ปฐมํ ฌานนฺติ อนาคามิผลปฐมชฺฌานํฯ เอตฺเถเตติ อนาคามิผเล ภุมฺมํฯ อนาคามิผลญฺหิ ปตฺวา อกุสลสงฺกปฺปา อปริเสสา นิรุชฺฌนฺติฯ

นิโรธาย ปฏิปนฺโนติ เอตฺถ ยาว อนาคามิมคฺคา นิโรธาย ปฏิปนฺโน นาม โหติ, ผลปตฺเต ปน เต นิโรธิตา นาม โหนฺติฯ เนกฺขมฺมสญฺญาทโย หิ ติสฺโสปิ อฏฺฐกามาวจรกุสลสหชาตสญฺญาวฯ

[267] เอตฺเถเตติ อรหตฺตผเล ภุมฺมํฯ ทุติยชฺฌานิกํ อรหตฺตผลญฺหิ ปาปุณิตฺวา กุสลสงฺกปฺปา อปริเสสา นิรุชฺฌนฺติฯ นิโรธาย ปฏิปนฺโนติ เอตฺถ ยาว อรหตฺตมคฺคา นิโรธาย ปฏิปนฺโน นาม โหติ, ผลปตฺเต ปน เต นิโรธิตา นาม โหนฺติฯ เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานเมวาติฯ

ปปญฺจสูทนิยา มชฺฌิมนิกายฏฺฐกถาย

สมณมุณฺฑิกสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

9. จูฬสกุลุทายิสุตฺตวณฺณนา

[270] เอวํ เม สุตนฺติ จูฬสกุลุทายิสุตฺตํฯ ตตฺถ ยทา ปน, ภนฺเต, ภควาติ อิทํ ปริพฺพาชโก ธมฺมกถํ โสตุกาโม ภควโต ธมฺมเทสนาย สาลยภาวํ ทสฺเสนฺโต อาหฯ

[271] ตํเยเวตฺถ ปฏิภาตูติ สเจ ธมฺมํ โสตุกาโม, ตุยฺเหเวตฺถ เอโก ปญฺโห เอกํ การณํ อุปฏฺฐาตุฯ ยถา มํ ปฏิภาเสยฺยาติ เยน การเณน มม ธมฺมเทสนา อุปฏฺฐเหยฺย, เอเตน หิ การเณน กถาย สมุฏฺฐิตาย สุขํ ธมฺมํ เทเสตุนฺติ ทีเปติฯ ตสฺส มยฺหํ, ภนฺเตติ โส กิร ตํ ทิสฺวา – ‘‘สเจ ภควา อิธ อภวิสฺสา, อยเมตสฺส ภาสิตสฺส อตฺโถติ ทีปสหสฺสํ วิย อุชฺชลาเปตฺวา อชฺช เม ปากฏํ อกริสฺสา’’ติ ทสพลํเยว อนุสฺสริฯ ตสฺมา ตสฺส มยฺหํ, ภนฺเตติอาทิมาหฯ ตตฺถ อโห นูนาติ อนุสฺสรณตฺเถ นิปาตทฺวยํฯ เตน ตสฺส ภควนฺตํ อนุสฺสรนฺตสฺส เอตทโหสิ ‘‘อโห นูน ภควา อโห นูน สุคโต’’ติฯ โย อิเมสนฺติ โย อิเมสํ ธมฺมานํฯ

สุกุสโลติ สุฏฺฐุ กุสโล นิปุโณ เฉโกฯ โส ภควา อโห นูน กเถยฺย, โส สุคโต อโห นูน กเถยฺย, ตสฺส หิ ภควโต ปุพฺเพนิวาสญาณสฺส อเนกานิ กปฺปโกฏิสหสฺสานิ เอกงฺคณานิ ปากฏานีติ, อยเมตฺถ อธิปฺปาโยฯ

ตสฺส วาหํ ปุพฺพนฺตํ อารพฺภาติ โย หิ ลาภี โหติ, โส ‘‘ปุพฺเพ ตฺวํ ขตฺติโย อโหสิ, พฺราหฺมโณ อโหสี’’ติ วุตฺเต ชานนฺโต สกฺกจฺจํ สุสฺสูสติฯ อลาภี ปน – ‘‘เอวํ ภวิสฺสติ เอวํ ภวิสฺสตี’’ติ สีสกมฺปเมตฺตเมว ทสฺเสติฯ ตสฺมา เอวมาห – ‘‘ตสฺส วาหํ ปุพฺพนฺตํ อารพฺภ ปญฺหสฺส เวยฺยากรเณน จิตฺตํ อาราเธยฺย’’นฺติฯ

