ทุสฺเส ปน อกฺกนฺเต – ‘‘พุทฺธานํ อธิการํ กตฺวา ปตฺถิตปตฺถิตํ ลภนฺตีติ โลเก อนุสฺสโว, มยา จ มหาอภินีหาโร กโต, น จ ปุตฺตํ ลภามิ, ตุจฺฉํ อิทํ วจน’’นฺติ มิจฺฉาคหณํ คณฺเหยฺยฯ

ติตฺถิยาปิ – ‘‘นตฺถิ สมณานํ อกตฺตพฺพํ นาม, เจลปฺปฏิกํ มทฺทนฺตา อาหิณฺฑนฺตี’’ติ อุชฺฌาเยยฺยุํ ฯ เอตรหิ จ อกฺกมนฺเตสุ พหู ภิกฺขู ปรจิตฺตวิทุโน, เต ภพฺพํ ชานิตฺวา อกฺกมิสฺสนฺติ, อภพฺพํ ชานิตฺวา น อกฺกมิสฺสนฺติฯ อนาคเต ปน อุปนิสฺสโย มนฺโท ภวิสฺสติ, อนาคตํ น ชานิสฺสนฺติฯ เตสุ อกฺกมนฺเตสุ สเจ ปตฺถิตํ อิชฺฌิสฺสติ, อิจฺเจตํ กุสลํ ฯ โน เจ อิชฺฌิสฺสติ, – ‘‘ปุพฺเพ ภิกฺขุสงฺฆสฺส อภินีหารํ กตฺวา อิจฺฉิติจฺฉิตํ ลภนฺติ, ตํ อิทานิ น ลภนฺติ ฯ เตเยว มญฺเญ ภิกฺขู ปฏิปตฺติปูรกา อเหสุํ, อิเม ปฏิปตฺติํ ปูเรตุํ น สกฺโกนฺตี’’ติ มนุสฺสา วิปฺปฏิสาริโน ภวิสฺสนฺตีติ อิเมหิ การเณหิ ภควา อกฺกมิตุํ อนิจฺฉนฺโต ตุณฺหี อโหสิฯ สิกฺขาปทํ ปญฺญเปสิ ‘‘น, ภิกฺขเว, เจลปฺปฏิกา อกฺกมิตพฺพา’’ติ (จูฬว. 268)ฯ มงฺคลตฺถาย ปญฺญตฺตํ อนกฺกมนฺเตสุ ปน อกฺกมนตฺถาย อนุปญฺญตฺติํ ฐเปสิ – ‘‘คิหี, ภิกฺขเว, มงฺคลิกา, อนุชานามิ, ภิกฺขเว, คิหีนํ มงฺคลตฺถายา’’ติ (จูฬว. 268)ฯ

[326] ปจฺฉิมํ ชนตํ ตถาคโต อนุกมฺปตีติ อิทํ เถโร วุตฺเตสุ การเณสุ ตติยํ การณํ สนฺธายาหฯ น โข สุเขน สุขนฺติ กสฺมา อาห? กามสุขลฺลิกานุโยคสญฺญี หุตฺวา สมฺมาสมฺพุทฺโธ น อกฺกมิ, ตสฺมา อหมฺปิ สตฺถารา สมานจฺฉนฺโท ภวิสฺสามีติ มญฺญมาโน เอวมาหฯ

[327] โส โข อหนฺติอาทิ ‘‘ยาว รตฺติยา ปจฺฉิเม ยาเม’’ติ ตาว มหาสจฺจเก (ม. นิ. 1.364 อาทโย) วุตฺตนเยน เวทิตพฺพํฯ ตโต ปรํ ยาว ปญฺจวคฺคิยานํ อาสวกฺขยา ปาสราสิสุตฺเต (ม. นิ. 1.272 อาทโย) วุตฺตนเยน เวทิตพฺพํฯ

