เตสญฺหิ – ‘‘สมฺมาสมฺพุทฺโธ กตฺถ น ลเภยฺย, อมฺหากํ นาม ทฺวินฺนํ อนฺธกานํ นิเวสนํ อุตฺติณํ กาเรสี’’ติ น ตปฺปจฺจยา โทมนสฺสํ อุทปาทิ – ‘‘สเทวเก โลเก อคฺคปุคฺคโล อมฺหากํ นิเวสนา ติณํ อาหราเปตฺวา คนฺธกุฏิํ ฉาทาเปสี’’ติ ปน เตสํ อนปฺปกํ พลวโสมนสฺสํ อุทปาทิฯ อิติ เตสํเยว คุณสมฺปตฺติยา อิทํ ปาฏิหาริยํ ชาตนฺติ เวทิตพฺพํฯ

[292] ตณฺฑุลวาหสตานีติ เอตฺถ ทฺเว สกฏานิ เอโก วาโหติ เวทิตพฺโพฯ ตทุปิยญฺจ สูเปยฺยนฺติ สูปตฺถาย ตทนุรูปํ เตลผาณิตาทิํฯ วีสติภิกฺขุสหสฺสสฺส เตมาสตฺถาย ภตฺตํ ภวิสฺสตีติ กิร สญฺญาย ราชา เอตฺตกํ เปเสสิฯ อลํ เม รญฺโญว โหตูติ กสฺมา ปฏิกฺขิปิ? อธิคตอปฺปิจฺฉตายฯ เอวํ กิรสฺส อโหสิ – ‘‘นาหํ รญฺญา ทิฏฺฐปุพฺโพ, กถํ นุ โข เปเสสี’’ติฯ ตโต จินฺเตสิ – ‘‘สตฺถา พาราณสิํ คโต, อทฺธา โส รญฺโญ วสฺสาวาสํ ยาจิยมาโน มยฺหํ ปฏิญฺญาตภาวํ อาโรเจตฺวา มม คุณกถํ กเถสิ, คุณกถาย ลทฺธลาโภ ปน นเฏน นจฺจิตฺวา ลทฺธํ วิย คายเกน คายิตฺวา ลทฺธํ วิย จ โหติฯ กิํ มยฺหํ อิมินา, กมฺมํ กตฺวา อุปฺปนฺเนน มาตาปิตูนมฺปิ สมฺมาสมฺพุทฺธสฺสปิ อุปฏฺฐานํ สกฺกา กาตุ’’นฺติฯ เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานเมวาติฯ

ปปญฺจสูทนิยา มชฺฌิมนิกายฏฺฐกถาย

ฆฏิการสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

2. รฏฺฐปาลสุตฺตวณฺณนา

[293] เอวํ เม สุตนฺติ รฏฺฐปาลสุตฺตํฯ ตตฺถ ถุลฺลโกฏฺฐิกนฺติ ถุลฺลโกฏฺฐํ ปริปุณฺณโกฏฺฐาคารํฯ โส กิร ชนปโท นิจฺจสสฺโส สทา พีชภณฺฑํ นิกฺขมติ, ขลภณฺฑํ ปวิสติฯ เตน ตสฺมิํ นิคเม โกฏฺฐา นิจฺจปูราว โหนฺติฯ ตสฺมา โส ถุลฺลโกฏฺฐิกนฺเตว สงฺขํ คโตฯ

[294] รฏฺฐปาโลติ กสฺมา รฏฺฐปาโล? ภินฺนํ รฏฺฐํ สนฺธาเรตุํ ปาเลตุํ สมตฺโถติ รฏฺฐปาโลฯ กทา ปนสฺเสตํ นามํ อุปฺปนฺนนฺติฯ ปทุมุตฺตรสมฺมาสมฺพุทฺธกาเลฯ

อิโต หิ ปุพฺเพ สตสหสฺสกปฺปมตฺถเก วสฺสสตสหสฺสายุเกสุ มนุสฺเสสุ ปทุมุตฺตโร นาม สตฺถา อุปฺปชฺชิตฺวา ภิกฺขุสตสหสฺสปริวาโร โลกหิตาย จาริกํ จริ, ยํ สนฺธาย วุตฺตํ –

‘‘นครํ หํสวตี นาม, อานนฺโท นาม ขตฺติโย;

สุชาตา นาม ชนิกา, ปทุมุตฺตรสฺส สตฺถุโน’’ติฯ (พุ. วํ. 12.19);

ปทุมุตฺตเร ปน อนุปฺปนฺเน เอว หํสวติยา ทฺเว กุฏุมฺพิกา สทฺธา ปสนฺนา กปณทฺธิกยาจกาทีนํ ทานํ ปฏฺฐปยิํสุฯ ตทา ปพฺพตวาสิโน ปญฺจสตา ตาปสา หํสวติํ อนุปฺปตฺตาฯ เต ทฺเวปิ ชนา ตาปสคณํ มชฺเฌ ภินฺทิตฺวา อุปฏฺฐหิํสุฯ ตาปสา กิญฺจิกาลํ วสิตฺวา ปพฺพตปาทเมว คตาฯ ทฺเว สงฺฆตฺเถรา โอหียิํสุฯ ตทา เตสํ เต ยาวชีวํ อุปฏฺฐานํ อกํสุฯ ตาปเสสุ ภุญฺชิตฺวา อนุโมทนํ กโรนฺเตสุ เอโก สกฺกภวนสฺส วณฺณํ กเถสิ, เอโก ภูมินฺธรนาคราชภวนสฺสฯ

กุฏุมฺพิเกสุ เอโก สกฺกภวนํ ปตฺถนํ กตฺวา สกฺโก หุตฺวา นิพฺพตฺโต, เอโก นาคภวเน ปาลิตนาคราชา นามฯ ตํ สกฺโก อตฺตโน อุปฏฺฐานํ อาคตํ ทิสฺวา นาคโยนิยํ อภิรมสีติ ปุจฺฉิฯ โส นาภิรมามีติ อาหฯ เตน หิ ปทุมุตฺตรสฺส ภควโต ทานํ ทตฺวา อิมสฺมิํ ฐาเน ปตฺถนํ กโรหิ, อุโภ สุขํ วสิสฺสามาติฯ นาคราชา สตฺถารํ นิมนฺเตตฺวา ภิกฺขุสตสหสฺสปริวารสฺส ภควโต สตฺตาหํ มหาทานํ ททมาโน ปทุมุตฺตรสฺส ทสพลสฺส ปุตฺตํ อุปเรวตํ นาม สามเณรํ ทิสฺวา สตฺตเม ทิวเส พุทฺธปฺปมุขสฺส สงฺฆสฺส ทิพฺพวตฺถานิ ทตฺวา สามเณรสฺส ฐานนฺตรํ ปตฺเถสิฯ ภควา อนาคตํ โอโลเกตฺวา – ‘‘อนาคเต โคตมสฺส นาม พุทฺธสฺส ปุตฺโต ราหุลกุมาโร ภวิสฺสตี’’ติ ทิสฺวา ‘‘สมิชฺฌิสฺสติ เต ปตฺถนา’’ติ กเถสิฯ นาคราชา ตมตฺถํ สกฺกสฺส กเถสิฯ สกฺโก ตสฺส วจนํ สุตฺวา ตเถว สตฺตาหํ ทานํ ทตฺวา ภินฺนํ รฏฺฐํ สนฺธาเรตุํ ปาเลตุํ สมตฺถกุเล นิพฺพตฺติตฺวา สทฺธาปพฺพชิตํ รฏฺฐปาลํ นาม กุลปุตฺตํ ทิสฺวา – ‘‘อหมฺปิ อนาคเต โลกสฺมิํ ตุมฺหาทิเส พุทฺเธ อุปฺปนฺเน ภินฺนํ รฏฺฐํ สนฺธาเรตุํ ปาเลตุํ สมตฺถกุเล นิพฺพตฺติตฺวา อยํ กุลปุตฺโต วิย สทฺธาปพฺพชิโต รฏฺฐปาโล นาม ภเวยฺย’’นฺติ ปตฺถนมกาสิฯ สตฺถา สมิชฺฌนกภาวํ ญตฺวา อิมํ คาถมาห –

