8. สมณมุณฺฑิกสุตฺตวณฺณนา

[260] เอวํ เม สุตนฺติ สมณมุณฺฑิกสุตฺตํฯ ตตฺถ อุคฺคาหมาโนติ ตสฺส ปริพฺพาชกสฺส นามํฯ สุมโนติ ปกตินามํฯ กิญฺจิ กิญฺจิ ปน อุคฺคหิตุํ อุคฺคาเหตุํ สมตฺถตาย อุคฺคาหมาโนติ นํ สญฺชานนฺติฯ สมยํ ปวทนฺติ เอตฺถาติ สมยปฺปวาทกํฯ ตสฺมิํ กิร ฐาเน จงฺกีตารุกฺขโปกฺขรสาติปฺปภุตโย พฺราหฺมณา นิคณฺฐาเจลกปริพฺพาชกาทโย จ ปพฺพชิตา สนฺนิปติตฺวา อตฺตโน อตฺตโน สมยํ ปวทนฺติ กเถนฺติ ทีเปนฺติ, ตสฺมา โส อาราโม สมยปฺปวาทโกติ วุจฺจติฯ สฺเวว ตินฺทุกาจีรสงฺขาตาย ติมฺพรูสกรุกฺขปนฺติยา ปริกฺขิตฺตตฺตา ตินฺทุกาจีรํฯ ยสฺมา ปเนตฺถ ปฐมํ เอกา สาลา อโหสิ, ปจฺฉา มหาปุญฺญํ โปฏฺฐปาทปริพฺพาชกํ นิสฺสาย พหู สาลา กตา, ตสฺมา ตเมว เอกํ สาลํ อุปาทาย ลทฺธนามวเสน เอกสาลโกติ วุจฺจติฯ มลฺลิกาย ปน ปเสนทิรญฺโญ เทวิยา อุยฺยานภูโต โส ปุปฺผผลสญฺฉนฺโน อาราโมติ กตฺวา มลฺลิกาย อาราโมติ สงฺขํ คโตฯ ตสฺมิํ สมยปฺปวาทเก ตินฺทุกาจีเร เอกสาลเก มลฺลิกาย อาราเมฯ ปฏิวสตีติ วาสผาสุตาย วสติฯ ทิวา ทิวสฺสาติ ทิวสสฺส ทิวา นาม มชฺฌนฺหาติกฺกโม, ตสฺมิํ ทิวสสฺสปิ ทิวาภูเต อติกฺกนฺตมตฺเต มชฺฌนฺหิเก นิกฺขมีติ อตฺโถฯ ปฏิสลฺลีโนติ ตโต ตโต รูปาทิโคจรโต จิตฺตํ ปฏิสํหริตฺวา ลีโน, ฌานรติเสวนวเสน เอกีภาวํ คโตฯ มโนภาวนียานนฺติ มนวฑฺฒนกานํ, เย อาวชฺชโต มนสิกโรโต จิตฺตํ วินีวรณํ โหติ อุนฺนมติ วฑฺฒติฯ ยาวตาติ ยตฺตกาฯ อยํ เตสํ อญฺญตโรติ อยํ เตสํ อพฺภนฺตโร เอโก สาวโกฯ อปฺเปว นามาติ ตสฺส อุปสงฺกมนํ ปตฺถยมาโน อาหฯ ปตฺถนาการณํ ปน สนฺทกสุตฺเต วุตฺตเมวฯ

[261] เอตทโวจาติ ทนฺทปญฺโญ อยํ คหปติ, ธมฺมกถาย นํ สงฺคณฺหิตฺวา อตฺตโน สาวกํ กริสฺสามีติ มญฺญมาโน เอตํ ‘‘จตูหิ โข’’ติอาทิวจนํ อโวจฯ ตตฺถ ปญฺเญฺปมีติ ทสฺเสมิ ฐเปมิฯ สมฺปนฺนกุสลนฺติ ปริปุณฺณกุสลํฯ ปรมกุสลนฺติ อุตฺตมกุสลํฯ อโยชฺฌนฺติ วาทยุทฺเธน ยุชฺฌิตฺวา จาเลตุํ อสกฺกุเณยฺยํ อจลํ นิกฺกมฺปํ ถิรํฯ

น กโรตีติ อกรณมตฺตเมว วทติ, เอตฺถ ปน สํวรปฺปหานํ วา ปฏิเสวนปฺปหานํ วา น วทติฯ เสสปเทสุปิ เอเสว นโยฯ

เนว อภินนฺทีติ ติตฺถิยา นาม ชานิตฺวาปิ อชานิตฺวาปิ ยํ วา ตํ วา วทนฺตีติ มญฺญมาโน นาภินนฺทิฯ น ปฏิกฺโกสีติ สาสนสฺส อนุโลมํ วิย ปสนฺนาการํ วิย วทตีติ มญฺญมาโน น ปฏิเสเธติฯ