โส วา มํ อปรนฺตนฺติ ทิพฺพจกฺขุลาภิโน หิ อนาคตํสญาณํ อิชฺฌติ, ตสฺมา เอวมาหฯ อิตรํ ปุพฺเพ วุตฺตนยเมวฯ

ธมฺมํ เต เทเสสฺสามีติ อยํ กิร อตีเต เทสิยมาเนปิ น พุชฺฌิสฺสติ, อนาคเต เทสิยมาเนปิ น พุชฺฌิสฺสติฯ อถสฺส ภควา สณฺหสุขุมํ ปจฺจยาการํ เทเสตุกาโม เอวมาหฯ กิํ ปน ตํ พุชฺฌิสฺสตีติ? เอตํ ปเคว น พุชฺฌิสฺสติ, อนาคเต ปนสฺส วาสนาย ปจฺจโย ภวิสฺสตีติ ทิสฺวา ภควา เอวมาหฯ

ปํสุปิสาจกนฺติ อสุจิฏฺฐาเน นิพฺพตฺตปิสาจํฯ โส หิ เอกํ มูลํ คเหตฺวา อทิสฺสมานกาโย โหติฯ ตตฺริทํ วตฺถุ – เอกา กิร ยกฺขินี ทฺเว ทารเก ถูปารามทฺวาเร นิสีทาเปตฺวา อาหารปริเยสนตฺถํ นครํ คตาฯ ทารกา เอกํ ปิณฺฑปาติกตฺเถรํ ทิสฺวา อาหํสุ, – ‘‘ภนฺเต, อมฺหากํ มาตา อนฺโต นครํ ปวิฏฺฐา, ตสฺสา วเทยฺยาถ ‘ยํ วา ตํ วา ลทฺธกํ, คเหตฺวา สีฆํ คจฺฉ, ทารกา เต ชิฆจฺฉิตํ สนฺธาเรตุํ น สกฺโกนฺตี’’’ติฯ ตมหํ กถํ ปสฺสิสฺสามีติ? อิทํ, ภนฺเต, คณฺหถาติ เอกํ มูลขณฺฑํ อทํสุฯ เถรสฺส อเนกานิ ยกฺขสหสฺสานิ ปญฺญายิํสุ, โส ทารเกหิ ทินฺนสญฺญาเณน ตํ ยกฺขินิํ อทฺทส วิรูปํ พีภจฺฉํ เกวลํ วีถิยํ คพฺภมลํ ปจฺจาสีสมานํฯ ทิสฺวา ตมตฺถํ กเถสิ ฯ กถํ มํ ตฺวํ ปสฺสสีติ วุตฺเต มูลขณฺฑํ ทสฺเสสิ, สา อจฺฉินฺทิตฺวา คณฺหิฯ เอวํ ปํสุปิสาจกา เอกํ มูลํ คเหตฺวา อทิสฺสมานกายา โหนฺติฯ

ตํ สนฺธาเยส ‘‘ปํสุปิสาจกมฺปิ น ปสฺสามี’’ติ อาหฯ น ปกฺขายตีติ น ทิสฺสติ น อุปฏฺฐาติฯ

[272] ทีฆาปิ โข เต เอสาติ อุทายิ เอสา ตว วาจา ทีฆาปิ ภเวยฺย, เอวํ วทนฺตสฺส วสฺสสตมฺปิ วสฺสสหสฺสมฺปิ ปวตฺเตยฺย, น จ อตฺถํ ทีเปยฺยาติ อธิปฺปาโยฯ อปฺปาฏิหีรกตนฺติ อนิยฺยานิกํ อมูลกํ นิรตฺถกํ สมฺปชฺชตีติ อตฺโถฯ

อิทานิ ตํ วณฺณํ ทสฺเสนฺโต เสยฺยถาปิ, ภนฺเตติอาทิมาหฯ ตตฺถ ปณฺฑุกมฺพเล นิกฺขิตฺโตติ วิสภาควณฺเณ รตฺตกมฺพเล ฐปิโตฯ เอวํวณฺโณ อตฺตา โหตีติ อิทํ โส สุภกิณฺหเทวโลเก นิพฺพตฺตกฺขนฺเธ สนฺธาย – ‘‘อมฺหากํ มตกาเล อตฺตา สุภกิณฺหเทวโลเก ขนฺธา วิย โชเตตี’’ติ วทติฯ