[343] องฺกุสคยฺเห สิปฺเปติ องฺกุสคหณสิปฺเปฯ กุสโล อหนฺติ เฉโก อหํฯ กสฺส ปนายํ สนฺติเก สิปฺปํ อุคฺคณฺหีติ? ปิตุ สนฺติเก, ปิตาปิสฺส ปิตุ สนฺติเกว อุคฺคณฺหิฯ โกสมฺพิยํ กิร ปรนฺตปราชา นาม รชฺชํ กาเรสิฯ ราชมเหสี ครุภารา อากาสตเล รญฺญา สทฺธิํ พาลาตปํ ตปฺปมานา รตฺตกมฺพลํ ปารุปิตฺวา นิสินฺนา โหติ, เอโก หตฺถิลิงฺคสกุโณ ‘‘มํสเปสี’’ติ มญฺญมาโน คเหตฺวา อากาสํ ปกฺขนฺทิฯ สา ‘‘ฉฑฺเฑยฺย ม’’นฺติ ภเยน นิสฺสทฺทา อโหสิ, โส ตํ ปพฺพตปาเท รุกฺขวิฏเป ฐเปสิฯ สา ปาณิสฺสรํ กโรนฺตี มหาสทฺทมกาสิฯ

สกุโณ ปลายิ, ตสฺสา ตตฺเถว คพฺภวุฏฺฐานํ อโหสิฯ ติยามรตฺติํ เทเว วสฺสนฺเต กมฺพลํ ปารุปิตฺวา นิสีทิฯ ตโต จ อวิทูเร ตาปโส วสติฯ โส ตสฺสา สทฺเทน อรุเณ อุคฺคเต รุกฺขมูลํ อาคโต ชาติํ ปุจฺฉิตฺวา นิสฺเสณิํ พนฺธิตฺวา โอตาเรตฺวา อตฺตโน วสนฏฺฐานํ เนตฺวา ยาคุํ ปาเยสิฯ ทารกสฺส เมฆอุตุญฺจ ปพฺพตอุตุญฺจ คเหตฺวา ชาตตฺตา อุเทโนติ นามํ อกาสิฯ ตาปโส ผลาผลานิ อาหริตฺวา ทฺเวปิ ชเน โปเสสิฯ

สา เอกทิวสํ ตาปสสฺส อาคมนเวลาย ปจฺจุคฺคมนํ กตฺวา อิตฺถิกุตฺตํ ทสฺเสตฺวา ตาปสํ สีลเภทํ อาปาเทสิฯ เตสํ เอกโต วสนฺตานํ กาเล คจฺฉนฺเต ปรนฺตปราชา กาลํ อกาสิฯ ตาปโส รตฺติภาเค นกฺขตฺตํ โอโลเกตฺวา รญฺโญ มตภาวํ ญตฺวา – ‘‘ตุยฺหํ ราชา มโต, ปุตฺโต เต กิํ อิธ วสิตุํ อิจฺฉติ, อุทาหุ เปตฺติเก รชฺเช ฉตฺตํ อุสฺสาเปตุ’’นฺติ ปุจฺฉิฯ สา ปุตฺตสฺส อาทิโต ปฏฺฐาย สพฺพํ ปวตฺติํ อาจิกฺขิตฺวา ฉตฺตํ อุสฺสาเปตุกามตญฺจสฺส ญตฺวา ตาปสสฺส อาโรเจสิฯ ตาปโส จ หตฺถิคนฺถสิปฺปํ ชานาติ, กุโตเนน ลทฺธํ? สกฺกสฺส สนฺติกาฯ ปุพฺเพ กิรสฺส สกฺโก อุปฏฺฐานํ อาคนฺตฺวา ‘‘เกน กิลมถา’’ติ ปุจฺฉิฯ โส ‘‘หตฺถิปริสฺสโย อตฺถี’’ติ อาโรเจสิฯ ตสฺส สกฺโก หตฺถิคนฺถญฺเจว วีณกญฺจ ทตฺวา ‘‘ปลาเปตุกามตาย สติ อิมํ ตนฺติํ วาเทตฺวา อิมํ สิโลกํ วเทยฺยาถ, ปกฺโกสิตุกามตาย สติ อิมํ สิโลกํ วเทยฺยาถา’’ติ อาหฯ ตาปโส ตํ สิปฺปํ กุมารสฺส อทาสิฯ โส เอกํ วฏรุกฺขํ อภิรุหิตฺวา หตฺถีสุ อาคเตสุ ตนฺติํ วาเทตฺวา สิโลกํ วทติ, หตฺถี ภีตา ปลายิํสุฯ