[262] ยถา อุคฺคาหมานสฺสาติ ยถา ตสฺส วจนํ, เอวํ สนฺเต อุตฺตานเสยฺยโก กุมาโร อโยชฺฌสมโณ ถิรสมโณ ภวิสฺสติ, มยํ ปน เอวํ น วทามาติ ทีเปติฯ กาโยติปิ น โหตีติ สกกาโย ปรกาโยติปิ วิเสสญาณํ น โหติฯ อญฺญตฺร ผนฺทิตมตฺตาติ ปจฺจตฺถรเณ วลิสมฺผสฺเสน วา มงฺคุลทฏฺเฐน วา กายผนฺทนมตฺตํ นาม โหติฯ ตํ ฐเปตฺวา อญฺญํ กาเยน กรณกมฺมํ นาม นตฺถิฯ ตมฺปิ จ กิเลสสหคตจิตฺเตเนว โหติฯ วาจาติปิ น โหตีติ มิจฺฉาวาจา สมฺมาวาจาติปิ นานตฺตํ น โหติฯ โรทิตมตฺตาติ ชิฆจฺฉาปิปาสาปเรตสฺส ปน โรทิตมตฺตํ โหติฯ ตมฺปิ กิเลสสหคตจิตฺเตเนวฯ สงฺกปฺโปติ มิจฺฉาสงฺกปฺโป สมฺมาสงฺกปฺโปติปิ นานตฺตํ น โหติฯ วิกูชิตมตฺตาติ วิกูชิตมตฺตํ โรทนหสิตมตฺตํ โหติฯ ทหรกุมารกานญฺหิ จิตฺตํ อตีตารมฺมณํ ปวตฺตติ, นิรยโต อาคตา นิรยทุกฺขํ สริตฺวา โรทนฺติ, เทวโลกโต อาคตา หสนฺติ, ตมฺปิ กิเลสสหคตจิตฺเตเนว โหติฯ อาชีโวติ มิจฺฉาชีโว สมฺมาชีโวติปิ นานตฺตํ น โหติฯ อญฺญตฺร มาตุถญฺญาติ ถญฺญโจรทารกา นาม โหนฺติ, มาตริ ขีรํ ปายนฺติยา อปิวิตฺวา อญฺญวิหิตกาเล ปิฏฺฐิปสฺเสน อาคนฺตฺวา ถญฺญํ ปิวนฺติฯ เอตฺตกํ มุญฺจิตฺวา อญฺโญ มิจฺฉาชีโว นตฺถิฯ อยมฺปิ กิเลสสหคตจิตฺเตเนว โหตีติ ทสฺเสติฯ

[263] เอวํ ปริพฺพาชกวาทํ ปฏิกฺขิปิตฺวา อิทานิ สยํ เสกฺขภูมิยํ มาติกํ ฐเปนฺโต จตูหิ โข อหนฺติอาทิมาหฯ ตตฺถ สมธิคยฺห ติฏฺฐตีติ วิเสเสตฺวา ติฏฺฐติฯ น กาเยน ปาป กมฺมนฺติอาทีสุ น เกวลํ อกรณมตฺตเมว, ภควา ปน เอตฺถ สํวรปฺปหานปฏิสงฺขา ปญฺญเปติฯ

ตํ สนฺธาเยวมาหฯ น เจว สมฺปนฺนกุสลนฺติอาทิ ปน ขีณาสวํ สนฺธาย วุตฺตํฯ

อิทานิ อเสกฺขภูมิยํ มาติกํ ฐเปนฺโต ทสหิ โข อหนฺติอาทิมาหฯ ตตฺถ ตีณิ ปทานิ นิสฺสาย ทฺเว ปฐมจตุกฺกา ฐปิตา, เอกํ ปทํ นิสฺสาย ทฺเว ปจฺฉิมจตุกฺกาฯ อยํ เสกฺขภูมิยํ มาติกาฯ

[264] อิทานิ ตํ วิภชนฺโต กตเม จ ถปติ อกุสลสีลาติอาทิมาหฯ ตตฺถ สราคนฺติ อฏฺฐวิธํ โลภสหคตจิตฺตํฯ สโทสนฺติ ปฏิฆสมฺปยุตฺตจิตฺตทฺวยํฯ สโมหนฺติ วิจิกิจฺฉุทฺธจฺจสหคตจิตฺตทฺวยมฺปิ วฏฺฏติ, สพฺพากุสลจิตฺตานิปิฯ โมโห สพฺพากุสเล อุปฺปชฺชตีติ หิ วุตฺตํฯ อิโตสมุฏฺฐานาติ อิโต สราคาทิจิตฺตโต สมุฏฺฐานํ อุปฺปตฺติ เอเตสนฺติ อิโตสมุฏฺฐานาฯ

กุหินฺติ กตรํ ฐานํ ปาปุณิตฺวา อปริเสสา นิรุชฺฌนฺติฯ เอตฺเถเตติ โสตาปตฺติผเล ภุมฺมํฯ ปาติโมกฺขสํวรสีลญฺหิ โสตาปตฺติผเล ปริปุณฺณํ โหติ, ตํ ฐานํ ปตฺวา อกุสลสีลํ อเสสํ นิรุชฺฌติฯ อกุสลสีลนฺติ จ ทุสฺสีลสฺเสตํ อธิวจนนฺติ เวทิตพฺพํฯ