[273] อยํ อิเมสํ อุภินฺนนฺติ โส กิร ยสฺมา มณิสฺส พหิ อาภา น นิจฺฉรติ, ขชฺโชปนกสฺส องฺคุลทฺวงฺคุลจตุรงฺคุลมตฺตํ นิจฺฉรติ, มหาขชฺโชปนกสฺส ปน ขฬมณฺฑลมตฺตมฺปิ นิจฺฉรติเยว, ตสฺมา เอวมาหฯ

วิทฺเธติ อุพฺพิทฺเธ, เมฆวิคเมน ทูรีภูเตติ อตฺโถฯ วิคตวลาหเกติ อปคตเมเฆฯ เทเวติ อากาเสฯ โอสธิตารกาติ สุกฺกตารกาฯ สา หิ ยสฺมา ตสฺสา อุทยโต ปฏฺฐาย เตน สญฺญาเณน โอสธานิ คณฺหนฺติปิ ปิวนฺติปิ, ตสฺมา ‘‘โอสธิตารกา’’ติ วุจฺจติฯ อภิโท อฑฺฒรตฺตสมยนฺติ อภินฺเน อฑฺฒรตฺตสมเยฯ อิมินา คคนมชฺเฌ ฐิตจนฺทํ ทสฺเสติฯ อภิโท มชฺฌนฺหิเกปิ เอเสว นโยฯ

อโต โขติ เย อนุโภนฺติ, เตหิ พหุตรา, พหู เจว พหุตรา จาติ อตฺโถฯ อาภา นานุโภนฺตีติ โอภาสํ น วฬญฺชนฺติ, อตฺตโน สรีโรภาเสเนว อาโลกํ ผริตฺวา วิหรนฺติฯ

[274] อิทานิ ยสฺมา โส ‘‘เอกนฺตสุขํ โลกํ ปุจฺฉิสฺสามี’’ติ นิสินฺโน, ปุจฺฉามูฬฺโห ปน ชาโต, ตสฺมา นํ ภควา ตํ ปุจฺฉํ สราเปนฺโต กิํ ปน, อุทายิ, อตฺถิ เอกนฺตสุโข โลโกติอาทิมาหฯ

ตตฺถ อาการวตีติ การณวตีฯ อญฺญตรํ วา ปน ตโปคุณนฺติ อเจลกปาฬิํ สนฺธายาห, สุราปานวิรตีติ อตฺโถฯ

[275] กตมา ปน สา, ภนฺเต, อาการวตี ปฏิปทา เอกนฺตสุขสฺสาติ กสฺมา ปุจฺฉติ? เอวํ กิรสฺส อโหสิ – ‘‘มยํ สตฺตานํ เอกนฺตสุขํ วทาม, ปฏิปทํ ปน กาเลน สุขํ กาเลน ทุกฺขํ วทามฯ เอกนฺตสุขสฺส โข ปน อตฺตโน ปฏิปทายปิ เอกนฺตสุขาย ภวิตพฺพํฯ อมฺหากํ กถา อนิยฺยานิกา, สตฺถุ กถาว นิยฺยานิกา’’ติฯ อิทานิ สตฺถารํเยว ปุจฺฉิตฺวา ชานิสฺสามีติ ตสฺมา ปุจฺฉติฯ

เอตฺถ มยํ อนสฺสามาติ เอตสฺมิํ การเณ มยํ อนสฺสามฯ กสฺมา ปน เอวมาหํสุ? เต กิร ปุพฺเพ ปญฺจสุ ธมฺเมสุ ปติฏฺฐาย กสิณปริกมฺมํ กตฺวา ตติยชฺฌานํ นิพฺพตฺเตตฺวา อปริหีนชฺฌานา กาลํ กตฺวา สุภกิณฺเหสุ นิพฺพตฺตนฺตีติ ชานนฺติ, คจฺฉนฺเต คจฺฉนฺเต ปน กาเล กสิณปริกมฺมมฺปิ น ชานิํสุ, ตติยชฺฌานมฺปิ นิพฺพตฺเตตุํ นาสกฺขิํสุฯ ปญฺจ ปุพฺพภาคธมฺเม ปน ‘‘อาการวตี ปฏิปทา’’ติ อุคฺคเหตฺวา ตติยชฺฌานํ ‘‘เอกนฺตสุโข โลโก’’ติ อุคฺคณฺหิํสุฯ ตสฺมา เอวมาหํสุฯ อุตฺตริตรนฺติ อิโต ปญฺจหิ ธมฺเมหิ อุตฺตริตรํ ปฏิปทํ วา ตติยชฺฌานโต อุตฺตริตรํ เอกนฺตสุขํ โลกํ วา น ชานามาติ วุตฺตํ โหติฯ อปฺปสทฺเท กตฺวาติ เอกปฺปหาเรเนว มหาสทฺทํ กาตุํ อารทฺเธ นิสฺสทฺเท กตฺวาฯ