‘‘สราชิกํ จาตุวณฺณํ, โปเสตุํ ยํ ปโหสฺสติ;

รฏฺฐปาลกุลํ นาม, ตตฺถ ชายิสฺสเต อย’’นฺติฯ –

เอวํ ปทุมุตฺตรสมฺมาสมฺพุทฺธกาเล ตสฺเสตํ นามํ อุปฺปนฺนนฺติ เวทิตพฺพํฯ

เอตทโหสีติ กิํ อโหสิ? ยถา ยถา โขติอาทิฯ ตตฺรายํ สงฺเขปกถา – อหํ โข เยน เยน การเณน ภควตา ธมฺมํ เทสิตํ อาชานามิ, เตน เตน เม อุปปริกฺขโต เอวํ โหติ – ‘‘ยเทตํ สิกฺขตฺตยพฺรหฺมจริยํ เอกทิวสมฺปิ อขณฺฑํ กตฺวา จริมกจิตฺตํ ปาเปตพฺพตาย เอกนฺตปริปุณฺณํ จริตพฺพํ, เอกทิวสมฺปิ จ กิเลสมเลน อมลีนํ กตฺวา จริมกจิตฺตํ ปาเปตพฺพตาย เอกนฺตปริสุทฺธํ, สงฺขลิขิตํ วิลิขิตสงฺขสทิสํ โธตสงฺขสปฺปฏิภาคํ กตฺวา จริตพฺพํ, นยิทํ สุกรํ อคารํ อชฺฌาวสตา อคารมชฺเฌ วสนฺเตน เอกนฺตปริปุณฺณํ…เป.… จริตุํ, ยํนูนาหํ เกสญฺจ มสฺสุญฺจ โอหาเรตฺวา กาสายรสปีตตาย กาสายานิ พฺรหฺมจริยํ จรนฺตานํ อนุจฺฉวิกานิ วตฺถานิ อจฺฉาเทตฺวา อคารสฺมา นิกฺขมิตฺวา อนคาริยํ ปพฺพเชยฺย’’นฺติฯ

อจิรปกฺกนฺเตสุ ถุลฺลโกฏฺฐิเกสุ พฺราหฺมณคหปติเกสุ เยน ภควา เตนุปสงฺกมีติ รฏฺฐปาโล อนุฏฺฐิเตสุ เตสุ น ภควนฺตํ ปพฺพชฺชํ ยาจิฯ กสฺมา? ตตฺถสฺส พหู ญาติสาโลหิตา มิตฺตามจฺจา สนฺติ, เต – ‘‘ตฺวํ มาตาปิตูนํ เอกปุตฺตโก, น ลพฺภา ตยา ปพฺพชิตุ’’นฺติ พาหายมฺปิ คเหตฺวา อากฑฺเฒยฺยุํ, ตโต ปพฺพชฺชาย อนฺตราโย ภวิสฺสตีติ สเหว ปริสาย อุฏฺฐหิตฺวา โถกํ คนฺตฺวา ปุน เกนจิ สรีรกิจฺจเลเสน นิวตฺติตฺวา ภควนฺตํ อุปสงฺกมฺม ปพฺพชฺชํ ยาจิฯ เตน วุตฺตํ – ‘‘อถ โข รฏฺฐปาโล กุลปุตฺโต อจิรปกฺกนฺเตสุ ถุลฺลโกฏฺฐิเกสุ…เป.… ปพฺพาเชตุ มํ ภควา’’ติฯ ภควา ปน ยสฺมา ราหุลกุมารสฺส ปพฺพชิตโต ปภุติ มาตาปิตูหิ อนนุญฺญาตํ ปุตฺตํ น ปพฺพาเชติ, ตสฺมา นํ ปุจฺฉิ อนุญฺญาโตสิ ปน ตฺวํ, รฏฺฐปาล, มาตาปิตูหิ…เป.… ปพฺพชฺชายาติฯ

[295] อมฺมตาตาติ เอตฺถ อมฺมาติ มาตรํ อาลปติ, ตาตาติ ปิตรํฯ เอกปุตฺตโกติ เอโกว ปุตฺตโก, อญฺโญ โกจิ เชฏฺโฐ วา กนิฏฺโฐ วา นตฺถิฯ เอตฺถ จ เอกปุตฺโตติ วตฺตพฺเพ อนุกมฺปาวเสน เอกปุตฺตโกติ วุตฺตํฯ ปิโยติ ปีติชนโกฯ มนาโปติ มนวฑฺฒนโกฯ

สุเขธิโตติ สุเขน เอธิโต, สุขสํวฑฺฒิโตติ อตฺโถฯ สุขปริภโตติ สุเขน ปริภโต, ชาตกาลโต ปภุติ ธาตีหิ องฺกโต องฺกํ อาหริตฺวา ธาริยมาโน อสฺสกรถกาทีหิ พาลกีฬนเกหิ กีฬยมาโน สาทุรสโภชนํ โภชยมาโน สุเขน ปริหโฏฯ น ตฺวํ, ตาต รฏฺฐปาล, กสฺสจิ ทุกฺขสฺส ชานาสีติ ตฺวํ , ตาต รฏฺฐปาล อปฺปมตฺตกมฺปิ กลภาคํ ทุกฺขสฺส น ชานาสิ น สรสีติ อตฺโถฯ มรเณนปิ เต มยํ อกามกา วินา ภวิสฺสามาติ สเจปิ ตว อมฺเหสุ ชีวมาเนสุ มรณํ ภเวยฺย, เตน เต มรเณนปิ มยํ อกามกา อนิจฺฉกา น อตฺตโน รุจิยา วินา ภวิสฺสาม, ตยา วิโยคํ ปาปุณิสฺสามาติ อตฺโถฯ กิํ ปน มยํ ตนฺติ เอวํ สนฺเต กิํ ปน กิํ นาม ตํ การณํ, เยน มยํ ตํ ชีวนฺตํ อนุชานิสฺสามฯ อถ วา กิํ ปน มยํ ตนฺติ เกน ปน การเณน มยํ ตํ ชีวนฺตํ อนุชานิสฺสามาติ เอวเมตฺถ อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพฯ

[296] ตตฺเถวาติ ยตฺถ นํ ฐิตํ มาตาปิตโร นานุชานิํสุ, ตตฺเถว ฐาเนฯ อนนฺตรหิตายาติ เกนจิ อตฺถรเณน อนตฺถตายฯ ปริจาเรหีติ คนฺธพฺพนฏนาฏกาทีนิ ปจฺจุปฏฺฐเปตฺวา ตตฺถ สหายเกหิ สทฺธิํ ยถาสุขํ อินฺทฺริยานิ จาเรหิ สญฺจาเรหิ, อิโต จิโต จ อุปเนหีติ วุตฺตํ โหติฯ อถ วา ปริจาเรหีติ คนฺธพฺพนฏนาฏกาทีนิ ปจฺจุปฏฺฐเปตฺวา สหายเกหิ สทฺธิํ ลฬ อุปลฬ รม, กีฬสฺสูติปิ วุตฺตํ โหติฯ กาเม ปริภุญฺชนฺโตติ อตฺตโน ปุตฺตทาเรหิ สทฺธิํ โภเค ภุญฺชนฺโตฯ ปุญฺญานิ กโรนฺโตติ พุทฺธญฺจ ธมฺมญฺจ สงฺฆญฺจ อารพฺภ ทานปฺปทานาทีนิ สุคติมคฺคสํโสธกานิ กุสลกมฺมานิ กโรนฺโตฯ ตุณฺหี อโหสีติ กถานุปฺปพนฺธวิจฺเฉทนตฺถํ นิราลาปสลฺลาโป อโหสิฯ