อกุสลานํ สีลานํ นิโรธาย ปฏิปนฺโนติ เอตฺถ ยาว โสตาปตฺติมคฺคา นิโรธาย ปฏิปนฺโน นาม โหติ, ผลปตฺเต ปน เต นิโรธิตา นาม โหนฺติฯ

[265] วีตราคนฺติอาทีหิ อฏฺฐวิธํ กามาวจรกุสลจิตฺตเมว วุตฺตํฯ เอเตน หิ กุสลสีลํ สมุฏฺฐาติฯ

สีลวา โหตีติ สีลสมฺปนฺโน โหติ คุณสมฺปนฺโน จฯ โน จ สีลมโยติ อลเมตฺตาวตา, นตฺถิ อิโต กิญฺจิ อุตฺตริ กรณียนฺติ เอวํ สีลมโย น โหติฯ ยตฺถสฺส เตติ อรหตฺตผเล ภุมฺมํฯ อรหตฺตผลญฺหิ ปตฺวา อกุสลสีลํ อเสสํ นิรุชฺฌติฯ

นิโรธาย ปฏิปนฺโนติ เอตฺถ ยาว อรหตฺตมคฺคา นิโรธาย ปฏิปนฺโน นาม โหติ, ผลปตฺเต ปน เต นิโรธิตา นาม โหนฺติฯ

[266] กามสญฺญาทีสุ กามสญฺญา อฏฺฐโลภสหคตจิตฺตสหชาตา, อิตรา ทฺเว โทมนสฺสสหคตจิตฺตทฺวเยน สหชาตาฯ

ปฐมํ ฌานนฺติ อนาคามิผลปฐมชฺฌานํฯ เอตฺเถเตติ อนาคามิผเล ภุมฺมํฯ อนาคามิผลญฺหิ ปตฺวา อกุสลสงฺกปฺปา อปริเสสา นิรุชฺฌนฺติฯ

นิโรธาย ปฏิปนฺโนติ เอตฺถ ยาว อนาคามิมคฺคา นิโรธาย ปฏิปนฺโน นาม โหติ, ผลปตฺเต ปน เต นิโรธิตา นาม โหนฺติฯ เนกฺขมฺมสญฺญาทโย หิ ติสฺโสปิ อฏฺฐกามาวจรกุสลสหชาตสญฺญาวฯ

[267] เอตฺเถเตติ อรหตฺตผเล ภุมฺมํฯ ทุติยชฺฌานิกํ อรหตฺตผลญฺหิ ปาปุณิตฺวา กุสลสงฺกปฺปา อปริเสสา นิรุชฺฌนฺติฯ นิโรธาย ปฏิปนฺโนติ เอตฺถ ยาว อรหตฺตมคฺคา นิโรธาย ปฏิปนฺโน นาม โหติ, ผลปตฺเต ปน เต นิโรธิตา นาม โหนฺติฯ เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานเมวาติฯ

ปปญฺจสูทนิยา มชฺฌิมนิกายฏฺฐกถาย

สมณมุณฺฑิกสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

9. จูฬสกุลุทายิสุตฺตวณฺณนา

[270] เอวํ เม สุตนฺติ จูฬสกุลุทายิสุตฺตํฯ ตตฺถ ยทา ปน, ภนฺเต, ภควาติ อิทํ ปริพฺพาชโก ธมฺมกถํ โสตุกาโม ภควโต ธมฺมเทสนาย สาลยภาวํ ทสฺเสนฺโต อาหฯ

[271] ตํเยเวตฺถ ปฏิภาตูติ สเจ ธมฺมํ โสตุกาโม, ตุยฺเหเวตฺถ เอโก ปญฺโห เอกํ การณํ อุปฏฺฐาตุฯ ยถา มํ ปฏิภาเสยฺยาติ เยน การเณน มม ธมฺมเทสนา อุปฏฺฐเหยฺย, เอเตน หิ การเณน กถาย สมุฏฺฐิตาย สุขํ ธมฺมํ เทเสตุนฺติ ทีเปติฯ ตสฺส มยฺหํ, ภนฺเตติ โส กิร ตํ ทิสฺวา – ‘‘สเจ ภควา อิธ อภวิสฺสา, อยเมตสฺส ภาสิตสฺส อตฺโถติ ทีปสหสฺสํ วิย อุชฺชลาเปตฺวา อชฺช เม ปากฏํ อกริสฺสา’’ติ ทสพลํเยว อนุสฺสริฯ ตสฺมา ตสฺส มยฺหํ, ภนฺเตติอาทิมาหฯ ตตฺถ อโห นูนาติ อนุสฺสรณตฺเถ นิปาตทฺวยํฯ เตน ตสฺส ภควนฺตํ อนุสฺสรนฺตสฺส เอตทโหสิ ‘‘อโห นูน ภควา อโห นูน สุคโต’’ติฯ โย อิเมสนฺติ โย อิเมสํ ธมฺมานํฯ