[276] สจฺฉิกิริยาเหตูติ เอตฺถ ทฺเว สจฺฉิกิริยา ปฏิลาภสจฺฉิกิริยา จ ปจฺจกฺขสจฺฉิกิริยา จฯ ตตฺถ ตติยชฺฌานํ นิพฺพตฺเตตฺวา อปริหีนชฺฌาโน กาลํ กตฺวา สุภกิณฺหโลเก เตสํ เทวานํ สมานายุวณฺโณ หุตฺวา นิพฺพตฺตติ, อยํ ปฏิลาภสจฺฉิกิริยา นามฯ จตุตฺถชฺฌานํ นิพฺพตฺเตตฺวา อิทฺธิวิกุพฺพเนน สุภกิณฺหโลกํ คนฺตฺวา เตหิ เทเวหิ สทฺธิํ สนฺติฏฺฐติ สลฺลปติ สากจฺฉํ อาปชฺชติ, อยํ ปจฺจกฺขสจฺฉิกิริยา นามฯ ตาสํ ทฺวินฺนมฺปิ ตติยชฺฌานํ อาการวตี ปฏิปทา นามฯ ตญฺหิ อนุปฺปาเทตฺวา เนว สกฺกา สุภกิณฺหโลเก นิพฺพตฺติตุํ, น จตุตฺถชฺฌานํ อุปฺปาเทตุํฯ อิติ ทุวิธมฺเปตํ สจฺฉิกิริยํ สนฺธาย – ‘‘เอตสฺส นูน, ภนฺเต, เอกนฺตสุขสฺส โลกสฺส สจฺฉิกิริยาเหตู’’ติ อาหฯ

[277] อุทญฺจนิโกติ อุทกวารโกฯ อนฺตรายมกาสีติ ยถา ปพฺพชฺชํ น ลภติ, เอวํ อุปทฺทุตมกาสิ ยถา ตํ อุปนิสฺสยวิปนฺนํฯ อยํ กิร กสฺสปพุทฺธกาเล ปพฺพชิตฺวา สมณธมฺมมกาสิฯ อถสฺส เอโก สหายโก ภิกฺขุ สาสเน อนภิรโต, ‘‘อาวุโส, วิพฺภมิสฺสามี’’ติ อาโรเจสิฯ โส ตสฺส ปตฺตจีวเร โลภํ อุปฺปาเทตฺวา คิหิภาวาย วณฺณํ อภาสิฯ อิตโร ตสฺส ปตฺตจีวรํ ทตฺวา วิพฺภมิฯ เตนสฺส กมฺมุนา อิทานิ ภควโต สมฺมุขา ปพฺพชฺชาย อนฺตราโย ชาโตฯ ภควตา ปนสฺส ปุริมสุตฺตํ อติเรกภาณวารมตฺตํ, อิทํ ภาณวารมตฺตนฺติ เอตฺตกาย ตนฺติยา ธมฺโม กถิโต, เอกเทสนายปิ มคฺคผลปฏิเวโธ น ชาโต, อนาคเต ปนสฺส ปจฺจโย ภวิสฺสตีติ ภควา ธมฺมํ เทเสติฯ อนาคเต ปจฺจยภาวญฺจสฺส ทิสฺวา ภควา ธรมาโน เอกํ ภิกฺขุมฺปิ เมตฺตาวิหาริมฺหิ เอตทคฺเค น ฐเปสิฯ ปสฺสติ หิ ภควา – ‘‘อนาคเต อยํ มม สาสเน ปพฺพชิตฺวา เมตฺตาวิหารีนํ อคฺโค ภวิสฺสตี’’ติฯ