อถสฺส มาตาปิตโร ติกฺขตฺตุํ วตฺวา ปฏิวจนมฺปิ อลภมานา สหายเก ปกฺโกสาเปตฺวา ‘‘เอส โว สหายโก ปพฺพชิตุกาโม, นิวาเรถ น’’นฺติ อาหํสุฯ เตปิ ตํ อุปสงฺกมิตฺวา ติกฺขตฺตุํ อโวจุํ, เตสมฺปิ ตุณฺหี อโหสิฯ เตน วุตฺตํ – อถ โข รฏฺฐปาลสฺส กุลปุตฺตสฺส สหายกา…เป.… ตุณฺหี อโหสีติฯ

อถสฺส สหายกานํ ติกฺขตฺตุํ วตฺวา เอตทโหสิ – ‘‘สเจ อยํ ปพฺพชฺชํ อลภมาโน มริสฺสติ, น โกจิ คุโณ ลพฺภติฯ ปพฺพชิตํ ปน นํ มาตาปิตโรปิ กาเลน กาลํ ปสฺสิสฺสนฺติ, มยมฺปิ ปสฺสิสฺสาม, ปพฺพชฺชาปิ จ นาเมสา ภาริยา, ทิวเส ทิวเส มตฺติกาปตฺตํ คเหตฺวา ปิณฺฑาย จริตพฺพํ, เอกเสยฺยํ เอกภตฺตํ พฺรหฺมจริยํ อติทุกฺกรํ, อยญฺจ สุขุมาโล นาคริกชาติโย, โส ตํ จริตุํ อสกฺโกนฺโต ปุน อิเธว อาคมิสฺสติ, หนฺทสฺส มาตาปิตโร อนุชานาเปสฺสามา’’ติฯ เต ตถา อกํสุฯ มาตาปิตโรปิ นํ ‘‘ปพฺพชิเตน จ ปน เต มาตาปิตโร อุทฺทสฺเสตพฺพา’’ติ อิมํ กติกํ กตฺวา อนุชานิํสุฯ เตน วุตฺตํ – ‘‘อถ โข รฏฺฐปาลสฺส กุลปุตฺตสฺส สหายกา เยน รฏฺฐปาลสฺส กุลปุตฺตสฺส มาตาปิตโร…เป.… อนุญฺญาโตสิ มาตาปิตูหิ…เป.… อุทฺทสฺเสตพฺพา’’ติฯ ตตฺถ อุทฺทสฺเสตพฺพาติ อุทฺธํ ทสฺเสตพฺพา, ยถา ตํ กาเลน กาลํ ปสฺสนฺติ, เอวํ อาคนฺตฺวา อตฺตานํ ทสฺเสตพฺพาฯ

[299] พลํ คเหตฺวาติ สปฺปายโภชนานิ ภุญฺชนฺโต อุจฺฉาทนาทีหิ จ กายํ ปริหรนฺโต กายพลํ ชเนตฺวา มาตาปิตโร วนฺทิตฺวา อสฺสุมุขํ ญาติปริวฏฺฏํ ปหาย เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ…เป.… ปพฺพาเชตุ มํ, ภนฺเต, ภควาติฯ ภควา สมีเป ฐิตํ อญฺญตรํ ภิกฺขุํ อามนฺเตสิ – ‘‘เตน หิ ภิกฺขุ รฏฺฐปาลํ ปพฺพาเชหิ เจว อุปสมฺปาเทหิ จา’’ติฯ สาธุ, ภนฺเตติ โข โส ภิกฺขุ ภควโต ปฏิสฺสุตฺวา รฏฺฐปาลํ กุลปุตฺตํ ชินทตฺติยํ สทฺธิวิหาริกํ ลทฺธา ปพฺพาเชสิ เจว อุปสมฺปาเทสิ จฯ เตน วุตฺตํ – ‘‘อลตฺถ โข รฏฺฐปาโล กุลปุตฺโต ภควโต สนฺติเก ปพฺพชฺชํ, อลตฺถ อุปสมฺปท’’นฺติฯ

ปหิตตฺโต วิหรนฺโตติ ทฺวาทส สํวจฺฉรานิ เอวํ วิหรนฺโตฯ เนยฺยปุคฺคโล หิ อยมายสฺมา, ตสฺมา ปุญฺญวา อภินีหารสมฺปนฺโนปิ สมาโน ‘‘อชฺช อชฺเชว อรหตฺต’’นฺติ สมณธมฺมํ กโรนฺโตปิ ทฺวาทสเม วสฺเส อรหตฺตํ ปาปุณิฯ

เยน ภควา เตนุปสงฺกมีติ มยฺหํ มาตาปิตโร ปพฺพชฺชํ อนุชานมานา – ‘‘ตยา กาเลน กาลํ อาคนฺตฺวา อมฺหากํ ทสฺสนํ ทาตพฺพ’’นฺติ วตฺวา อนุชานิํสุ, ทุกฺกรการิกา โข ปน มาตาปิตโร, อหญฺจ เยนชฺฌาสเยน ปพฺพชิโต, โส เม มตฺถกํ ปตฺโต, อิทานิ ภควนฺตํ อาปุจฺฉิตฺวา อตฺตานํ มาตาปิตูนํ ทสฺเสสฺสามีติ จินฺเตตฺวา อาปุจฺฉิตุกาโม อุปสงฺกมิฯ มนสากาสีติ ‘‘กิํ นุ โข รฏฺฐปาเล คเต โกจิ อุปทฺทโว ภวิสฺสตี’’ติ มนสิ อกาสิฯ ตโต ‘‘ภวิสฺสตี’’ติ ญตฺวา ‘‘สกฺขิสฺสติ นุ โข รฏฺฐปาโล ตํ มทฺทิตุ’’นฺติ โอโลเกนฺโต ตสฺส อรหตฺตสมฺปตฺติํ ทิสฺวา ‘‘สกฺขิสฺสตี’’ติ อญฺญาสิฯ เตน วุตฺตํ – ยถา ภควา อญฺญาสิ…เป.… กาลํ มญฺญสีติฯ

มิคจีเรติ เอวํนามเก อุยฺยาเนฯ ตญฺหิ รญฺญา – ‘‘อกาเล สมฺปตฺตปพฺพชิตานํ ทินฺนเมว อิทํ, ยถาสุขํ ปริภุญฺชนฺตู’’ติ เอวมนุญฺญาตเมว อโหสิ, ตสฺมา เถโร – ‘‘มม อาคตภาวํ มาตาปิตูนํ อาโรเจสฺสามิ, เต เม ปาทโธวนอุณฺโหทกปาทมกฺขนเตลาทีนิ เปสิสฺสนฺตี’’ติ จิตฺตมฺปิ อนุปฺปาเทตฺวา อุยฺยานเมว ปาวิสิฯ ปิณฺฑาย ปาวิสีติ ทุติยทิวเส ปาวิสิฯ