โส สิปฺปสฺส อานุภาวํ ญตฺวา ปุนทิวเส ปกฺโกสนสิปฺปํ ปโยเชสิฯ เชฏฺฐกหตฺถี อาคนฺตฺวา ขนฺธํ อุปนาเมสิฯ โส ตสฺส ขนฺธคโต ยุทฺธสมตฺเถ ตรุณหตฺถี อุจฺจินิตฺวา กมฺพลญฺจ มุทฺทิกญฺจ คเหตฺวา มาตาปิตโร วนฺทิตฺวา นิกฺขนฺโต อนุปุพฺเพน ตํ ตํ คามํ ปวิสิตฺวา – ‘‘อหํ รญฺโญ ปุตฺโต, สมฺปตฺติํ อตฺถิกา อาคจฺฉนฺตู’’ติ ชนสงฺคหํ กตฺวา นครํ ปริวาเรตฺวา – ‘‘อหํ รญฺโญ ปุตฺโต, มยฺหํ ฉตฺตํ เทถา’’ติ อสทฺทหนฺตานํ กมฺพลญฺจ มุทฺทิกญฺจ ทสฺเสตฺวา ฉตฺตํ อุสฺสาเปสิฯ โส หตฺถิวิตฺตโก หุตฺวา ‘‘อสุกฏฺฐาเน สุนฺทโร หตฺถี อตฺถี’’ติ วุตฺเต คนฺตฺวา คณฺหาติฯ

จณฺฑปชฺโชโต ‘‘ตสฺส สนฺติเก สิปฺปํ คณฺหิสฺสามี’’ติ กฏฺฐหตฺถิํ ปโยเชตฺวา ตสฺส อนฺโต โยเธ นิสีทาเปตฺวา ตํ หตฺถิํ คหณตฺถาย อาคตํ คณฺหิตฺวา ตสฺส สนฺติเก สิปฺปํ คหณตฺถาย ธีตรํ อุยฺโยเชสิฯ โส ตาย สทฺธิํ สํวาสํ กปฺเปตฺวา ตํ คเหตฺวา อตฺตโน นครํเยว อคมาสิฯ ตสฺสา กุจฺฉิยํ อุปฺปนฺโน อยํ โพธิราชกุมาโร อตฺตโน ปิตุ สนฺติเก สิปฺปํ อุคฺคณฺหิฯ

[344] ปธานิยงฺคานีติ ปธานํ วุจฺจติ ปทหนภาโว, ปธานมสฺส อตฺถีติ ปธานิโยฯ ปธานิยสฺส ภิกฺขุโน องฺคานีติ ปธานิยงฺคานิฯ สทฺโธติ สทฺธาย สมนฺนาคโตฯ สา ปเนสา อาคมนสทฺธา อธิคมสทฺธา โอกปฺปนสทฺธา ปสาทสทฺธาติ จตุพฺพิธาฯ ตตฺถ สพฺพญฺญุโพธิสตฺตานํ สทฺธา อภินีหารโต ปฏฺฐาย อาคตตฺตา อาคมนสทฺธา นามฯ อริยสาวกานํ ปฏิเวเธน อธิคตตฺตา อธิคมสทฺธา นามฯ พุทฺโธ ธมฺโม สงฺโฆติ วุตฺเต อจลภาเวน โอกปฺปนํ โอกปฺปนสทฺธา นามฯ ปสาทุปฺปตฺติ ปสาทสทฺธา นาม, อิธ ปน โอกปฺปนสทฺธา อธิปฺเปตาฯ โพธินฺติ จตุมคฺคญาณํฯ ตํ สุปฺปฏิวิทฺธํ ตถาคเตนาติ สทฺทหติ, เทสนาสีสเมว เจตํ, อิมินา ปน องฺเคน ตีสุปิ รตเนสุ สทฺธา อธิปฺเปตาฯ ยสฺส หิ พุทฺธาทีสุ ปสาโท พลวา, ตสฺส ปธานํ วีริยํ อิชฺฌติฯ