โส ภควติ ปรินิพฺพุเต ธมฺมาโสกราชกาเล ปาฏลิปุตฺเต นิพฺพตฺติตฺวา ปพฺพชิตฺวา อรหตฺตปฺปตฺโต อสฺสคุตฺตตฺเถโร นาม หุตฺวา เมตฺตาวิหารีนํ อคฺโค อโหสิฯ เถรสฺส เมตฺตานุภาเวน ติรจฺฉานคตาปิ เมตฺตจิตฺตํ ปฏิลภิํสุ, เถโร สกลชมฺพุทีเป ภิกฺขุสงฺฆสฺส โอวาทาจริโย หุตฺวา วตฺตนิเสนาสเน อาวสิ, ติํสโยชนมตฺตา อฏวี เอกํ ปธานฆรํ อโหสิฯ เถโร อากาเส จมฺมขณฺฑํ ปตฺถริตฺวา ตตฺถ นิสินฺโน กมฺมฏฺฐานํ กเถสิฯ คจฺฉนฺเต คจฺฉนฺเต กาเล ภิกฺขาจารมฺปิ อคนฺตฺวา วิหาเร นิสินฺโน กมฺมฏฺฐานํ กเถสิ, มนุสฺสา วิหารเมว คนฺตฺวา ทานมทํสุฯ ธมฺมาโสกราชา เถรสฺส คุณํ สุตฺวา ทฏฺฐุกาโม ติกฺขตฺตุํ ปหิณิฯ เถโร ภิกฺขุสงฺฆสฺส โอวาทํ ทมฺมีติ เอกวารมฺปิ น คโตติฯ

ปปญฺจสูทนิยา มชฺฌิมนิกายฏฺฐกถาย

จูฬสกุลุทายิสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

10. เวขนสสุตฺตวณฺณนา

[278] เอวํ เม สุตนฺติ เวขนสสุตฺตํฯ ตตฺถ เวขนโสติ อยํ กิร สกุลุทายิสฺส อาจริโย, โส ‘‘สกุลุทายี ปริพฺพาชโก ปรมวณฺณปญฺเห ปราชิโต’’ติ สุตฺวา ‘‘มยา โส สาธุกํ อุคฺคหาปิโต, เตนาปิ สาธุกํ อุคฺคหิตํ, กถํ นุ โข ปราชิโต, หนฺทาหํ สยํ คนฺตฺวา สมณํ โคตมํ ปรมวณฺณปญฺหํ ปุจฺฉิตฺวา ชานิสฺสามี’’ติ ราชคหโต ปญฺจจตฺตาลีสโยชนํ สาวตฺถิํ คนฺตฺวา เยน ภควา, เตนุปสงฺกมิ, อุปสงฺกมิตฺวา ปน ฐิตโกว ภควโต สนฺติเก อุทานํ อุทาเนสิฯ ตตฺถ ปุริมสทิสํ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํฯ

[280] ปญฺจ โข อิเมติ กสฺมา อารภิ? อคาริโยปิ เอกจฺโจ กามครุโก กามาธิมุตฺโต โหติ, เอกจฺโจ เนกฺขมฺมครุโก เนกฺขมฺมาธิมุตฺโต โหติฯ ปพฺพชิโตปิ จ เอกจฺโจ กามครุโก กามาธิมุตฺโต โหติ, เอกจฺโจ เนกฺขมฺมครุโก เนกฺขมฺมาธิมุตฺโต โหติฯ อยํ ปน กามครุโก กามาธิมุตฺโต โหติฯ โส อิมาย กถาย กถิยมานาย อตฺตโน กามาธิมุตฺตตฺตํ สลฺลกฺเขสฺสติ, เอวมสฺสายํ เทสนา สปฺปายา ภวิสฺสตีติ อิมํ เทสนํ อารภิฯ กามคฺคสุขนฺติ นิพฺพานํ อธิปฺเปตํฯ

[281] ปาปิโต ภวิสฺสตีติ อชานนภาวํ ปาปิโต ภวิสฺสติฯ นามกํเยว สมฺปชฺชตีติ นิรตฺถกวจนมตฺตเมว สมฺปชฺชติฯ ติฏฺฐตุ ปุพฺพนฺโต ติฏฺฐตุ อปรนฺโตติ ยสฺมา ตุยฺหํ อตีตกถาย อนุจฺฉวิกํ ปุพฺเพนิวาสญาณํ นตฺถิ, อนาคตกถาย อนุจฺฉวิกํ ทิพฺพจกฺขุญาณํ นตฺถิ, ตสฺมา อุภยมฺเปตํ ติฏฺฐตูติ อาหฯ สุตฺตพนฺธเนหีติ สุตฺตมยพนฺธเนหิฯ ตสฺส หิ อารกฺขตฺถาย หตฺถปาเทสุ เจว คีวาย จ สุตฺตกานิ พนฺธนฺติฯ ตานิ สนฺธาเยตํ วุตฺตํฯ มหลฺลกกาเล ปนสฺส ตานิ สยํ วา ปูตีนิ หุตฺวา มุญฺจนฺติ, ฉินฺทิตฺวา วา หรนฺติฯ