มชฺฌิมายาติ สตฺตทฺวารโกฏฺฐกสฺส ฆรสฺส มชฺฌิเม ทฺวารโกฏฺฐเกฯ อุลฺลิขาเปตีติ กปฺปเกน เกเส ปหราเปติฯ เอตทโวจาติ – ‘‘อิเม สมณกา อมฺหากํ ปิยปุตฺตกํ ปพฺพาเชตฺวา โจรานํ หตฺเถ นิกฺขิปิตฺวา วิย เอกทิวสมฺปิ น ทสฺสาเปนฺติ, เอวํ ผรุสการกา เอเต ปุน อิมํ ฐานํ อุปสงฺกมิตพฺพํ มญฺญนฺติ, เอตฺโตว นิกฑฺฒิตพฺพา เอเต’’ติ จินฺเตตฺวา เอตํ ‘‘อิเมหิ มุณฺฑเกหี’’ติอาทิวจนํ อโวจฯ ญาติทาสีติ ญาตกานํ ทาสีฯ อาภิโทสิกนฺติ ปาริวาสิกํ เอกรตฺตาติกฺกนฺตํ ปูติภูตํฯ ตตฺถายํ ปทตฺโถ – ปูติภาวโทเสน อภิภูโตติ อภิโทโส, อภิโทโสว อาภิโทสิโกฯ เอกรตฺตาติกฺกนฺตสฺเสว นามสญฺญา เอสา ยทิทํ อาภิโทสิโกติ, ตํ อาภิโทสิกํฯ กุมฺมาสนฺติ ยวกุมฺมาสํฯ ฉฑฺเฑตุกามา โหตีติ ยสฺมา อนฺตมโส ทาสกมฺมการานํ โครูปานมฺปิ อปริโภคารโห, ตสฺมา นํ กจวรํ วิย พหิ ฉฑฺเฑตุกามา โหติฯ สเจตนฺติ สเจ เอตํฯ ภคินีติ อริยโวหาเรน อตฺตโน ธาติํ ญาติทาสิํ อาลปติฯ ฉฑฺฑนียธมฺมนฺติ ฉฑฺเฑตพฺพสภาวํฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – ‘‘ภคินิ เอตํ สเจ พหิ ฉฑฺฑนียธมฺมํ นิสฺสฏฺฐปริคฺคหํ, อิธ เม ปตฺเต อากิราหี’’ติฯ กิํ ปน เอวํ วตฺตุํ ลพฺภติ , วิญฺญตฺติ วา ปยุตฺตวาจา วา น โหตีติฯ น โหติฯ กสฺมา? นิสฺสฏฺฐปริคฺคหตฺตาฯ

ยญฺหิ ฉฑฺฑนียธมฺมํ นิสฺสฏฺฐปริคฺคหํ, ยตฺถ สามิกา อนาลยา โหนฺติ, ตํ สพฺพํ ‘‘เทถ อาหรถ อากิรถา’’ติ วตฺตุํ วฏฺฏติฯ เตเนว หิ อยมายสฺมา อคฺคอริยวํสิโก สมาโนปิ เอวมาหฯ

หตฺถานนฺติ ภิกฺขาคหณตฺถํ ปตฺตํ อุปนามยโต มณิพนฺธโต ปภุติ ทฺวินฺนมฺปิ หตฺถานํฯ ปาทานนฺติ นิวาสนนฺตโต ปฏฺฐาย ทฺวินฺนมฺปิ ปาทานํฯ สรสฺสาติ สเจ ตํ ภคินีติ วาจํ นิจฺฉารยโต สรสฺส จฯ นิมิตฺตํ อคฺคเหสีติ หตฺถปิฏฺฐิอาทีนิ โอโลกยมานา – ‘‘ปุตฺตสฺส เม รฏฺฐปาลสฺส วิย สุวณฺณกจฺฉปปิฏฺฐิสทิสา อิมา หตฺถปาทปิฏฺฐิโย, หริตาลวฏฺฏิโย วิย สุวฏฺฏิตา องฺคุลิโย, มธุโร สโร’’ติ คิหิกาเล สลฺลกฺขิตปุพฺพํ อาการํ อคฺคเหสิ สญฺชานิ สลฺลกฺเขสิฯ ตสฺส หายสฺมโต ทฺวาทสวสฺสานิ อรญฺญาวาสญฺเจว ปิณฺฑิยาโลปโภชนญฺจ ปริภุญฺชนฺตสฺส อญฺญาทิโส สรีรวณฺโณ อโหสิ, เตน นํ สา ญาติทาสี ทิสฺวาว น สญฺชานิ, นิมิตฺตํ ปน อคฺคเหสีติฯ

[300] รฏฺฐปาลสฺส มาตรํ เอตทโวจาติ เถรสฺส องฺคปจฺจงฺคานิ สณฺฐาเปตฺวา ถญฺญํ ปาเยตฺวา สํวฑฺฒิตธาตีปิ สมานา ปพฺพชิตฺวา มหาขีณาสวภาวปฺปตฺเตน สามิปุตฺเตน สทฺธิํ – ‘‘ตฺวํ นุ โข, เม ภนฺเต, ปุตฺโต รฏฺฐปาโล’’ติอาทิวจนํ วตฺตุํ อวิสหนฺตี เวเคน ฆรํ ปวิสิตฺวา รฏฺฐปาลสฺส มาตรํ เอตทโวจฯ ยคฺเฆติ อาโรจนตฺเถ นิปาโตฯ สเจ เช สจฺจนฺติ เอตฺถ เชติ อาลปเน นิปาโตฯ เอวญฺหิ ตสฺมิํ เทเส ทาสิชนํ อาลปนฺติ, ตสฺมา ‘‘ตฺวญฺหิ, โภติ ทาสิ, สเจ สจฺจํ ภณสี’’ติ เอวเมตฺถ อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพฯ

อุปสงฺกมีติ กสฺมา อุปสงฺกมิ? มหากุเล อิตฺถิโย พหิ นิกฺขมนฺตา ครหํ ปาปุณนฺติ, อิทญฺจ อจฺจายิกกิจฺจํ, เสฏฺฐิสฺส นํ อาโรเจสฺสามีติ จินฺเตติฯ ตสฺมา อุปสงฺกมิฯ อญฺญตรํ กุฏฺฏมูลนฺติ ตสฺมิํ กิร เทเส ทานปตีนํ ฆเรสุ สาลา โหนฺติ, อาสนานิ เจตฺถ ปญฺญตฺตานิ โหนฺติ, อุปฏฺฐาปิตํ อุทกกญฺชิยํฯ ตตฺถ ปพฺพชิตา ปิณฺฑาย จริตฺวา นิสีทิตฺวา ภุญฺชนฺติ ฯ สเจ อิจฺฉนฺติ, ทานปตีนมฺปิ สนฺตกํ คณฺหนฺติฯ ตสฺมา ตมฺปิ อญฺญตรสฺส กุลสฺส อีทิสาย สาลาย อญฺญตรํ กุฏฺฏมูลนฺติ เวทิตพฺพํฯ น หิ ปพฺพชิตา กปณมนุสฺสา วิย อสารุปฺเป ฐาเน นิสีทิตฺวา ภุญฺชนฺตีติฯ