อปฺปาพาโธติ อโรโคฯ อปฺปาตงฺโกติ นิทฺทุกฺโขฯ สมเวปากินิยาติ สมวิปาจนิยาฯ คหณิยาติ กมฺมชเตโชธาตุยาฯ นาติสีตาย นาจฺจุณฺหายาติ อติสีตคหณิโก หิ สีตภีรู โหติ, อจฺจุณฺหคหณิโก อุณฺหภีรู, เตสํ ปธานํ น อิชฺฌติฯ มชฺฌิมคหณิกสฺส อิชฺฌติฯ เตนาห ‘‘มชฺฌิมาย ปธานกฺขมายา’’ติฯ ยถาภูตํ อตฺตานํ อาวิกตฺตาติ ยถาภูตํ อตฺตโน อคุณํ ปกาเสตาฯ อุทยตฺถคามินิยาติ อุทยญฺจ อตฺถญฺจ คนฺตุํ ปริจฺฉินฺทิตุํ สมตฺถาย, เอเตน ปญฺญาสลกฺขณปริคฺคาหิกํ อุทยพฺพยญาณํ วุตฺตํฯ อริยายาติ ปริสุทฺธายฯ นิพฺเพธิกายาติ อนิพฺพิทฺธปุพฺเพ โลภกฺขนฺธาทโย นิพฺพิชฺฌิตุํ สมตฺถายฯ สมฺมาทุกฺขกฺขยคามินิยาติ ตทงฺควเสน กิเลสานํ ปหีนตฺตา ยํ ทุกฺขํ ขียติ, ตสฺส ทุกฺขสฺส ขยคามินิยาฯ อิติ สพฺเพหิปิ อิเมหิ ปเทหิ วิปสฺสนาปญฺญาว กถิตาฯ ทุปฺปญฺญสฺส หิ ปธานํ น อิชฺฌติฯ อิมานิ จ ปญฺจ ปธานิยงฺคานิ โลกิยาเนว เวทิตพฺพานิฯ

[345] สายมนุสิฏฺโฐ ปาโต วิเสสํ อธิคมิสฺสตีติ อตฺถงฺคเต สูริเย อนุสิฏฺโฐ อรุณุคฺคมเน วิเสสํ อธิคมิสฺสติฯ ปาตมนุสิฏฺโฐ สายนฺติ อรุณุคฺคมเน อนุสิฏฺโฐ สูริยตฺถงฺคมนเวลายํฯ อยญฺจ ปน เทสนา เนยฺยปุคฺคลวเสน วุตฺตาฯ ทนฺธปญฺโญ หิ เนยฺยปุคฺคโล สตฺตหิ ทิวเสหิ อรหตฺตํ ปาปุณาติ, ติกฺขปญฺโญ เอกทิวเสน, เสสทิวเส มชฺฌิมปญฺญาวเสน เวทิตพฺพํฯ อโห พุทฺโธ อโห ธมฺโม อโห ธมฺมสฺส สฺวากฺขาตตาติ ยสฺมา พุทฺธธมฺมานํ อุฬารตาย ธมฺมสฺส จ สฺวากฺขาตตาย ปาโต กมฺมฏฺฐานํ กถาเปตฺวา สายํ อรหตฺตํ ปาปุณาติ, ตสฺมา ปสํสนฺโต เอวมาหฯ ยตฺร หิ นามาติ วิมฺหยตฺเถ นิปาโตฯ

[346] กุจฺฉิมตีติ อาปนฺนสตฺตาฯ โย เม อยํ, ภนฺเต, กุจฺฉิคโตติ กิํ ปเนวํ สรณํ คหิตํ โหตีติฯ น โหติฯ อจิตฺตกสรณคมนํ นาม นตฺถิ, อารกฺโข ปนสฺส ปจฺจุปฏฺฐิโตว โหติฯ อถ นํ ยทา มหลฺลกกาเล มาตาปิตโร, – ‘‘ตาต, กุจฺฉิคตเมว ตํ สรณํ คณฺหาปยิมฺหา’’ติ สาเรนฺติ, โส จ สลฺลกฺเขตฺวา ‘‘อหํ สรณํ คโต อุปาสโก’’ติ สติํ อุปฺปาเทติ, ตทา สรณํ คหิตํ นาม โหติฯ เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานเมวาติฯ

ปปญฺจสูทนิยา มชฺฌิมนิกายฏฺฐกถาย

โพธิราชกุมารสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

6. องฺคุลิมาลสุตฺตวณฺณนา

[347] เอวํ เม สุตนฺติ องฺคุลิมาลสุตฺตํฯ ตตฺถ องฺคุลีนํ มาลํ ธาเรตีติ กสฺมา ธาเรติ? อาจริยวจเนนฯ ตตฺรายํ อนุปุพฺพิกถา –

อยํ กิร โกสลรญฺโญ ปุโรหิตสฺส มนฺตาณิยา นาม พฺราหฺมณิยา กุจฺฉิสฺมิํ ปฏิสนฺธิํ อคฺคเหสิฯ พฺราหฺมณิยา รตฺติภาเค คพฺภวุฏฺฐานํ อโหสิฯ