อตฺถิ นาม ตาตาติ เอตฺถ อตฺถีติ วิชฺชมานตฺเถ, นามาติ ปุจฺฉนตฺเถ มญฺญนตฺเถ วา นิปาโตฯ อิทญฺหิ วุตฺตํ โหติ – อตฺถิ นุ โข, ตาต รฏฺฐปาล, อมฺหากํ ธนํ, นนุ มยํ นิทฺธนาติ วตฺตพฺพา, เยสํ โน ตฺวํ อีทิเส ฐาเน นิสีทิตฺวา อาภิโทสิกํ กุมฺมาสํ ปริภุญฺชิสฺสสิฯ ตถา อตฺถิ นุ โข, ตาต รฏฺฐปาล, อมฺหากํ ชีวิตํ, นนุ มยํ มตาติ วตฺตพฺพา, เยสํ โน ตฺวํ อีทิเส ฐาเน นิสีทิตฺวา อาภิโทสิกํ กุมฺมาสํ ปริภุญฺชิสฺสสิฯ ตถา อตฺถิ มญฺเญ, ตาต รฏฺฐปาล, ตว อพฺภนฺตเร สาสนํ นิสฺสาย ปฏิลทฺโธ สมณคุโณ, ยํ ตฺวํ สุโภชนรสสํวฑฺฒิโตปิ อิมํ ชิคุจฺฉเนยฺยํ อาภิโทสิกํ กุมฺมาสํ อมตมิว นิพฺพิกาโร ปริภุญฺชิสฺสสีติฯ โส ปน คหปติ ทุกฺขาภิตุนฺนตาย เอตมตฺถํ ปริปุณฺณํ กตฺวา วตฺตุมสกฺโกนฺโต – ‘‘อตฺถิ นาม, ตาต รฏฺฐปาล, อาภิโทสิกํ กุมฺมาสํ ปริภุญฺชิสฺสสี’’ติ เอตฺตกเมว อวจฯ อกฺขรจินฺตกา ปเนตฺถ อิทํ ลกฺขณํ วทนฺติ – อโนกปฺปนามริสนตฺถวเสเนตํ อตฺถิสทฺเท อุปปเท ‘‘ปริภุญฺชิสฺสสี’’ติ อนาคตวจนํ กตํฯ ตสฺสายมตฺโถ – ‘‘อตฺถิ นาม…เป.… ปริภุญฺชิสฺสสิ, อิทํ ปจฺจกฺขมฺปิ อหํ น สทฺทหามิ น มริสยามี’’ติฯ อิทํ เอตฺตกํ วจนํ คหปติ เถรสฺส ปตฺตมุขวฏฺฏิยํ คเหตฺวา ฐิตโกว กเถสิฯ เถโรปิ ปิตริ ปตฺตมุขวฏฺฏิยํ คเหตฺวา ฐิเตเยว ตํ ปูติกุมฺมาสํ ปริภุญฺชิ สุนขวนฺตสทิสํ ปูติกุกฺกุฏณฺฑมิว ภินฺนฏฺฐาเน ปูติกํ วายนฺตํฯ ปุถุชฺชเนน กิร ตถารูปํ กุมฺมาสํ ปริภุญฺชิตุํ น สกฺกาฯ เถโร ปน อริยิทฺธิยํ ฐตฺวา ทิพฺโพชํ อมตรสํ ปริภุญฺชมาโน วิย ปริภุญฺชิตฺวา ธมกรเณน อุทกํ คเหตฺวา ปตฺตญฺจ มุขญฺจ หตฺถปาเท จ โธวิตฺวา กุโต โน คหปตีติอาทิมาหฯ

ตตฺถ กุโต โนติ กุโต นุฯ เนว ทานนฺติ เทยฺยธมฺมวเสน เนว ทานํ อลตฺถมฺหฯ น ปจฺจกฺขานนฺติ ‘‘กิํ, ตาต รฏฺฐปาล, กจฺจิ เต ขมนียํ, กจฺจิสิ อปฺปกิลมเถน อาคโต, น ตาว ตาต เคเห ภตฺตํ สมฺปาทิยตี’’ติ เอวํ ปฏิสนฺถารวเสน ปจฺจกฺขานมฺปิ น อลตฺถมฺหฯ กสฺมา ปน เถโร เอวมาห? ปิตุ อนุคฺคเหนฯ เอวํ กิรสฺส อโหสิ – ‘‘ยถา เอส มํ วทติ , อญฺเญปิ ปพฺพชิเต เอวํ วทติ มญฺเญฯ

พุทฺธสาสเน จ ปตฺตนฺตเร ปทุมํ วิย ภสฺมาฉนฺโน อคฺคิ วิย เผคฺคุปฏิจฺฉนฺโน จนฺทนสาโร วิย สุตฺติกาปฏิจฺฉนฺนํ มุตฺตรตนํ วิย วลาหกปฏิจฺฉนฺโน จนฺทิมา วิย มาทิสานํ ปฏิจฺฉนฺนคุณานํ ภิกฺขูนํ อนฺโต นตฺถิ, เตสุปิ น เอวรูปํ วจนํ ปวตฺเตสฺสติ, สํวเร ฐสฺสตี’’ติ อนุคฺคเหน เอวมาหฯ

เอหิ ตาตาติ ตาต ตุยฺหํ ฆรํ มา โหตุ, เอหิ ฆรํ คมิสฺสามาติ วทติฯ อลนฺติ เถโร อุกฺกฏฺฐเอกาสนิกตาย ปฏิกฺขิปนฺโต เอวมาหฯ อธิวาเสสีติ เถโร ปน ปกติยา อุกฺกฏฺฐสปทานจาริโก สฺวาตนายภิกฺขํ นาม นาธิวาเสติ, มาตุ อนุคฺคเหน ปน อธิวาเสสิฯ มาตุ กิรสฺส เถรํ อนุสฺสริตฺวา มหาโสโก อุปฺปชฺชิ, โรทเนเนว ปกฺกกฺขิ วิย ชาตา, ตสฺมา เถโร ‘‘สจาหํ ตํ อปสฺสิตฺวา คมิสฺสามิ, หทยมฺปิสฺสา ผาเลยฺยา’’ติ อนุคฺคเหน อธิวาเสสิฯ การาเปตฺวาติ เอกํ หิรญฺญสฺส, เอกํ สุวณฺณสฺสาติ ทฺเว ปุญฺเช การาเปตฺวาฯ กีวมหนฺตา ปน ปุญฺชา อเหสุนฺติฯ ยถา โอรโต ฐิโต ปุริโส ปารโต ฐิตํ มชฺฌิมปฺปมาณํ ปุริสํ น ปสฺสติ, เอวํมหนฺตาฯ

[301] อิทํ เต ตาตาติ กหาปณปุญฺชญฺจ สุวณฺณปุญฺชญฺจ ทสฺเสนฺโต อาหฯ มตฺติกนฺติ มาติโต อาคตํ, อิทํ เต มาตามหิยา มาตุ อิมํ เคหํ อาคจฺฉนฺติยา คนฺธมาลาทีนํ อตฺถาย ทินฺนํ ธนนฺติ อตฺโถฯ อญฺญํ เปตฺติกํ อญฺญํ ปิตามหนฺติ ยํ ปน เต ปิตุ จ ปิตามหานญฺจ สนฺตกํ, ตํ อญฺญํเยว, นิหิตญฺจ ปยุตฺตญฺจ อติวิย พหุฯ เอตฺถ จ ‘‘ปิตามห’’นฺติ ตทฺธิตโลปํ กตฺวา วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํฯ ‘‘เปตามห’’นฺติ วา ปาโฐฯ สกฺกา ตโตนิทานนฺติ ธนเหตุ ธนปจฺจยาฯ ตํ ตํ ธนํ รกฺขนฺตสฺส จ ราชาทีนํ วเสน ธนปริกฺขยํ ปาปุณนฺตสฺส กสฺสจิ อุปฺปชฺชมานโสกาทโย สนฺธาย เอวมาหฯ เอวํ วุตฺเต เสฏฺฐิ คหปติ – ‘‘อหํ อิมํ อุปฺปพฺพาเชสฺสามีติ อาเนสิํ, โส ทานิ เม ธมฺมกถํ กาตุํ อารทฺโธ, อยํ น เม วจนํ กริสฺสตี’’ติ อุฏฺฐาย คนฺตฺวา อสฺส โอโรธานํ ทฺวารํ วิวราเปตฺวา – ‘‘อยํ โว สามิโก, คจฺฉถ ยํ กิญฺจิ กตฺวา นํ คณฺหิตุํ วายมถา’’ติ อุยฺโยเชสิฯ

สุวเย ฐิตา นาฏกิตฺถิโย นิกฺขมิตฺวา เถรํ ปริวารยิํสุ , ตาสุ ทฺเว เชฏฺฐกิตฺถิโย สนฺธาย ปุราณทุติยิกาติอาทิ วุตฺตํฯ ปจฺเจกํ ปาเทสุ คเหตฺวาติ เอเกกมฺหิ ปาเท นํ คเหตฺวาฯ

กีทิสา นาม ตา อยฺยปุตฺต อจฺฉราโยติ กสฺมา เอวมาหํสุ? ตทา กิร สมฺพหุเล ขตฺติยกุมาเรปิ พฺราหฺมณกุมาเรปิ เสฏฺฐิปุตฺเตปิ มหาสมฺปตฺติโย ปหาย ปพฺพชนฺเต ทิสฺวา ปพฺพชฺชาคุณํ อชานนฺตา กถํ สมุฏฺฐาเปนฺติ ‘‘กสฺมา เอเต ปพฺพชนฺตี’’ติฯ อถญฺเญ วทนฺติ ‘‘เทวจฺฉราเทวนาฏกานํ การณา’’ติฯ สา กถา วิตฺถาริกา อโหสิฯ ตํ คเหตฺวา สพฺพา เอวมาหํสุฯ อถ เถโร ปฏิกฺขิปนฺโต น โข มยํ ภคินีติอาทิมาหฯ สมุทาจรตีติ โวหรติ วทติฯ ตตฺเถว มุจฺฉิตา ปปติํสูติ ตํ ภคินิวาเทน สมุทาจรนฺตํ ทิสฺวา ‘‘มยํ อชฺช อาคมิสฺสติ, อชฺช อาคมิสฺสตี’’ติ ทฺวาทส วสฺสานิ พหิ น นิกฺขนฺตา, เอตํ นิสฺสาย โน ทารกา น ลทฺธา, เยสํ อานุภาเวน ชีเวยฺยาม, อิโต จมฺหา ปริหีนา อญฺญโต จฯ อยํ โลโก นาม อตฺตโนว จินฺเตสิ, ตสฺมา ตาปิ ‘‘อิทานิ มยํ อนาถา ชาตา’’ติ อตฺตโนว จินฺตยมานา – ‘‘อนตฺถิโก ทานิ อมฺเหหิ อยํ, โส อมฺเห ปชาปติโย สมานา อตฺตนา สทฺธิํ เอกมาตุกุจฺฉิยา สยิตทาริกา วิย มญฺญตี’’ติ สมุปฺปนฺนพลวโสกา หุตฺวา ตสฺมิํเยว ปเทเส มุจฺฉิตา ปปติํสุ, ปติตาติ อตฺโถฯ

มา โน วิเหเฐถาติ มา อมฺเห ธนํ ทสฺเสตฺวา มาตุคาเม จ อุยฺโยเชตฺวา วิเหฐยิตฺถ, วิเหสา เหสา ปพฺพชิตานนฺติฯ กสฺมา เอวมาห? มาตาปิตูนํ อนุคฺคเหนฯ โส กิร เสฏฺฐิ – ‘‘ปพฺพชิตลิงฺคํ นาม กิลิฏฺฐํ, ปพฺพชฺชาเวสํ หาเรตฺวา นฺหายิตฺวา ตโย ชนา เอกโต ภุญฺชิสฺสามา’’ติ มญฺญมาโน เถรสฺส ภิกฺขํ น เทติฯ เถโร – ‘‘มาทิสสฺส ขีณาสวสฺส อาหารนฺตรายํ กตฺวา เอเต พหุํ อปุญฺญํ ปสเวยฺยุ’’นฺติ เตสํ อนุคฺคเหน เอวมาหฯ

[302] คาถา อภาสีติ คาถาโย อภาสิฯ ตตฺถ ปสฺสาติ สนฺติเก ฐิตชนํ สนฺธาย วทติฯ จิตฺตนฺติ จิตฺตวิจิตฺตํฯ พิมฺพนฺติ อตฺตภาวํฯ อรุกายนฺติ นวนฺนํ วณมุขานํ วเสน วณกายํฯ สมุสฺสิตนฺติ ตีณิ อฏฺฐิสตานิ นวหิ นฺหารุสเตหิ พนฺธิตฺวา นวหิ มํสเปสิสเตหิ ลิมฺปิตฺวา สมนฺตโต อุสฺสิตํฯ อาตุรนฺติ ชราตุรตาย โรคาตุรตาย กิเลสาตุรตาย จ นิจฺจาตุรํฯ

พหุสงฺกปฺปนฺติ ปเรสํ อุปฺปนฺนปตฺถนาสงฺกปฺเปหิ พหุสงฺกปฺปํ ฯ อิตฺถีนญฺหิ กาเย ปุริสานํ สงฺกปฺปา อุปฺปชฺชนฺติ, เตสํ กาเย อิตฺถีนํฯ สุสาเน ฉฑฺฑิตกเฬวรภูตมฺปิ เจตํ กากกุลลาทโย ปตฺถยนฺติเยวาติ พหุสงฺกปฺโป นาม โหติฯ ยสฺส นตฺถิ ธุวํ ฐิตีติ ยสฺส กายสฺส มายามรีจิเผณปิณฺฑ อุทกปุปฺผุฬาทีนํ วิย เอกํเสเนว ฐิติ นาม นตฺถิ, ภิชฺชนธมฺมตาว นิยตาฯ

ตเจน โอนทฺธนฺติ อลฺลมนุสฺสจมฺเมน โอนทฺธํฯ สห วตฺเถภิ โสภตีติ คนฺธาทีหิ มณิกุณฺฑเลหิ จ จิตฺตกตมฺปิ รูปํ วตฺเถหิ สเหว โสภติ, วินา วตฺเถหิ เชคุจฺฉํ โหติ อโนโลกนกฺขมํฯ

อลตฺตกกตาติ อลตฺตเกน รญฺชิตาฯ จุณฺณกมกฺขิตนฺติ สาสปกกฺเกน มุขปีฬกาทีนิ นีหริตฺวา โลณมตฺติกาย ทุฏฺฐโลหิตํ วิลิยาเปตฺวา ติลปิฏฺเฐน โลหิตํ ปสาเทตฺวา หลิทฺทิยา วณฺณํ สมฺปาเทตฺวา จุณฺณกคณฺฑิกาย มุขํ ปหรนฺติ, เตเนส อติวิย วิโรจติฯ ตํ สนฺธาเยตํ วุตฺตํฯ

อฏฺฐาปทกตาติ รโสทเกน มกฺขิตฺวา นลาฏปริยนฺเต อาวตฺตนปริวตฺเต กตฺวา อฏฺฐปทกรจนาย รจิตาฯ อญฺชนีติ อญฺชนนาฬิกาฯ

โอทหีติ ฐเปสิฯ ปาสนฺติ วากราชาลํฯ นาสทาติ น ฆฏฺฏยิฯ นิวาปนฺติ นิวาปสุตฺเต วุตฺตนิวาปติณสทิสโภชนํฯ กนฺทนฺเตติ วิรวมาเน ปริเทวมาเนฯ อิมาย หิ คาถาย เถโร มาตาปิตโร มิคลุทฺทเก วิย กตฺวา ทสฺเสสิ, อวเสสญาตเก มิคลุทฺทกปริสํ วิย, หิรญฺญสุวณฺณํ วากราชาลํ วิย, อตฺตนา ภุตฺตโภชนํ นิวาปติณํ วิย, อตฺตานํ มหามิคํ วิย กตฺวา ทสฺเสสิฯ ยถา หิ มหามิโค ยาวทตฺถํ นิวาปติณํ ขาทิตฺวา ปานียํ ปิวิตฺวา คีวํ อุกฺขิปิตฺวา ทิสํ โอโลเกตฺวา ‘‘อิมํ นาม ฐานํ คตสฺส โสตฺถิ ภวิสฺสตี’’ติ มิคลุทฺทกานํ ปริเทวนฺตานํเยว วากรํ อฆฏฺฏยมาโนว อุปฺปติตฺวา อรญฺญํ ปวิสิตฺวา ฆนจฺฉายสฺส ฉตฺตสฺส วิย คุมฺพสฺส เหฏฺฐา มนฺทมนฺเทน วาเตน พีชยมาโน อาคตมคฺคํ โอโลเกนฺโต ติฏฺฐติ, เอวเมว เถโร อิมา คาถา ภาสิตฺวา อากาเสเนว คนฺตฺวา มิคจีเร ปจฺจุปฏฺฐาสิฯ

กสฺมา ปน เถโร อากาเสน คโตติฯ

ปิตา กิรสฺส เสฏฺฐิ สตฺตสุ ทฺวารโกฏฺฐเกสุ อคฺคฬํ ทาเปตฺวา มลฺเล อาณาเปสิ – ‘‘สเจ นิกฺขมิตฺวา คจฺฉติ , หตฺถปาเทสุ นํ คเหตฺวา กาสายานิ หริตฺวา คิหิเวสํ คณฺหาเปถา’’ติฯ ตสฺมา เถโร – ‘‘เอเต มาทิสํ มหาขีณาสวํ หตฺเถ วา ปาเท วา คเหตฺวา อปุญฺญํ ปสเวยฺยุํ, ตํ เนสํ มา อโหสี’’ติ จินฺเตตฺวา อากาเสน อคมาสิฯ ปรสมุทฺทวาสิตฺเถรานํ ปน – ‘‘ฐิตโกว อิมา คาถา ภาสิตฺวา เวหาสํ อพฺภุคฺคนฺตฺวา รญฺโญ โกรพฺยสฺส มิคจีเร ปจฺจุปฏฺฐาสี’’ติ อยํ วาจนามคฺโคเยวฯ

[303] มิคโวติ ตสฺส อุยฺยานปาลสฺส นามํฯ โสเธนฺโตติ อุยฺยานมคฺคํ สมํ กาเรตฺวา อนฺโตอุยฺยาเน ตจฺฉิตพฺพยุตฺตฏฺฐานานิ ตจฺฉาเปนฺโต สมฺมชฺชิตพฺพยุตฺตานิ ฐานานิ สมฺมชฺชาเปนฺโต วาลุกาโอกิรณ-ปุปฺผวิกิรณ-ปุณฺณฆฏฏฺฐปน-กทลิกฺขนฺธฐปนาทีนิ จ กโรนฺโตติ อตฺโถฯ เยน ราชา โกรพฺโย เตนุปสงฺกมีติ อมฺหากํ ราชา สทา อิมสฺส กุลปุตฺตสฺส วณฺณํ กเถสิ, ปสฺสิตุกาโม เอตํ, อาคตภาวํ ปนสฺส น ชานาติ, มหา โข ปนายํ ปณฺณากาโร, คนฺตฺวา รญฺโญ อาโรเจสฺสามีติ จินฺเตตฺวา เยน ราชา โกรพฺโย เตนุปสงฺกมิฯ

กิตฺตยมาโน อโหสีติ โส กิร ราชา เถรํ อนุสฺสริตฺวา พลมชฺเฌปิ นาฏกมชฺเฌปิ – ‘‘ทุกฺกรํ กตํ กุลปุตฺเตน ตาว มหนฺตํ สมฺปตฺติํ ปหาย ปพฺพชิตฺวา ปุนนิวตฺติตฺวา อนปโลเกนฺเตนา’’ติ คุณํ กเถสิ, ตํ คเหตฺวา อยํ เอวมาหฯ วิสฺสชฺเชถาติ วตฺวาติ โอโรธมหามตฺตพลกายาทีสุ ยสฺส ยํ อนุจฺฉวิกํ, ตสฺส ตํ ทาเปตฺวาติ อตฺโถฯ อุสฺสฏาย อุสฺสฏายาติ อุสฺสิตาย อุสฺสิตาย, มหามตฺตมหารฏฺฐิกาทีนํ วเสน อุคฺคตุคฺคตเมว ปริสํ คเหตฺวา อุปสงฺกมีติ อตฺโถฯ อิธ ภวํ รฏฺฐปาโล หตฺถตฺถเร นิสีทตูติ หตฺถตฺถโร ตนุโก พหลปุปฺผาทิคุณํ กตฺวา อตฺถโต อภิลกฺขิโต โหติ, ตาทิเส อนาปุจฺฉิตฺวา นิสีทิตุํ น ยุตฺตนฺติ มญฺญมาโน เอวมาหฯ

[304] ปาริชุญฺญานีติ ปาริชุญฺญภาวา ปริกฺขยาฯ ชิณฺโณติ ชราชิณฺโณฯ วุฑฺโฒติ วโยวุฑฺโฒฯ มหลฺลโกติ ชาติมหลฺลโกฯ อทฺธคโตติ อทฺธานํ อติกฺกนฺโตฯ วโยอนุปฺปตฺโตติ ปจฺฉิมวยํ อนุปฺปตฺโตฯ

ปพฺพชตีติ ธุรวิหารํ คนฺตฺวา ภิกฺขู วนฺทิตฺวา, – ‘‘ภนฺเต, มยา ทหรกาเล พหุํ กุสลํ กตํ, อิทานิ มหลฺลโกมฺหิ, มหลฺลกสฺส เจสา ปพฺพชฺชา นาม, เจติยงฺคณํ สมฺมชฺชิตฺวา อปฺปหริตํ กตฺวา ชีวิสฺสามิ, ปพฺพาเชถ มํ, ภนฺเต,’’ติ การุญฺญํ อุปฺปาเทนฺโต ยาจติ, เถรา อนุกมฺปาย ปพฺพาเชนฺติฯ ตํ สนฺธาเยตํ วุตฺตํฯ ทุติยวาเรปิ เอเสว นโยฯ

อปฺปาพาโธติ อโรโคฯ อปฺปาตงฺโกติ นิทฺทุกฺโขฯ สมเวปากินิยาติ สมวิปาจนิยาฯ คหณิยาติ กมฺมชเตโชธาตุยาฯ ตตฺถ ยสฺส ภุตฺตภุตฺโต อาหาโร ชีรติ, ยสฺส วา ปน ปุฏภตฺตํ วิย ตเถว ติฏฺฐติ, อุโภเปเต น สมเวปากินิยา คหณิยา สมนฺนาคตาฯ ยสฺส ปน ภุตฺตกาเล ภตฺตจฺฉนฺโท อุปฺปชฺชเตว, อยํ สมเวปากินิยา สมนฺนาคโตฯ นาติสีตาย นจฺจุณฺหายาติ เตเนว การเณน นาติสีตาย นจฺจุณฺหายฯ อนุปุพฺเพนาติ ราชาโน วา หรนฺตีติอาทินา อนุกฺกเมนฯ ทุติยวาเร ราชภยโจรภยฉาตกภยาทินา อนุกฺกเมนฯ

[305] ธมฺมุทฺเทสา อุทฺทิฏฺฐาติ ธมฺมนิทฺเทสา อุทฺทิฏฺฐาฯ อุปนิยฺยตีติ ชรามรณสนฺติกํ คจฺฉติ, อายุกฺขเยน วา ตตฺถ นิยฺยติฯ อทฺธุโวติ ธุวฏฺฐานวิรหิโตฯ อตาโณติ ตายิตุํ สมตฺเถน วิรหิโตฯ อนภิสฺสโรติ อสรโณ อภิสริตฺวา อภิคนฺตฺวา อสฺสาเสตุํ สมตฺเถน วิรหิโตฯ อสฺสโกติ นิสฺสโก สกภณฺฑวิรหิโตฯ สพฺพํ ปหาย คมนียนฺติ สกภณฺฑนฺติ สลฺลกฺขิตํ สพฺพํ ปหาย โลเกน คนฺตพฺพํฯ ตณฺหาทาโสติ ตณฺหาย ทาโสฯ

[306] หตฺถิสฺมินฺติ หตฺถิสิปฺเปฯ กตาวีติ กตกรณีโย, สิกฺขิตสิกฺโข ปคุณสิปฺโปติ อตฺโถฯ เอส นโย สพฺพตฺถฯ อูรุพลีติ อูรุพลสมฺปนฺโนฯ ยสฺส หิ ผลกญฺจ อาวุธญฺจ คเหตฺวา ปรเสนํ ปวิสิตฺวา อภินฺนํ ภินฺทโต ภินฺนํ สนฺธารยโต ปรหตฺถคตํ รชฺชํ อาหริตุํ อูรุพลํ อตฺถิ, อยํ อูรุพลี นามฯ พาหุพลีติ พาหุพลสมฺปนฺโนฯ เสสํ ปุริมสทิสเมวฯ อลมตฺโตติ สมตฺถอตฺตภาโวฯ

ปริโยธาย วตฺติสฺสนฺตีติ อุปฺปนฺนํ อุปฺปทฺทวํ โอธาย อวตฺถริตฺวา วตฺติสฺสนฺตีติ สลฺลกฺเขตฺวา คหิตาฯ

สํวิชฺชติ โข, โภ รฏฺฐปาล, อิมสฺมิํ ราชกุเล ปหูตํ หิรญฺญสุวณฺณนฺติ อิทํ โส ราชา อุปริ ธมฺมุทฺเทสสฺส การณํ อาหรนฺโต อาหฯ

อถาปรํ เอตทโวจาติ เอตํ ‘‘ปสฺสามิ โลเก’’ติอาทินา นเยน จตุนฺนํ ธมฺมุทฺเทสานํ อนุคีติํ อโวจฯ

[307] ตตฺถ ภิยฺโยว กาเม อภิปตฺถยนฺตีติ เอกํ ลภิตฺวา ทฺเว ปตฺถยนฺติ, ทฺเว ลภิตฺวา จตฺตาโรติ เอวํ อุตฺตรุตฺตริ วตฺถุกามกิเลสกาเม ปตฺถยนฺติเยวฯ

ปสยฺหาติ สปตฺตคณํ อภิภวิตฺวาฯ สสาครนฺตนฺติ สทฺธิํ สาครนฺเตนฯ โอรํ สมุทฺทสฺสาติ ยํ สมุทฺทสฺส โอรโต สกรฏฺฐํ, เตน อติตฺตรูโปติ อตฺโถฯ น หตฺถีติ น หิ อตฺถิฯ

อโห วตา โนติ อโห วต นุ, อยเมว วา ปาโฐฯ อมราติ จาหูติ อมรํ อิติ จ อาหุฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – ยํ มตํ ญาตี ปริวาเรตฺวา กนฺทนฺติ, ตํ – ‘‘อโห วต อมฺหากํ ภาตา มโต, ปุตฺโต มโต’’ติอาทีนิปิ วทนฺติฯ

ผุสนฺติ ผสฺสนฺติ มรณผสฺสํ ผุสนฺติฯ ตเถว ผุฏฺโฐติ ยถา พาโล, ธีโรปิ ตเถว มรณผสฺเสน ผุฏฺโฐ, อผุฏฺโฐ นาม นตฺถิ, อยํ ปน วิเสโสฯ พาโล จ พาลฺยา วธิโตว เสตีติ พาโล พาลภาเวน มรณผสฺสํ อาคมฺม วธิโตว เสติ อภิหโตว สยติฯ อกตํ วต เม กลฺยาณนฺติอาทิวิปฺปฏิสารวเสน จลติ เวธติ วิปฺผนฺทติฯ ธีโร จ น เวธตีติ ธีโร สุคตินิมิตฺตํ ปสฺสนฺโต น เวธติ น จลติฯ

ยาย โวสานํ อิธาธิคจฺฉตีติ ยาย ปญฺญาย อิมสฺมิํ โลเก สพฺพกิจฺจโวสานํ อรหตฺตํ อธิคจฺฉติ, สาว ธนโต อุตฺตมตราฯ อพฺโยสิตตฺตาติ อปริโยสิตตฺตา, อรหตฺตปตฺติยา, อภาเวนาติ อตฺโถฯ ภวาภเวสูติ หีนปฺปณีเตสุ ภเวสุฯ

อุเปติ คพฺภญฺจ ปรญฺจ โลกนฺติ เตสุ ปาปํ กโรนฺเตสุ โย โกจิ สตฺโต ปรมฺปราย สํสารํ อาปชฺชิตฺวา คพฺภญฺจ ปรญฺจ โลกํ อุเปติฯ ตสฺสปฺปปญฺโญติ ตสฺส ตาทิสสฺส อปฺปปญฺญสฺส อญฺโญ อปฺปปญฺโญ อภิสทฺทหนฺโตฯ

สกมฺมุนา หญฺญตีติ อตฺตนา กตกมฺมวเสน ‘‘กสาหิปิ ตาเลตี’’ติอาทีหิ กมฺมการณาหิ หญฺญติฯ เปจฺจ ปรมฺหิ โลเกติ อิโต คนฺตฺวา ปรมฺหิ อปายโลเกฯ

วิรูปรูเปนาติ วิวิธรูเปน, นานาสภาเวนาติ อตฺโถฯ กามคุเณสูติ ทิฏฺฐธมฺมิกสมฺปรายิเกสุ สพฺพกามคุเณสุ อาทีนวํ ทิสฺวาฯ ทหราติ อนฺตมโส กลลมตฺตภาวํ อุปาทาย ตรุณาฯ วุฑฺฒาติ วสฺสสตาติกฺกนฺตาฯ อปณฺณกํ สามญฺญเมว เสยฺโยติ อวิรุทฺธํ อทฺวชฺฌคามิํ เอกนฺตนิยฺยานิกํ สามญฺญเมว ‘‘เสยฺโย, อุตฺตริตรญฺจ ปณีตตรญฺจา’’ติ อุปธาเรตฺวา ปพฺพชิโตสฺมิ มหาราชาติฯ ตสฺมา ยํ ตฺวํ วทสิ – ‘‘กิํ ทิสฺวา วา สุตฺวา วา’’ติ, อิทํ ทิสฺวา จ สุตฺวา จ ปพฺพชิโตสฺมีติ มํ ธาเรหีติ เทสนํ นิฏฺฐาเปสีติฯ

ปปญฺจสูทนิยา มชฺฌิมนิกายฏฺฐกถาย

รฏฺฐปาลสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

3. มฆเทวสุตฺตวณฺณนา

[308] เอวํ เม สุตนฺติ มฆเทวสุตฺตํฯ ตตฺถ มฆเทวอมฺพวเนติ ปุพฺเพ มฆเทโว นาม ราชา ตํ อมฺพวนํ โรเปสิฯ เตสุ รุกฺเขสุ ปลุชฺชมาเนสุ อปรภาเค อญฺเญปิ ราชาโน โรเปสุํเยวฯ ตํ ปน ปฐมโวหารวเสน มฆเทวมฺพวนนฺเตว สงฺขํ คตํฯ สิตํ ปาตฺวากาสีติ สายนฺหสมเย วิหารจาริกํ จรมาโน รมณียํ ภูมิภาคํ ทิสฺวา – ‘‘วสิตปุพฺพํ นุ โข เม อิมสฺมิํ โอกาเส’’ติ อาวชฺชนฺโต – ‘‘ปุพฺเพ อหํ มฆเทโว นาม ราชา หุตฺวา อิมํ อมฺพวนํ โรเปสิํ, เอตฺเถว ปพฺพชิตฺวา จตฺตาโร พฺรหฺมวิหาเร ภาเวตฺวา พฺรหฺมโลเก นิพฺพตฺติํฯ ตํ โข ปเนตํ การณํ ภิกฺขุสงฺฆสฺส อปากฏํ, ปากฏํ กริสฺสามี’’ติ อคฺคคฺคทนฺเต ทสฺเสนฺโต สิตํ ปาตุ อกาสิฯ

ธมฺโม อสฺส อตฺถีติ ธมฺมิโกฯ ธมฺเมน ราชา ชาโตติ ธมฺมราชาฯ ธมฺเม ฐิโตติ ทสกุสลกมฺมปถธมฺเม ฐิโตฯ